Województwo krakowskie (II Rzeczpospolita)

Województwo krakowskie – województwo II Rzeczypospolitej utworzone ustawą 23 grudnia 1920^[4] (zaczęło funkcjonować 1 września 1921^[5]) ze stolicą w Krakowie. Innymi głównymi miastami województwa były Tarnów, Nowy Sącz, Jaworzno, Oświęcim, Chrzanów, Bochnia i Jasło^[6].

Ten artykuł dotyczy województwa krakowskiego II Rzeczypospolitej. Zobacz też: województwo krakowskie.

województwo krakowskie

— województwo —
1921-1939
Herb
Państwo	Polska
Data powstania	23 grudnia 1920 / 1 września 1921[1]
Siedziba wojewody i sejmiku	Kraków
Wojewoda	Józef Tymiński
Powierzchnia	(1931) 17 380 km² (1939) 17 560[2] km²
Populacja (1931) • liczba ludności	2 297 802[3]
• gęstość	132,2 os./km²
Tablice rejestracyjne	KR
Adres Urzędu Wojewódzkiego: ul. Basztowa 22 Kraków
Podział administracyjny
Podział administracyjny, 1938 Liczba powiatów miejskich 1 Liczba powiatów ziemskich 17 Liczba gmin miejskich 47 Liczba gmin wiejskich 195
Położenie na mapie II Rzeczypospolitej

Województwo krakowskie w szczegółowych danych statystycznych spisu powszechnego z 30.IX.1921 i spisu powszechnego z 9 grudnia 1931 r.

Województwo krakowskie - oficjalne dane GUS spisu powszechnego 1921

Skorowidz miejscowości 1921 – szczegółowe dane GUS spisu powszechnego 1921 – województwo krakowskie i Śląsk Cieszyński

Województwo krakowskie - oficjalne dane GUS spisu powszechnego 1931

Urząd Wojewódzki Krakowski w Krakowie – widok współczesny (2007)

Polska, gęstość zaludnienia, 1931

W wyniku reformy administracyjnej kraju 1 kwietnia 1932 r. zlikwidowano 5 uprzednio istniejących powiatów woj. krakowskiego: grybowski, makowski, oświęcimski, pilzneński i wielicki. Liczbę powiatów ustalono na 18 (17 ziemskich i 1 grodzki). Na terenie województwa były 54 miasta^[7]. 1 listopada 1938 r. do województwa krakowskiego (pow. nowotarski) przyłączono fragmenty Spiszu i Orawy o powierzchni 180 km². Po napaści Niemiec i aneksji zachodniej części województwa do Rzeszy (powiaty bialski, żywiecki i większa część pow. chrzanowskiego i wadowickiego), w ramach Generalnego Gubernatorstwa powstał dystrykt krakowski, w którym działała administracja podziemna^[8].

Podział administracyjny

Powierzchnia powiatów według stanu na 1939 r., w przypadku wcześniejszego zniesienia lub zmiany przynależności wojewódzkiej powiatu na ostatni rok istnienia w ramach danego województwa. Liczba ludności na podstawie spisu powszechnego z 1931 r., w przypadku powiatów zniesionych lub przeniesionych przed tą datą, dane ze spisu powszechnego z 1921 r.

Powiat	Powierzchnia (km²)	Liczba mieszkańców	Siedziba (liczba mieszkańców)
bialski[a]	635	139 100	Biała (22 891)
bocheński	877	113 800	Bochnia (12 274)
brzeski	849	102 200	Brzesko (3672)
chrzanowski	722	138 100	Chrzanów (17 833)
dąbrowski	650	66 700	Dąbrowa (6017)
dębicki (od 1937)[b]	1141	110 900	Dębica (9276)
gorlicki[c]	1082	104 800	Gorlice (6730)
grybowski (do 1932)[c]	585	51 932	Grybów (3311)
jasielski[d]	1055	116 100	Jasło (10 112)
krakowski[e][f]	884	187 500	Kraków (221 260)
Kraków	48	221 260
limanowski	944	87 300	Limanowa (2542)
makowski (od 1924 do 1932)[g]	823	67 378	Maków (4111)
mielecki	901	77 500	Mielec (7057)
myślenicki[g][e]	988	102 700	Myślenice (6277)
nowosądecki[c]	1572	183 900	Nowy Sącz (30 278)
nowotarski[g][h]	2069	131 800	Nowy Targ (10 406)
oświęcimski (do 1932)[a]	314	?	Oświęcim (11 949)
pilzneński (lub pilzneński) (do 1932)[d]	573	47 355	Pilzno (3671)
podgórski (do 1923)[f]	221	39 937	Podgórze (24 676)
ropczycki (do 1937)[d][b]	1141	110 700	Ropczyce (3382)
spisko-orawski (do 1925)[h]	583	22 684	Nowy Targ (8071)
tarnowski[c]	881	142 400	Tarnów (45 235)
wadowicki[g][a]	1109	145 100	Wadowice (8400)
wielicki (do 1932)	458	68 084	Wieliczka (9872)
żywiecki[g]	1153	130 900	Żywiec (6571)

