Loading AI tools
język z grupy zachodniej rodziny języków germańskich Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Język niemiecki (niem. deutsche Sprache, Deutsch /dɔɪ̯t͡ʃ/) – język z grupy zachodniej języków germańskich rodziny indoeuropejskiej[3][4].
| Obszar | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
język ojczysty dla 95 mln osób[1], uczących się 80 milionów osób[2] | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy |  Austria Belgia Liechtenstein Luksemburg Niemcy Szwajcaria Unia Europejska (język oficjalny i roboczy)
Pozostałe miejsca: Trydent-Górna Adyga, Włochy (język urzędowy regionu autonomicznego, obok włoskiego) | ||||||
| Organ regulujący | Międzypaństwowa Komisja Ortografii Niemieckiej | ||||||
| UNESCO | 1 bezpieczny↗ | ||||||
| Ethnologue | 1 narodowy↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | de | ||||||
| ISO 639-2 | deu/ger | ||||||
| ISO 639-3 | deu | ||||||
| IETF | de | ||||||
| Glottolog | stan1295 | ||||||
| Ethnologue | deu | ||||||
| GOST 7.75–97 | нем 481 | ||||||
| WALS | ger, gbl, gha, gma, gth, gti | ||||||
| SIL | deu | ||||||
| Występowanie | |||||||
 Świat niemieckojęzyczny | |||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Język niemiecki w Niemczech (Binnendeutsch) występuje w trzech formach/wariantach językowych: język standardowy (wysokoniemiecki, Hochdeutsch), język potoczny (czy też języki potoczne, Umgangssprache) oraz dialekty. Dialekty dolnoniemieckie (Niederdeutsch) zostały uznane za język regionalny (Regionalsprache). Istnieją też odmiany (warianty, Varietäten) języka niemieckiego: w Austrii (Österreichisch, österreichisches Deutsch) i w Szwajcarii (Schweizerhochdeutsch, schweizerisches Deutsch). Ponadto język niemiecki jest używany jako język urzędowy w Luksemburgu (obok języka luksemburskiego i francuskiego), Liechtensteinie, w części Belgii[5][6].
W skład języków zachodniogermańskich, które przede wszystkim ze względów politycznych, a nie lingwistycznych są powszechnie uważane za „jeden język niemiecki” wchodzą:
Języki niemieckie (często w kontakcie z innymi językami) odegrały kluczową rolę w kształtowaniu się kilku innych języków. Przykładem jest tu wykształcony w średniowieczu język jidysz. W XIX wieku natomiast z kilku etnolektów niemieckich w Pensylwanii wykształciła się odmiana pensylwańska.
Z języka niemieckiego pochodzą słowa spotykane też w innych językach, takie jak: kindersztuba, weltschmerz, schadenfreude.
Język niemiecki ma swoich użytkowników w wielu krajach, gdzie nie ma statusu oficjalnego. Są to: Stany Zjednoczone, Brazylia, Kanada, Francja, Argentyna, Rosja, Kazachstan, Australia, Holandia, Wielka Brytania, Hiszpania, Chile, Węgry, Południowa Afryka, Meksyk, Izrael, Rumunia i Czechy.
Według raportu „Deutsch als Fremdsprache weltweit. Datenerhebung 2015” w roku 2015 na całym świecie języka niemieckiego jako obcego uczyło się około 15,4 miliona osób[10]. Najwięcej osób uczyło się niemieckiego odpowiednio: w Europie – 9,4 mln, w krajach Wspólnoty Niepodległych Państw – 3,1 mln, w Afryce – 0,85 mln, Azji – 0,79 mln oraz w USA i Kanadzie – 0,53 mln. Na poziomie studiów wyższych niemieckiego jako języka obcego uczyło się w 2015 roku ok. 1,3 mln studentów[10]. Krajem, w którym największa liczba osób uczyła się w 2015 roku języka niemieckiego była Polska – 2,28 mln osób, drugie miejsce zajmowały Wielka Brytania oraz Rosja – po 1,55 mln, a trzecie Francja – 1 mln uczących się[10].
