Loading AI tools
lista w projekcie Wikimedia Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Poniższa lista przedstawia najmłodsze polskie miasta, które otrzymały lub odzyskały prawa miejskie lub równorzędny im status prawny (uzyskanie statusu miasta, zaliczenie w poczet miast, utworzenie miasta, uznanie za miasto itp.) po roku 1900.
Obecnie, (tj. od 27 maja 1990 roku) całe gminy[1], a od 12 stycznia 1993[2] gminy lub miejscowości, będące wsiami (dawniej także miasteczka, osiedla, gromady itp.) otrzymują status miasta na mocy rozporządzenia Rady Ministrów[3]. Przed 1990 rokiem nadania praw miejskich odbywały się zazwyczaj odgórnie[4].
O źródłach:
Zmiany pod administracją polską (1919–1939 i 1946–) oraz w krótkim okresie rozbiorowym (lata 1900–1914) opracowano na podstawie źródeł oryginalnych i archiwalnych (głównie dzienników urzędowych) i są one w pełni prawidłowe. W chwilach przełomowych, zwłaszcza wskutek wojen i tymczasowych administracji okupacyjnych, następują paroletnie okresy chaosu w ciągłości prawnej miast, gdzie trudno jest dotrzeć do oryginalnych źródeł lub w ogóle nie istnieją (na przykład w przypadku miast utworzonych bądź zniesionych w 1945/1946 roku). Ponadto w wielu przypadkach administracja polska przemiennie sankcjonowała bądź uchylała zmiany wprowadzone przez okupanta, a co nie zawsze zostało odzwierciedlane w dziennikach urzędowych lub bywało odzwierciedlane znacznie później (nawet 7 lat później w przypadku niektórych zmian wprowadzonych podczas II wojny światowej, co nie pozwala jednoznacznie ustalić zależności między stanem de jure a de facto). Okresy te nastręczają najwięcej kłopotu przy porządkowaniu zagadnienia, a czasem zmuszają do przyjęcia do wiadomości faktu zmiany bez formalnego aktu prawnego (opierając się na oficjalnych wykazach bądź monografiach) lub faktu zmiany zatwierdzonego znacznie później[5]. Wreszcie szczególnie skomplikowane są przemiany w kategorii miast w związku z reformami administracyjnymi lub masowymi porządkowaniami kategorii jednostek miejskich (miast, miasteczek, osad miejskich, itd.) po długoletnich okresach rozbiorów (na przykład po I wojnie światowej i w latach 1933/1934), gdzie nie jest możliwe (i nie jest wskazane) spłycanie tematu do jednoznacznych dat bez szczegółowego omówienia zagadnienia[6].
Uwagi:
Lata:
1 stycznia 2025[9]
1 stycznia 2024[10]
1 stycznia 2023[12]
1 stycznia 2022[13]
1 stycznia 2021[14]
1 stycznia 2019[20][21] ([16][17][18])
1 stycznia 2017[22]
1 stycznia 2016[23].
1 stycznia 2015
1 stycznia 2014
1 stycznia 2011
1 stycznia 2010
1 stycznia 2009
1 stycznia 2008
1 stycznia 2007
1 stycznia 2006
1 stycznia 2005
1 stycznia 2004
1 stycznia 2003
1 stycznia 2001
1 stycznia 2000
1 stycznia 1998
1 stycznia 1997
1 stycznia 1996
30 grudnia 1994
1 lipca 1994
31 grudnia 1993
1 października 1993
11 sierpnia 1993
1 stycznia 1993
1 stycznia 1992
2 kwietnia 1991
1 stycznia 1990
1 stycznia 1989
1 stycznia 1988
1 stycznia 1987
1 stycznia 1986
15 marca 1984
1 stycznia 1984
1 października 1983
1 października 1982
1 stycznia 1980
1 lutego 1977
9 grudnia 1973
1 stycznia 1973
1 stycznia 1969
1 stycznia 1967
1 stycznia 1966
1 stycznia 1965
30 czerwca 1963
18 lipca 1962
1 lipca 1962
31 grudnia 1961
31 grudnia 1960
31 grudnia 1959
1 stycznia 1959
1 stycznia 1958
31 stycznia 1957
1 stycznia 1957
31 grudnia 1956
13 listopada 1954
1 stycznia 1954
21 września 1953
1 lipca 1952
8 sierpnia 1951
15 maja 1951
12 marca 1951
1 stycznia 1951
1 stycznia 1950
1 lipca 1949
28 kwietnia 1949
4 kwietnia 1949
1 stycznia 1947
1 października 1946
1 kwietnia 1946
5 lipca 1945
1 kwietnia 1945
23 września 1945
1 lipca 1945
Do kategorii tej, choć z innych powodów, należą także miasta Dąbie i Podjuchy (patrz niżej) oraz miasto Police (dopiero w 1946 roku)
W 1939 roku Dąbie i Podjuchy, podobnie jak większość prawobrzeżnych osiedli, zostało włączone w granice tzw. Wielkiego Szczecina. W 1945 z powodu ciężkich walk o prawobrzeże Szczecina, zabudowa doznała dużych zniszczeń. Zniszczono także mosty kolejowe i drogowe na Odrze Zachodniej i Regalicy, co łączyło się z odcięciem Prawobrzeża od centrum Szczecina. W związku z tym stworzył się logistyczny przymus przyłączenia Podjuch i Dąbia do ówczesnego powiatu gryfińskiego i co za tym idzie nadania im statusu samodzielnych miast. Ożywienie obu miast nastąpiło po odbudowaniu mostów co zakończyło się ich przyłączeniem w 1948 do Szczecina[144].