Ludność

W 1921 roku w województwie mieszkało 1 992 810 osób^[9].

Podział ludności według narodowości^[9]:

• Polacy 1 853 654 (93%)
• Żydzi 76 861 (3,9%)
• Ukraińcy 49 896 (2,5%)
• Niemcy 9 295 (0,47%)

Podział ludności ze względu na wyznanie^[9]:

• rzymskokatolickie 1 779 889 (89,3%)
• mojżeszowe 152 926 (7,7%)
• greckokatolickie 52 864 (2,7%)
• ewangelickie 5 708 (0,3%)

Struktura demograficzna (1931)^[3]

Liczba ludności (dane z 9 grudnia 1931):

	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
	osób	%	osób	%	osób	%
Ogółem	2 297 802	100	1 197 372	52,11	1 100 430	47,89
Miasto	579 549	25,22	311 464	13,55	268 085	11,67
Wieś	1 718 253	74,78	885 908	38,55	832 345	36,22

▶Wieś vs ▶miasto

Ogółem (▶k, ▶m)

Miasto (▶k, ▶m)

Wieś (▶k, ▶m)

Wojewodowie krakowscy

• Kazimierz Gałecki 1 września 1921 – 19 grudnia 1923
• Władysław Kowalikowski 8 marca 1924 – 7 czerwca 1926 (p.o. wojewody od 16 listopada 1923)
• Ludwik Darowski 1 lipca 1926 – 31 grudnia 1928
• Mikołaj Kwaśniewski 1 stycznia 1929 – 25 czerwca 1935
• Władysław Raczkiewicz 10 sierpnia 1935 – 13 października 1935
• Kazimierz Świtalski 3 grudnia 1935 – 20 kwietnia 1936
• Michał Gnoiński 22 kwietnia 1936 – 8 września 1937
• Józef Tymiński 9 września 1937 – wrzesień 1939
• Jan Jakóbiec 1941–1945 (jako okręgowy delegat rządu)

Miasta i miasteczka

Synteza

W latach międzywojennych istniały trzy rodzaje jednostek osadniczych o charakterze topograficznie miejskim miasto, miasteczko i osada miejska. Na terenie woj. krakowskiego występowały dwie formy (miasta i miasteczka).

Określenie miasto miało w latach międzywojennych trojakie znaczenie. Mogło odnosić się wyłącznie do charakteru prawnego miejscowości (a więc typu jednostki administracyjnej), co nie znaczyło automatycznie że „miasto administracyjne” faktycznie posiadało prawa miejskie. Podstawą zaliczenia danej miejscowości do grupy miast było tzw. kryterium administracyjne, jako najwięcej odpowiadające rozwojowi stosunków i życia. Mimo że większość miast prawnych prawa miejskie posiadała, wiele z nich miało zaledwie prawa miasteczka a niektóre miasta (np. Krynica, Krzeszowice, Szczakowa i Zakopane) były wręcz wsiami^[10].

Odwrotnie wiele miasteczek - a więc faktycznie posiadających prawa miasteczka a nawet prawa miejskie (np. Osiek czy Lanckorona) – były gminami wiejskimi (chodzi tu o gminy jednostkowe sprzed komasacji w gminy zbiorowe w 1934 roku)^[9]. Jednostki te w ogólnych publikacjach nie są zaliczane do miast (a więc nie wpływają na liczbę miast województwa), co jednak lekceważy fakt posiadania praw miasteczka (poniższa tabela je uwzględnia z zachowaną dystynkcją).