W Polsce nauka języka niemieckiego oraz francuskiego, jako nośników nowoczesnej zagranicznej kultury i nauki, zyskiwała popularność od czasów Oświecenia. Dotyczyło to również pozostającego poza władzą państw niemieckojęzycznych Królestwa Kongresowego. W dwudziestoleciu międzywojennym języka niemieckiego w polskich szkołach średnich uczyło się 60% uczniów. W PRL-u rola języka niemieckiego w nauczaniu spadła, pod koniec tego okresu dotycząc 12% uczniów szkół podstawowych i ok. 30% uczniów szkół średnich. Na początku XXI wieku (w roku szkolnym 2011/2012) w polskich szkołach różnego typu język niemiecki był obowiązkowym przedmiotem dla 39% uczniów[11].
.png)
Alfabet niemiecki jest odmianą alfabetu łacińskiego i składa się z 30 liter. Oprócz 26 liter klasycznych zawiera także przegłosy ä, ö i ü (tzw. umlauty) oraz ß (tzw. Es-Zett lub scharfes S). Przy braku odpowiednich czcionek muszą one być zastępowane odpowiednimi dwuznakami (ä = ae, ö = oe, ü = ue, ß = ss).
A Ä B C D E F G H I J K L M N O Ö P Q R S ẞ T U Ü V W X Y Z a ä b c d e f g h i j k l m n o ö p q r s ß t u ü v w x y z
Cechą charakterystyczną niemieckiej ortografii jest pisownia wszystkich rzeczowników wielką literą (występująca współcześnie ponadto jedynie w ortografii jęz. luksemburskiego; do 1948 r. obowiązywała ona również w języku duńskim).
W 1998 r. wprowadzono reformę (potem kilkakrotnie modyfikowaną) niemieckiej ortografii, która polega m.in. na wariantowym zniemczeniu pisowni niektórych wyrazów obcych, zwiększeniu liczby wyrażeń pisanych rozdzielnie oraz wielką literą, jak również zamienieniu ß występującego po krótkiej samogłosce na ss oraz zwiększeniu częstotliwości używania litery ä zamiast e. Nowa pisownia formalnie obowiązuje już w Niemczech i Austrii, jest jednak ignorowana przez największe wydawnictwa prasowe.
Wygląd szkolnego pisma ręcznego w języku niemieckim był ściśle uregulowany. Do 1925 r. było to pismo zwane Kurrentschrift (kurrenta; inaczej Spitzschrift), a w latach 1935–1941 Sütterlinschrift (inaczej Deutsche Schrift). Do dzisiaj widać te wpływy w piśmie ręcznym starszego pokolenia Niemców.
Dla niemieckiego ze Szwajcarii i Liechtensteinu charakterystyczny jest brak litery ß w pisowni, zastępuje się ją podwójnym „s” (ss).
Uwaga: powyższe zbitki liter mogą czasami oznaczać oddzielne głoski, jeśli użyto ich w zapisie oddzielnych morfemów, np.: beurteilen [bə'ʔuʁtaɪlən], beinhalten [bə'ʔɪnhaltən], entzückend [ɛnt’t͡sʏkənt], entscheiden [ɛnt'ʃaɪ̯dən], angeblich ['ʔangeːplɪç], ankommen ['ʔankɔmən], Häschen ['heːsçən] itp.
Niemieckie samogłoski opisuje następująca tabela (na podstawie Lagenscheidts Taschenwörterbuch Deutsch):
| Samogłoski podstawowe | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| przednie | centralne | tylne | |||
| przymknięte | iː • yː | uː | |||
| prawie przymknięte | ɪ • ʏ | ʊ | |||
| półprzymknięte | eː • øː | oː | |||
| średnie | ə | ||||
| półotwarte | ɛ/ɛː • œ | ɔ | |||
| prawie otwarte | |||||
| otwarte | a | ɑː | |||
| Uwaga. Jeśli podano dwa symbole rozdzielone kropką, ten który znajduje się po lewej stronie oznacza samogłoskę niezaokrągloną, a po prawej zaokrągloną. Samogłoskom długim (z wyjątkiem ɛː) odpowiadają samogłoski półdługie. | |||||
Istnieją też dwugłoski: /aɪ̯/, /ɔʏ̯/, /aʊ̯/ (rzadko także: /ʊɪ̯/)
Uwagi:
Alle Menschen sind frei und gleich an Würde und Rechten geboren. Sie sind mit Vernunft und Gewissen begabt und sollen einander im Geist der Brüderlichkeit begegnen.