Nowo powstała sytuacja geopolityczna spowodowała przedzielenie linią Odry i Nysy Łużyckiej ośmiu miast. W siedmiu przypadkach centra (starówki) miast znalazły się po stronie niemieckiej. Jedynie w przypadku Kostrzyna teren centrum przypadł Polsce (mimo że zostało ono niemal w 100% zburzone), co można potraktować za formalnoprawną kontynuację historycznego miasta. W trzech przypadkach (Görlitz, Gubina i Frankfurtu nad Odrą) dostatecznie duże części miast przypadły Polsce aby utworzyć z nich nowe miasta (odpowiednio: Zgorzelec, Gubin i Słubice); w przypadku Gubina była to nawet część (przed wojną) ludniejsza. Ponadto dwóm innym prawobrzeżnym częściom (miast Forst i Fürstenberg an der Oder) nadano prawa miejskie (odpowiednio: Barść i Przybrzeg), lecz okazały się one tworami efemerycznymi, szybko zniesionymi. Prawobrzeżne części Żytawy i Mużakowa przekształcono we wsie Porajów i Łęknica (początkowo Lubanica); tej drugiej nadano prawa miejskie dopiero w 1969 roku[144].
Miasto przedwojenne | Część niemiecka po wojnie | Postępowanie (część niemiecka) | Część polska po wojnie | Postępowanie (część polska) |
---|---|---|---|---|
Forst | Forst (centrum) | Utrzymanie przy prawach miejskich | Forst-Berge / Forst-Scheuno | Nadanie praw miejskich 1945 jako Barść (miasto szybko zniesione, przekształcone w wieś Zasieki z przysiółkiem Skórzno + wieś Brożek) |
Frankfurt an der Oder | Frankfurt an der Oder (centrum) | Utrzymanie przy prawach miejskich | Frankfurt-Dammvorstadt | Nadanie praw miejskich 1945 jako Słubice |
Fürstenberg an der Oder | Fürstenberg an der Oder (centrum) | Utrzymanie przy prawach miejskich[152] | prawobrzeżne (dziś nieistniejące) zabudowania koło Kłopotu | Nadanie praw miejskich 1945 jako Przybrzeg, miasto szybko zniesione |
Küstrin | Küstrin-Kietz | Przekształcenie w wieś Küstrin-Kietz | Küstrin (centrum)[153] | Utrzymanie przy prawach miejskich jako Kostrzyn |
Görlitz | Görlitz (centrum) | Utrzymanie przy prawach miejskich | Görlitz-Oststadt | Nadanie praw miejskich 1945 jako Zgorzelec |
Guben | Guben (centrum) | Utrzymanie przy prawach miejskich | Guben (ludniejsza część) | Nadanie praw miejskich jako Gubin |
Muskau | Muskau (centrum) | Utrzymanie przy prawach miejskich | Muskau-Lugknitz[154] | Przekształcenie w wieś Lubanica (od 1947 Łęknica)[155] |
Zittau | Zittau (centrum) | Utrzymanie przy prawach miejskich | Zittau-Großporitsch | Przekształcenie w wieś Porajów |
22 sierpnia 1944
Dekret PKWN z 21 sierpnia 1944 r. o trybie powoływania władz administracji ogólnej zakładał, że wszelkie zmiany w podziale administracyjnym wprowadzone przez okupanta winne zostać uchylone[156]. Opublikowanie dekretu wprowadziło jednak szereg niejasności w odniesieniu do miast utworzonych bądź zniesionych podczas wojny przez Niemców, co do których stan faktyczny nie zgadzał się ze stanem prawnym aż do lat 1950:
Miasto | Zmiana wprowadzona przez okupanta[157][158] | Reakcja PRL natychmiastowa (1944/45)[141] | Reakcja PRL odroczona[159] |
---|---|---|---|
Bełz | zniesienie 1939 | Usankcjonowanie | (przekazany ZSRR 1951) |
Biała Krakowska | połączenie z Bielskiem 1941 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1951 |
Bielsko | połączenie z Białą Krakowską 1941 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1951 |
Bielsko-Biała (jako Bielsko) | utworzenie 1941 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1951 |
Brańsk | zniesienie 1944 | Uchylenie | |
Brwinów | utworzenie 1940 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1950 |
Budzyń | utworzenie 1940 | Uchylenie | (prawa miejskie ponownie w 2021) |
Dąbrowa Grodzieńska | zniesienie 1944 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1951 |