Wreszcie, niektóre miejscowości posiadały w nazwie wyraz Miasto - pisany wielką literą - mimo braku praw miejskich (np. Narajów Miasto). Wyraz ten stanowił integralną część nazwy miejscowości (choć nie przesądzał bynajmniej jej charakteru topograficznego) aby odróżnić ją od innej (topograficznie wiejskiej) miejscowości o identycznej nazwie w tej samej okolicy (np. Narajów-Wieś)^[9].

Miasta prawne galicyjskie (województwa krakowskie, lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie) należały do trzech kategorii:

• miasta o własnym statucie
  • do kategorii tej należały tylko Lwów^[11] i Kraków^[12]
• miasta rządzące się ustawą z 13 marca 1889 roku^[13]
  • miasta należące do tej kategorii posiadały wszystkie przywileje miast (prawa miejskie), z wyjątkiem miasteczka Buczacz
• miasta rządzące się ustawą z 3 lipca 1896 roku^[14]
  • miasta należące do tej największej kategorii posiadały najczęściej przywileje a) miasteczek, rzadziej b) miast a czasem wyjątkowo (7 miejscowości) niektóre były c) wsiami

13 lipca 1933 roku weszła w życie ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, stanowiąca znoszenie miast o liczbie mieszkańców niższej niż 3000 w drodze rozporządzeń Rady Ministrów, a większych miast w drodze ustawodawczej^[15]. Ustawa z 3 lipca 1896 roku przestała obowiązywać w ciągu roku od wejścia w życie ustawy (czyli do lipca 1934) przez co miasta i miasteczka rządzące się ustawą z 1896 roku i liczące powyżej 3000 mieszkańców zostały automatycznie podniesione do rangi miast objętych ustawą z 1889 roku^[16]. Tak więc 31 miast/miasteczek rządzących się ustawą z 1896 roku i liczących w 1933 roku mniej niż 3000 mieszkańców, a także 8 (9^[17]) gmin miejskich będących wsiami (niezależnie od liczby ludności) zostałyby według nowego prawa przekształcone w gminy wiejskie. Jednakże indywidualnymi rozporządzeniami za miasta uznano 20 mniejszych miast^[18] oraz wszystkie wsie^[17] stanowiące gminy miejskie^[19]. Równocześnie do rzędu miast podniesiono także trzy dotychczasowe gminy wiejskie^[20]. Na mocy ustawy z 1933 łącznie 12 miejscowości (w tym jedna wieś) utraciło status gmin miejskich^[21].

W poniższej tabeli umieszczono wszystkie miasta i miasteczka województwa krakowskiego obu typów z podziałem na charakter prawny (rodzaj jednostki administracyjnej) i przywileje (prawa miejskie/miasteczka) wraz z uwzględnieniem ustawy, którą miasta się rządziły. W późniejszych latach część najmniejszych miast status miejski utraciła; w wykazie oznaczono (►) miasta, które w 1937 roku były już wsiami^[22].

Wykaz

Stan ludności: na 30 września 1921 roku (niezależnie od statusu jednostki w 1921 roku)
Główne źródło: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom XII - Województwo Krakowskie i Śląsk Cieszyński, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1925
Źródła uzupełniające: Dzienniki Ustaw, przedstawione w przypisach