['ʔalə 'mɛnʃən zɪnt fʁaɪ̯ ʔʊnt g̊laɪ̯ç ʔan 'vʏʁdə ʔʊnt 'ʁɛçtən gə'boːʁən # zi: zɪnt mɪt fɐ'nʊnft ʔʊnt g̊ə'vɪsən bə'gaːpt ʔʊnt 'z̥ɔlən aɪ̯'nandɐ ʔɪm gaɪ̯st d̥eːɐ̯ 'bʁyːdɐlɪçkaɪ̯t b̥ə'geːgnən]
Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.
Język niemiecki zalicza się zasadniczo do typu języków fleksyjnych, przy czym odmiana rzeczownika jest stosunkowo uboga i do oznaczenia liczby i przypadka używa się przede wszystkim rodzajników.
Język niemiecki ma liczbę pojedynczą z 3 rodzajami – męskim, żeńskim i nijakim, oraz liczbę mnogą bez podziału na rodzaje. Rodzaje męski i nijaki wykazują podobieństwo w odmianie, podobnie rodzaj żeński i liczba mnoga. Są 4 przypadki – mianownik, dopełniacz, celownik i biernik, przy czym najrzadziej używany jest dopełniacz (najczęściej zastępuje się go konstrukcjami z przyimkiem).
Czasowniki mają bogatszą odmianę przez osoby, liczby, czasy i strony. Formy czasowników niemieckich nie rozróżniają natomiast rodzaju gramatycznego. Czasownik zawsze jest drugą częścią zdania, chyba że występuje w zdaniu pytającym szczegółowym. Zawsze znajduje się on obok podmiotu.
Słowotwórstwo w języku można rozpatrywać dwojako: a) jako proces powstawania nowych wyrazów za pomocą morfemów słowotwórczych, b) na płaszczyźnie synchronicznej – jako określone konstrukcje morfemów leksykalnych i morfemów słowotwórczych[12].
Rodzaje słowotwórcze (Wortbildungsarten) w ujęciu synchronicznym[13][14].
Język niemiecki jest bogaty w wyrazy złożone, a jednym z powodów jest działalność purystów, którzy wyrazy pochodzenia obcego często zastępowali złożeniami (Campe, Słowniki zniemczające). Złożenia to wyrazy składające się z przynajmniej dwóch morfemów podstawowych (leksykalnych).
Dla języka niemieckiego wyróżnia się dla konstrukcji nominalnych (głównie rzeczowników i – w mniejszym stopniu – przymiotników) następujące rodzaje złożeń:
Złożenia determinatywne (Determinativkomposita)[15] to złożenia najczęściej występujące w języku niemieckim. Składają się z członu określającego (Bestimmungswort) i określanego (Grundwort), np. Damenschuh, Lederschuh, Winterschuch, gdzie Damen-, Leder-, Winter- określają bliżej człon podstawowy -schuh. Między członami mogą wystąpić interfiksy (Fugenelemente), które nie są morfemami, gdyż nie mają znaczeń. Przykłady: Land-s-mann, Land-es-farbe; Aufnahm-e-prüfung, Visit-en-karte (w Austrii: Aufnahm-s-prüfung, Visit-karte), Rind-er-braten, Tag-e-blatt (w Szwajcarii: Rind-s-braten, Tagblatt). Są wieloczłonowe złożenia determinatywne: Motorradweltmeisterschaft, gdzie elementem określającym jest konstrukcja Motorrad- a określanym -weltmeisterschaft.