Dobrzyca | utworzenie 1940 | Uchylenie | (prawa miejskie ponownie w 2014) |
Dobrzyń nad Drwęcą | połączenie z Golubiem 1940 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1951 |
Drohiczyn | zniesienie 1944 | Uchylenie | |
Dubienka | zniesienie 1939 | Usankcjonowanie | |
Golub | połączenie z Dobrzyniem 1940 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1951 |
Golub-Dobrzyń | utworzenie 1940 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1951 |
Hajnówka | utworzenie 1944 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1951 |
Jabłonowo | utworzenie 1941 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1962 |
Janów Podlaski | zniesienie 1940 | Usankcjonowanie | |
Kleszczele | zniesienie 1941 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1951 |
Koluszki | utworzenie 1940 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1949 |
Krynki | zniesienie 1944 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1951 |
Milanówek | utworzenie 1940 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1951 |
Piaski | utworzenie 1940 | Uchylenie | |
Ruda Pabianicka | zniesienie 1940 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1946 |
Siemiatycze | zniesienie 1944 | Uchylenie | |
Sokoły | zniesienie 1944 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1951 |
Suchowola | zniesienie 1944 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1951 |
Terespol | zniesienie 1940 | Uchylenie | |
Tychy | utworzenie 1940 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1951 |
Tykocin | zniesienie 1944 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1951 |
Uhnów | zniesienie 1941 | Usankcjonowanie | (przekazany ZSRR 1951) |
Ulanów | utworzenie 1941 | Uchylenie | Usankcjonowanie 1958 |
Ustrzyki Dolne | zniesienie 1941 | Uchylenie | (zabrane przez ZSRR 1939, zwrócone jako miasto w 1951) |
Władysławów | utworzenie 1940 | Uchylenie | |
Zaniemyśl | utworzenie 1940 | Usankcjonowanie | Uchylenie 1948 |
Generalne Gubernatorstwo
Władze hitlerowskie zniosły w sumie 51 miast na terenie Generalnego Gubernatorstwa (GG), które – jako wsie – powłączano do istniejących lub nowo utworzonych gmin wiejskich.
Cztery z nich (w dystrykcie lubelskim) zniesiono już na początku okupacji (1939/40).
Pozostałe 46 znajdowały się na terenie Galicji, włączonej do GG w czerwcu 1941 po przejęciu władzy przez Niemców nad terenami okupowanymi od 1939 przez ZSRR. Weszły one 7 sierpnia 1941 w skład dystryktu Galicja, po czym jedynie Ustrzyki Dolne dołączono 15 listopada 1941 do dystryktu krakowskiego[157].
Ponadto hitlerowcy utworzyli 4 miasta: Brwinów, Koluszki, Milanówek i Ulanów.
Bezirk Bialystok
Również na obszarze Bezirk Bialystok doszło także do serii zniesień miast: Według stanu z 31 lipca 1944 pozbawiono statusu miasta następujące miejscowości, włączając je do gmin wiejskich[158]:
Ponadto utworzono miasto Hajnówka
Kraj Warty
Na obszarze Kraju Warty władze hitlerowskie 1 kwietnia 1940 reaktywowały 4 miasta:
Zniesiono natomiast miasto Ruda Pabianicka, włączając je w 1940 do Łodzi[162]
Górny Śląsk
Na obszarze prowincji Górny Śląsk władze okupacyjne:
1 lipca 1944
[1 kwietnia 1945]
Podsumowanie
Reasumując, na mocy dekretu PKWN, 21 sierpnia 1944 przywrócono zaledwie dwa zniesione miasta na obszarze powojennej Polski[165]:
Brak daty
1 lipca 1941
Brak daty
[1 stycznia 1940][171]
1 czerwca 1939
1 kwietnia 1939
28 maja 1936
12 września 1935[176]
1 lipca 1935[177]
15 maja 1934
9 kwietnia 1934
1 kwietnia 1934
Przemiany administracyjne w kategorii miast w latach 1933–1934 w województwach południowych wymagają szczególnego omówienia.