Herb	Miejscowość	Charakter prawny	Ustawa	Przywileje	Powiat	Okręg sądowy	Liczba mieszk.
	Alwernia	Gmina wiejska	–	Miasteczko	chrzanowski	Krzeszowice	421
	Andrychów	Miasto	1896	Miasteczko[23]	wadowicki	Andrychów	4171
	Biała	Miasto	1889	Miasto	bialski	Biała	7746
	Biecz	Miasto	1896	Miasto	gorlicki	Biecz	3673
	Bobowa	Gmina wiejska	–	Miasteczko	grybowski[24]	Ciężkowice	1422
	Bochnia	Miasto	1889	Miasto	bocheński	Bochnia	11014
	Brzesko	Miasto	1896	Miasteczko[23]	brzeski	Brzesko	3144
	Brzostek	Miasto[25] ►	1896[26]	Miasto	pilzneński[27]	Brzostek	1303
	Chrzanów	Miasto	1896	Miasteczko[23]	chrzanowski	Chrzanów	11392
	Ciężkowice	Miasto[28] ►	1896[26]	Miasto[29]	grybowski[30]	Ciężkowice	1934
	Czarny Dunajec	Gmina wiejska[31] (►)	–[31]	Wieś	nowotarski	Czarny Dunajec	2399
	Czchów	Gmina wiejska	–	Miasteczko	brzeski	Brzesko	1541
	Dąbrowa	Miasto	1896	Miasteczko[23]	dąbrowski	Dąbrowa	2660
	Dębica	Miasto	1896	Miasto	ropczycki[32]	Dębica	3922
	Dębowiec	Gmina wiejska	–	Miasteczko	jasielski	Jasło	1357
	Dobczyce	Miasto	1896	Miasto	wielicki[33]	Dobczyce	2920
	Gorlice	Miasto	1889	Miasto	gorlicki	Gorlice	5611
	Grybów	Miasto	1896	Miasto	grybowski[34]	Grybów	2931
	Jasło	Miasto	1889	Miasto	jasielski	Jasło	10391
	Jaworzno	Miasto	1896[35]	Miasteczko[35][17]	chrzanowski	Jaworzno	15932
	Jodłowa	Gmina wiejska	–	Miasteczko	pilzneński[27]	Brzostek	3878
	Jordanów	Miasto	1896	Miasto	myślenicki[36]	Jordanów	1486
	Kalwaria Zebrzydowska	Miasto	1896[37]	Miasteczko[37]	wadowicki	Kalwaria	1692
	Kęty	Miasto	1896	Miasto	bialski	Kęty	5751
	Kołaczyce	Gmina wiejska	–	Miasteczko	jasielski	Jasło	1348
	Kraków	Miasto	Statut[38]	Miasto	miasto Kraków[39]	Kraków	183706
	Krościenko[40]	Gmina wiejska[40]	–	Miasteczko	nowotarski	Krościenko	1849
	Krynica-Zdrój[41]	Miasto	1896[35]	Wieś[35]	nowosądecki	Muszyna	2341
	Krzeszowice	Gmina wiejska[42]	–[43]	Wieś[35]	chrzanowski	Krzeszowice	2399
	Lanckorona[44]	Gmina wiejska[44][45] (►)	–[45]	Miasto[46]	wadowicki	Kalwaria	1001
	Limanowa	Miasto	1896[37]	Miasteczko[37]	limanowski	Limanowa	2143
	Lipnica Murowana	Gmina wiejska	–	Miasteczko	bocheński	Wiśnicz	757
	Maków	Miasto	1896	Miasteczko[23]	myślenicki[47]	Maków	3226
	Mielec	Miasto	1896	Miasteczko[23]	mielecki	Mielec	5599
	Milówka[48][49]	Gmina wiejska[49]	–	Miasteczko[48]	żywiecki	Milówka	2585
	Muszyna	Miasto	1896[37]	Miasteczko[37]	nowosądecki	Muszyna	2516
	Myślenice	Miasto	1896	Miasto	myślenicki	Myślenice	3134
	Niepołomice	Miasto[23]	1896	Miasteczko	bocheński	Niepołomice	4071
	Nowy Sącz	Miasto	1889	Miasto	nowosądecki	Nowy Sącz	26280
	Nowy Targ	Miasto	1896	Miasto	nowotarski	Nowy Targ	8071
	Osiek	Gmina wiejska	–	Miasto[46]	jasielski	Żmigród	813
	Oświęcim	Miasto	1896	Miasto	oświęcimski[50]	Oświęcim	12187
	Pilzno	Miasto	1896	Miasto	pilzneński[51]	Pilzno	3546
	Piwniczna	Miasto	1896	Miasteczko[23]	nowosądecki	Stary Sącz	3632
	Przecław	Gmina wiejska	–	Miasteczko	mielecki	Mielec	816
	Radomyśl Wielki	Miasto	1896[37]	Miasteczko[37]	mielecki	Mielec	2468
	Ropczyce	Miasto	1896	Miasto	ropczycki[32]	Ropczyce	3002
	Ryglice[52]	Gmina wiejska[52]	–	Miasteczko	tarnowski	Tuchów	1256
	Rzochów	Gmina wiejska	–	Miasteczko	mielecki	Mielec	546
	Sędziszów	Miasto	1896[37]	Miasteczko[37]	ropczycki[32]	Ropczyce	1935
	Skawina	Miasto	1896	Miasto	podgórski[53]	Skawina	2444
	Stary Sącz	Miasto	1896	Miasteczko[23]	nowosądecki	Stary Sącz	4770
	Sucha	Miasto	1896	Miasteczko[23]	żywiecki[54]	Sucha	5151
	Szczakowa	Miasto	1896[35]	Wieś[35]	chrzanowski	Jaworzno	3723
	Szczucin	Gmina wiejska	–	Miasteczko	dąbrowski	Dąbrowa	1358
	Tarnów	Miasto	1889	Miasto	tarnowski	Tarnów	35347
	Trzebinia M-ko[55]	Gmina wiejska[56]	–[57]	Miasteczko	chrzanowski	Chrzanów	1317
	Tuchów	Miasto	1896[37]	Miasteczko[37]	tarnowski	Tuchów	2443
	Tylicz	Gmina wiejska	–	Miasteczko	nowosądecki	Muszyna	1255
	Tymbark	Gmina wiejska	–	Miasteczko	limanowski	Limanowa	735
	Uście Ruskie	Gmina wiejska	–	Miasteczko	gorlicki	Gorlice	870
	Uście Solne	Miasto[58] ►	1896[26]	Miasteczko	bocheński	Bochnia	1346
	Wadowice	Miasto	1889	Miasto	wadowicki	Wadowice	6862
	Wieliczka	Miasto	1889	Miasto	wielicki[59]	Wieliczka	7235
	Wielopole	Gmina wiejska	–	Miasteczko	ropczycki[32]	Ropczyce	1005
	Wilamowice	Miasto	1896[37]	Miasteczko[37]	bialski	Kęty	1774
	Wiśnicz Nowy	Miasto[60] ►	1896[26]	Miasteczko	bocheński	Wiśnicz	2691
	Wojnicz	Miasto[61] ►	1896[26]	Miasteczko	brzeski	Wojnicz	1910
	Zakliczyn	Gmina wiejska	–	Miasteczko	brzeski	Zakliczyn	1167
	Zakopane	Miasto	1896[35]	Wieś[35]	nowotarski	Nowy Targ	8808
	Zator	Miasto	1896[62]	Miasto	oświęcimski[63]	Zator	1995
	Zbyszyce	Gmina wiejska	–	Miasteczko	nowosądecki	Nowy Sącz	469
	Żabno	Miasto	1896	Miasteczko[23]	dąbrowski	Żabno	1228
	Żmigród	Gmina wiejska	–	Miasteczko	jasielski	Żmigród	1959
	Żywiec	Miasto	1896	Miasto	żywiecki	Żywiec	5320