Istnieją też złożenia determinatywne z członami skrótowymi: U-Bahn (Untergrundbahn).
Złożenia kopulatywne/adytywne (Kopulativkomposita) – obydwa człony są równorzędne, a znaczenie całości jest sumą znaczeń poszczególnych członów, a więc: Königinmutter = królowa i matka, Dichterkomponist = poeta i kompozytor. Złożenia tego typu występują stosunkowo rzadko[16].
Złożenia posesywne (Possessivkomposita)[17] – pod względem budowy są podobne do złożeń determinatywnych, jednak znaczenie całości nie wynika z relacji określania. Przykłady: Langfinger („ktoś, kto posiada „długie palce”, czyli złodziej”), Großmaul („ktoś z „wielką gębą”, czyli przechwalca”), Dummkopf („ktoś z „głupią głową”, czyli głupiec”). Znaczenie złożeń posesywnych odnosi się więc do czegoś, co jest przez kogoś posiadane.
Zestawienia (Zusammenrückungen)[17] – formacje rzeczownikowe powstałe z grup wyrazowych i dające się przekształcić na grupy wyrazowe, np. der Nimmersatt („żarłok”) < nimmer satt, Vergißmeinnicht („niezapominajka”) < vergiß mein nicht. Poszczególne elementy grupy wyrazowej w identycznej formie występują w złożeniu.
Zusammenbildungen – złożenia powstałe z grup wyrazowych, jednak przekształcone w inną kategorię gramatyczną, np. Inbetriebnahme < in Betrieb nehmen, dreifenstrig < drei Fenster. Przez niektórych badaczy traktowane jako derywaty (a więc nie złożenia) od grup wyrazowych[18].
Złożenia przymiotnikowe[19]:
Złożenia determinatywne: eiskalt, hellrot
Złożenia kopulatywne/adytywne: weiß-rot (biało-czerwony).
Wśród złożeń czasownikowych wymieńmy złożenia z przysłówkami zaimkowymi: herausarbeiten (wypracować), hineinwagen (odważyć się wejść), herabsetzen (obniżać, redukować) itp. Niewiele jest natomiast innych czasowników złożonych, por. frühstücken (jeść śniadanie), stattfinden (odbywać się), teilnehmen (brać udział), zusammenschreiben (pisać lącznie), totschweigen (pomijać milczeniem), notlanden (awaryjnie lądować)[20].
Konstrukcje wyrazowe zawierające morfemy słowotwórcze: sufiksy (przyrostki) lub prefiksy (przedrostki). Za derywację uznawane są też konwersje (zmiana części mowy bez morfemów słowotwórczych) i derywaty wewnętrzne (zmiana formy morfemu podstawowego)[21].
We współczesnym języku niemieckim istnieje wiele wyrazów z sufiksami. Przykłady[22]:
Rzeczowniki rodzaju męskiego:
–er: Lehrer („nazwa osoby”), Sender (nadajnik)(„rzecz, sprzęt”), Säufzer (westchnienie)
–ler, -ner: Bettler, Schaffner
–ling: Prüfling
–el: Flügel, Ärmel
Rzeczowniki rodzaju żeńskiego:
–in: występuje przy rzeczownikach (zwykle nazwach osób lub zwierząt) żeńskich: Lehrerin (< Lehrer), Studentin, Füchsin.
–ung: często występuje w rzeczownikach abstrakcyjnych rodzaju żeńskiego: Entdeckung (< entdecken), Führung, Verfilmung, ale też w nazwach konkretnych: Wohnung, Kleidung, Kupplung (sprzęgło), Lösung (roztwór).
–heit, -keit – występują często w rzeczownikach abstrakcyjnych rodzaju żeńskiego pochodzących od przymiotników prostych: Freiheit (< frei), Schönheit, Dummheit lub derywatów przymiotnikowych: Arbeitslosigkeit (< arbeitslos), Dankbarkeit (< dankbar).