Określenie miasto w latach międzywojennych na terenie Galicji i Kresów Wschodnich nie było jednoznaczne. Mogło odnosić się wyłącznie do charakteru prawnego miejscowości (a więc typu jednostki administracyjnej), co nie znaczyło automatycznie że „miasto administracyjne” faktycznie posiadało prawa miejskie. Mimo że większość miast prawnych prawa miejskie posiadała, wiele z nich miało zaledwie prawa miasteczka a niektóre miasta (np. Krynica, Krzeszowice, Szczakowa i Zakopane) były wręcz wsiami[182]. W wyniku reformy administracyjnej przeprowadzonej przez władze austriackie na obszarze Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim po I rozbiorze Polski (1784), miasta prawne (gminy miejskie) na terenie międzywojennej Galicji (województwa: krakowskie, lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie) należały do trzech kategorii:
13 lipca 1933 roku weszła w życie ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, stanowiąca znoszenie miast o liczbie mieszkańców niższej niż 3000 w drodze rozporządzeń Rady Ministrów, a większych miast w drodze ustawodawczej[187]. Ustawa z 3 lipca 1896 roku przestała obowiązywać w ciągu roku od wejścia w życie ustawy (czyli do lipca 1934) przez co 40 miast i 67 miasteczek rządzących się ustawą z 1896 roku i liczących powyżej 3000 mieszkańców zostało automatycznie podniesionych do rangi miast objętych ustawą z 1889 roku[188]. Równocześnie 31 gmin miejskich będących miastami/miasteczkami rządzącymi się ustawą z 1896 roku i liczących w 1933 roku mniej niż 3000 mieszkańców, a także 8 (9[189]) gmin miejskich będących wsiami (niezależnie od liczby ludności) zostałyby według nowego prawa przekształcone w gminy wiejskie. Jednakże indywidualnymi rozporządzeniami za miasta uznano 20 mniejszych miast[190] oraz wszystkie wsie[189] stanowiące gminy miejskie[191]. Równocześnie do rzędu miast podniesiono także trzy dotychczasowe gminy wiejskie[192]. Na mocy ustawy z 1933 łącznie 12 gmin miejskich (w tym jedna wieś)[193], a także 14 gmin wiejskich z prawami miejskimi[194] utraciło automatycznie status miast.
Poniższa lista uwzględnia wszystkie dotychczasowe gminy miejskie, które od reformy w 1784 r. praw miejskich nie posiadały (były miasteczkami albo wsiami), a które w związku z reformą administracyjną miast galicyjskich 1933-34 zostały podniesione do rzędu miast rządzących się ustawą z 1889 roku (a więc w praktyce otrzymując prawa miejskie), zarówno automatycznie, jak i drogą indywidualnych rozporządzeń. Lista nie uwzględnia natomiast tych 40 miast[195], które automatycznie – oraz Husiatyna i Zatora w drodze indywidualnych rozporządzeń[196][197] – zmieniły ustawę z 1896 na 1889, posiadając nieprzerwanie prawa miejskie.
13 lipca 1934
Główne źródła:[126][129][188][198][199][200][201][202][203]
2 czerwca 1934
1 kwietnia 1934
31 marca 1934
20 października 1933
20 października 1933
14 sierpnia 1933
23 czerwca 1932
27 czerwca 1931
27 kwietnia 1931
1 stycznia 1931
19 maja 1930
11 lipca 1929
21 maja 1929
1 kwietnia 1928
31 października 1927
15 kwietnia 1927
1 kwietnia 1927
14 lutego 1927
11 lutego 1927
1 września 1926
1 lipca 1926
1 kwietnia 1926
4 marca 1926
13 lutego 1926
1 stycznia 1926
1 października 1925
9 lipca 1925
1 lipca 1925
14 stycznia 1925
1 stycznia 1925
31 grudnia 1924
1 maja 1924
5 marca 1924
1 stycznia 1924
11 maja 1923
14 kwietnia 1923
1 marca 1923
26 lutego 1923
24 lutego 1923
1 stycznia 1923
1 października 1922
1 lipca 1922
1 marca 1922
1 sierpnia 1921
7 stycznia 1920
Przemiany administracyjne w kategorii miast w 1919 roku na obszarze województw centralnych wymagają szczególnego omówienia.