Uwagi

1. 1 kwietnia 1932 r. zniesiono powiat oświęcimski a jego terytorium włączono do powiatów bialskiego i wadowickiego (Dz.U. z 1932 r. nr 1, poz. 3).
2. 1 kwietnia 1937 r. zniesiono powiat ropczycki, a z jego terytorium utworzono powiat dębicki (Dz.U. z 1937 r. nr 18, poz. 119).
3. 1 kwietnia 1932 r. zniesiono powiat grybowski a jego terytorium włączono do powiatów nowosądeckiego, gorlickiego i tarnowskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 1, poz. 3).
4. 1 kwietnia 1932 r. zniesiono powiat pilzneński a jego terytorium włączono do powiatów ropczyckiego i jasielskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 1, poz. 3).
5. 1 kwietnia 1932 r. zniesiono powiat wielicki a jego terytorium włączono do powiatów myślenickiego i krakowskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 1, poz. 3).
6. 1 stycznia 1924 r. zniesiono powiat podgórski a jego terytorium włączono do powiatu krakowskiego (Dz.U. z 1923 r. nr 122, poz. 992).
7. 1 stycznia 1924 r. utworzono powiat makowski z części obszaru powiatów żywieckiego i myślenickiego (Dz.U. z 1923 r. nr 122, poz. 991). 1 kwietnia 1932 r. powiat zniesiono a jego terytorium włączono do powiatów wadowickiego, żywieckiego, myślenickiego i nowotarskiego (Dz.U. z 1932 r. nr 1, poz. 3).
8. 1 lipca 1925 r. zniesiono powiat spisko-orawski a jego terytorium włączono do powiatu nowotarskiego (Dz.U. z 1925 r. nr 63, poz. 441).