–schaft: często przy rzeczownikach zbiorowych: Beamtenschaft (ogół urzędników), Kundschaft (klientela), Gewerkschaft, Genossenschaft, stan lub relacje: Vaterschaft (ojcostwo), Freundschaft (przyjaźń), Bekanntschaft (znajomość)
–e: dawniej był sufiksem produktywnym, dlatego istnieje w języku niemieckim dość dużo rzeczowników z tym sufiksem: (rodzaj żeński) Höhe, Länge, Kälte, Zusage (rodzaj męski) Bote, Friede
–de, -t: Begierde (chciwość), Tracht (strój), Flucht (ucieczka)
Rzeczowniki rodzaju nijakiego:
–tum: Beamtentum, Christentum
–nis: Erzeugnis, Verhältnis, Verzeichnis, Erlaubnis
–sel, -sal: Rätsel (zagadka), Mitbringsel (upominek przywieziony skądś), Trübsal (smutek, zgryzota)
–icht: Dickicht
–chen – sufiks zdrabniający: Bäumchen (< Baum), Frauchen (< Frau)(kobietka), w Austrii: -l, -el, -erl (das Zuckerl – cukierek), w Szwajcarii: -li (Leckerli – smakołyk)
Sufiksy pochodzenia obcego[23]
a. dla rodzaju męskiego
–ant, -ent, -and: Musikant, Konkurrent, Doktorand
–eur: Masseur, Redakteur
–ist: Sozialist, Komponist
–(at)or: Organisator, Diktator, Ventilator
–ar, -är: Bibliothekar, Sekretär
–at: Kandidat, Stipendiat, Automat, Apparat
–ier: Hotelier, Portier, ale: das Quartier
–ismus: Realismus, Strukturalismus
–us (mało aktywny): Musicus (muzykant), Physicus (lekarz)
b. dla rodzaju żeńskiego
-ie: Demokratie, Energie, Akademie
-ion, -tion, -ssion: Division, Direktion, Kommission
-tät: Universität, Nervosität
-ik: Republik, Mathematik
-ur: Literatur, Reparatur, Frisur
-enz, -anz: Konferenz, Residenz, Substanz, Instanz
-ade: Promenade, Universiade
-age: Sabotage, Reportage
c. dla rodzaju nijakiego
–at: Kombinat, Rektorat, Postulat
–ar: Exemplar, Formular, Vokabular
–ment: Parlament, Instrument, Argument
Z rzeczownikami kończącymi się na -ch, -g, -ng łączy się sufiks -lein: Äuglein, Bächlein, Zwerglein, Zünglein. W przypadku Mädchen, Fraulein te sufiksy zatraciły funkcję zdrabniającą.
Formacje sufiksalne przymiotnika[24]:
Sufiks -ig: seidig (jedwabisty), witzig (dowcipny), hungrig (głodny), gutmütig (dobroduszny), -isch: modisch, tierisch, dichterisch, schwedisch, österreichisch. Dużą grupę tworzą derywaty od leksemów pochodzenia obcego: psychisch, graphisch, ethisch, komisch, optimistisch, germanistisch, -arisch: tabellarisch, literarisch, parlamentarisch.
Inne sufiksy: -bar: trennbar (rozdzielny), brauchbar (użyteczny), -lich: festlich (odświętny), sprachlich (językowy), -los: w znaczeniu: „brak czegoś”: farblos (bezbarwny), erfolglos (bezskuteczny), kostenlos (bezpłatny), grenzenlos (bezgraniczny)
–mäßig: tworzy derywaty od baz rzeczownikowych: pflichtmäßig (jak wymaga obowiązek), vertragsmäßig (zgodnie z umową)
Mniej produktywne są sufiksy:
–haft: zwykle w znaczeniu: „mający charakter…, będący w rodzaju…”: märchenhaft (bajkowy), fabelhaft (bajeczny), krankhaft (chorobliwy)
–sam: sparsam (oszczędny), arbeitsam (pracowity), wachsam (czujny)
–en/-ern: golden (złoty) seiden (jedwabny), hölzern (drewniany)
Sufiksy obce[23]: -abel/-ibel: spendabel (hojny), diskutabel: (dyskusyjny), -iv (expansiv, defensiv, passiv, attraktiv, objektiv), -al/ell: national, offiziel, -ös/os: mysteriös (tajemniczy), famos (słynny).