4 lutego 1919 roku ukazał się dekret o samorządzie miejskim, według którego za miasta uznano 150 miejscowości na terenie Generalnego Gubernatorstwa w granicach byłego Królestwa Kongresowego (a więc bez obszarów Ober-Ostu). Lista obejmowała miejscowości należące do różnych kategorii pod względem praw miejskich. Były to zarówno miasta, jak i miejscowości które w dniu wydania dekretu praw miejskich nie posiadały[275]:
Powyższy dekret nie objął początkowo trzech powiatów byłej guberni suwalskiej, które weszły w skład II RP (augustowskiego, sejneńskiego i suwalskiego) oraz czterech powiatów z byłej guberni siedleckiej (bialskiego, konstantynowskiego, radzyńskiego i włodawskiego, podlegających do końca 1918 roku pod Ober-Ost); nie objął też trzech powiatów byłej guberni grodzieńskiej (białostockiego, bielskiego i sokólskiego), które w 1919 roku przyłączono do województwa białostockiego[284]. Działanie dekretu o samorządzie miejskim na miejscowości w wymienionych powiatach rozciągnięto trzema osobnymi rozporządzeniami: z 25 września 1919[285], 13 października 1919[286] i 22 października 1919[287]; łącznie za miasta uznano 31 miejscowości, jednemu – Orli – odebrano prawa miejskie z dniem 22 października 1919 a miasteczko Suraż oraz miasto Sejny nie zostały zaliczone do miast. Brak jedynie rozporządzenia dotyczącego Augustowa i Suwałk (które statusu miejskiego nigdy nie utraciły)[284]. 34 miejscowości z obszaru Ober-Ostu które uznano za miasta należały do następujących kategorii:
Podczas pracy nad Rocznikiem Statystycznym GUS-u w 1920/21 istniało na terenie województw centralnych 21 miejscowości o nieuregulowanym charakterze prawnym. Były to miejscowości, którym samorząd miejski został nadany przez okupanta (a więc de facto funkcjonujące już jako gminy miejskie), a które nie zostały wymienione w dekrecie z 4 lutego 1919. Jednostkami tymi, których sprawa charakteru prawno-administracyjnego została zadecydowana w latach 1921–1927 (przez rozciągnięcie na nie dekretu na mocy indywidualnych rozporządzeń wydanych na podstawie ustawy z 20 lutego 1920 roku) były „miejscowości”: Chodecz, Golina, Rychwał, Ślesin, Stryków, Proszowice i Suraż oraz „miasta”: Sejny, Rajgród, Głowno, Biała Rawska i Nowogród. Pozostałym dziewięciu jednostkom skasowano ustrój miejski: Burzeninowi, Osięcinom, Piotrkowowi (Kujawskiemu), Skulskowi, Śniadowowi, Stopnicy, Wiźnie, Kłodawie i Jedwabnemu (dwóm ostatnim nadano jednak status miejski w 1925 względnie w 1927 roku)[284][293][294][295].
Poniższa lista uwzględnia tylko miejscowości podniesione do rzędu miast według powyższej klasyfikacji, a więc miejscowości którym nadano prawa miejskie, niezależnie od uprzedniego statusu administracyjnego. Lista nie uwzględnia natomiast tych 128 miast, które nieprzerwanie posiadały prawa miejskie. Listę uszeregowano najpierw według kategorii, a następnie według daty.
22 października 1919
13 października 1919
7 lutego 1919
7 lutego 1919
7 lutego 1919
29 września 1919
7 lutego 1919
Generalne Gubernatorstwo Lubelskie (okupacja austriacko-węgierska):
1 lutego 1917
Generalne Gubernatorstwo Warszawskie (okupacja niemiecka):
Okupant niemiecki wprowadził nową ustawę o miastach, obowiązującą od 1 lipca 1915. W dniu tym uchylono wszystkie dotychczasowe przepisy o prowadzeniu spraw administracji miejskiej[301]. W myśl tej ustawy szereg miast otrzymało bądź odzyskało prawa miejskie[302]:
10 grudnia 1916
Generalne Gubernatorstwo Lubelskie (okupacja austriacko-węgierska):
(Często spotykana data 18 sierpnia 1916 jest zaledwie datą wydania rozporządzenia dot. ordynacji miejskiej dla 34 miast. Ostatni paragraf (22) rozporządzenie wyraźnie stwierdza, że rozporządzenie wchodzi w życie 1 października 1916.)
Brak daty
5 listopada 1915[307]
1 lipca 1915
brak daty
27 lipca 1912
7 listopada 1906
23 czerwca 1902[310][311][312]
1 kwietnia 1902[313]
21 września 1901
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.