Nieliczne derywaty czasownikowe to m.in.: läch-el-n, kränk-el-n, mild-er-n, trakt-ier-en.
Derywaty wewnętrzne: schreien > Schrei, greifen > der Griff. A więc: Schrei to bezsufiksowy derywat od wyrazu bazowego schreien, a Griff to derywat wewnętrzny od greifen[25].
Konwersja – utworzenie nowego wyrazu za pomocą zmiany części mowy bez zmiany formy (najczęściej jako urzeczownikowienie): blau > das Blau, das Aber < aber, laufen > das Laufen[26].
Do derywacji można zaliczyć formacje prefiksalne[27][28] – wyrazy z występującym na początku prefiksem/przedrostkiem. W odróżnieniu od sufiksów związanych z poszczególnymi częściami mowy te same prefiksy mogą występować przy różnych częściach mowy: Un-ruhe, Un-geduld, un-ruhig, ver-kehren. W niektórych pracach formacje prefiksalne są traktowane jako oddzielna – obok derywatów – kategoria słowotwórcza[29][30].
Formacjami prefiksalnymi (nie złożeniami) są konstrukcje czasownikowe z morfemami rozdzielnymi: ein- (einsteigen), auf-(aufmachen), nierozdzielnymi: unter- (unterschieben), ver-(verschwinden)[31].
Prefiksy pochodzenia obcego[32]: bi-: bilabial (dwuwargowy), bilateral, uni-: unilateral, anti-: antidemokratisch, poly-: polyfunktional (wielofunkcyjny), in-: intolerant, erz-: Erzbischof (arcybiskup), ex-: Exminister, extra-: Extrablatt (dodatek nadzwyczajny), inter-: Interpunktion, ko-, kon- itp.: Koproduktion, Kontext, re-: Rezession, Reexport, vize-: Vizekanzler, de-, des-, dis-: Desinteresse, Dislokation, Disproportion
Wyrazy skrócone: skróty literowe: BRD – Bundesrepublik Deutschland, LKW – Lastkraftwagen, skróty sylabowe: (skrótowce inicjalne, Kopfwörter) Kripo < Kriminalpolizei, Uni < Universität, Abi < Abitur, (skrótowce finalne, Schwanzwörter) Bahn < Eisenbahn, Bus < Omnibus[33][34].
Oprócz tego mamy do czynienia ze skrótami, które nie są leksemami i dotyczą jedynie pisowni: Prof. (Professor), usw. (und so weiter)[35].
Nie można jednoznacznie ustalić, ile słów/wyrazów jest w języku niemieckim. Już samo „słowo/wyraz” jest wieloznaczne. Wyraz można rozumieć jako abstrakcyjny element systemu językowego (Wort, Lexem) albo jako formę gramatyczną wyrazu (Wortform), wreszcie jako wyraz tekstowy, występujący w korpusach językowych wielokrotnie w różnych formach gramatycznych (Textwort)[36].
W literaturze przedmiotu mówi się, że centralne słownictwo języka niemieckiego liczy ok. 75 tysięcy wyrazów (rozumianych jako elementy systemu językowego)[37].
10-tomowy współczesny słownik Dudena (1999) zawiera ok. 200 tysięcy, a jednotomowy słownik Wahriga (2008) ok. 260 tysięcy haseł. Deutsches Universalwörterbuch szacuje liczbę wyrazów niemieckich na 500 tysięcy. Jednak takie liczby nie są miarodajne, bowiem słownictwo ujęte w słownikach nie obejmuje wielkiej liczby wyrazów złożonych czy derywatów. A pod tym względem język niemiecki ma wyjątkowo duży potencjał. Problemem dla badaczy jest też wieloznaczność wielu leksemów, niekiedy jeden wyraz hasłowy ma kilka albo kilkanaście znaczeń. W użyciu jest poza tym ogromna (licząca miliony słów) ilość wyrazów używanych w językach fachowych (specjalistycznych), nieujętych w słownikach[37].
Największy słownik języka niemieckiego braci Grimm (1852-1960) liczy ok. 350 tysięcy wyrazów hasłowych. Słownik zawiera słownictwo niemieckie do ok. roku 1900, a przecież od tego czasu język niemiecki wzbogacił się o wiele nowych wyrazów. Co prawda niektóre wyrazy wyszły z użycia, jednak ich liczba jest trudna do ustalenia, gdyż część z nich funkcjonuje obecnie na peryferiach niemieckiego słownictwa, jako wyrazy historyczne lub archaizmy[37].
Uwzględniając temat słowotwórstwa i terminów fachowych można przyjąć, że słownictwo języka niemieckiego jest znacznie bogatsze niż wynikałoby to z istniejących słowników. Język niemiecki może liczyć przynajmniej 10 milionów wyrazów. Ale i takie wyliczenia są prawdopodobnie bardzo zaniżone, gdyż możliwość tworzenia wyrazów złożonych i derywatów w języku niemieckim jest trudna do ogarnięcia[37].
Na podstawie zdigitalizowanego korpusu językowego próbowano ustalić częstotliwość użycia poszczególnych wyrazów w trzech różnych okresach czasowych[38].
Lata 1905–1914 – najczęściej używane a) rzeczowniki to: Jahr, Herr, Zeit, Frau, Mensch, Tag, Wort, Leben, Mann, Kind, b) czasowniki: sagen, kommen, machen, sehen, geben, gehen, stehen, finden, nehmen, bleiben, c) przymiotniki: gut, neu, ander, ganz, klein, alt, erst, deutsch, weit, letzte[38];
Lata 1948–1957 – a) rzeczowniki: Mensch, Jahr, Zeit, Frau, Herr, Tag, Leben, Welt, Frage, Staat, b) czasowniki: sagen, geben, sehen, kommen, machen, gehen, stehen, bleiben, nehmen, liegen, c) przymiotniki: ander, gut, neu, deutsch, klein, erst, alt, weit, ganz, eigen[38];
Lata 1995–2004 – a) rzeczowniki: Jahr, Zeit, Frau, Mensch, Tag, Prozent, Kind, Leben, Vater, Haus, b) czasowniki: sagen, geben, kommen, sehen, gehen, machen, stehen, finden, bleiben, liegen, c) przymiotniki: ander, neu, gut, ganz, erst, deutsch, weit, klein, alt, eigen[38].
Słownictwo niemieckie składa się zarówno z rodzimego zasobu leksykalnego (wyrazów rodzimych mających swe źródło w języku praindoeuropejskim albo pragermańskim), jak i z wyrazów zapożyczonych z innych języków. W słowniku Dudena z 1997 roku znajduje się następująca konkluzja: na ok. 400 000 słów języka niemieckiego przypada ok. 100 000 wyrazów obcych, a słownictwo podstawowe (szacowane na ok. 2800 wyrazów) zawiera ok. 6% zapożyczeń. Na tej podstawie jeden z badaczy wyciągnął wniosek, że niemieckie słownictwo ogólne zawiera ok. 10% wyrazów obcych i 1% anglicyzmów[39].
Towarzystwo Języka Niemieckiego (Gesellschaft für deutsche Sprache) w roku 1999 oświadczyło, że biorąc pod uwagę tylko główne części mowy, udział zapożyczeń w niemieckim słownictwie szacuje się na 16–17%. Według innych autorów wyrazy obce stanowią ponad jedną czwartą słownictwa języka niemieckiego[40]. Mimo intensywnej działalności niemieckich purystów dużą część współczesnego niemieckiego słownictwa stanowią wyrazy pochodzenia obcego[41][42].
W historii języka niemieckiego największy wpływ na kształt słownictwa miała łacina i język francuski. Znacząca ilość zapożyczeń pochodzi z greckiego i z języka włoskiego. Z języków pozaeuropejskich należy wspomnieć o języku arabskim, z którego pochodzą głównie tzw. zapożyczenia pośrednie, a więc przejęte za pośrednictwem innych języków, np. Admiral jako bezpośrednie zapożyczenie z języka francuskiego. Pod koniec XX wieku nastąpił wyraźny przypływ wyrazów z języka angielskiego, jednak ilościowy udział anglicyzmów w dalszym ciągu nie dorównuje latynizmom i galicyzmom[43][44]. Z zapożyczeń pochodzenia polskiego najbardziej znany jest wyraz Grenze z XIII wieku[45].
Zapożyczane były nie tylko pojedyncze leksemy. Mamy też do czynienia z kalkami leksykalnymi (np.: Lebenslauf z łaciny: curriculum vitae), neosemantyzmami (np. Maus w znaczeniu „przyrząd do komputera”) czy z zapożyczeniami słowotwórczymi (Lehnwortbildungen), np. hybrydyczne (złożone z elementu rodzimego i obcego) extrastark, statusmäßig[46].
Przykłady słownictwa używanego w NRD, a nieznanego w ówczesnej NRF[47]:
Przemysł i budownictwo: Arbeitsbrigade, Arbeitskollektiv, Kombinat, Planerfüllung, sozialistische Planwirtschaft
Handel: Kaufhalle, Landwarenhaus, Betriebsverkaufsstelle, Intershop
Rolnictwo: Agraringenieur, Dorfakademie, LPG (Landwirtschaftliche Produktionsgenossenschaft)
Oświata i wychowanie: erweiterte Oberschule, Frauenakademie
Kultura i sztuka: Arbeiterfestspiele, Kultur- und Bildungsplan
Struktury państwowe: Arbeiter- und Bauernstaat, Kader, Nationale Volksarmee, Zentralkomitee.
Do słownictwa używanego tylko w NRF należały m.in.: Bundespräsident, Bundesregierung, Datenschutz, Berufsverbot, Kurzarbeit, Personalchef, Grundschule, Primarschule, Sekundarschule, Makler, Mieterhöhung, Sozialamt, Vermieter, Wohnungsmarkt[48].
Odmienne systemy gospodarcze w obu państwach niemieckich, aspekty ideologiczne powodowały, że identyczne sprawy określano innymi wyrazami. Kilka przykładów (na pierwszym miejscu wariant zachodnio-, na drugim wschodnioniemiecki):
Arbeitnehmer/Werktätiger (robotnik), Elternbeirat/Elternaktiv (rada rodziców), Führerschein/Fahrerlaubnis (prawo jazdy), Auszubildender (Azubi)/Lehrling (uczeń, praktykant), Beurteilung/Arbeitszeugnis (świadectwo pracy), Devisen/Valuta, Staatsangehörig-keit/Staatsbürgerschaft (obywatelstwo), Revierpolizist/ Abschnittsbevollmächtigter, Brathähnchen/Broiler, Pizza/Krusta[49][50].
Przykłady na kalki leksykalne (Lehnübersetzungen) w NRD: Plansoll, Kulturhaus, Held der Arbeit. Są to wyrazy będące strukturalnym odwzorowaniem wyrazów języka rosyjskiego[51].
Przykłady neosemantyzmów w NRD: Akademiker („Mitglied einer Akademie”, członek akademii), parteilich (zgodny z wymogami partii SED). Wyrazy te były więc używane w nowym znaczeniu[51].
Po zjednoczeniu Niemiec w 1990 roku dawne typowe słownictwo NRD-owskie w większości zniknęło. Część tego słownictwa przetrwała jedynie u starszej generacji ludności Niemiec Wschodnich[52].
O specyfice słownictwa niemieckiego w Austrii i Szwajcarii jest mowa w oddzielnych artykułach.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
