II Rzeczpospolita

II Rzeczpospolita (II RP; nazwa oficjalna: Rzeczpospolita Polska^[1]) – historyczne państwo polskie istniejące w latach 1918–1945, tj. od odzyskania suwerenności (1918) do wycofania uznania międzynarodowego dla rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie (1945), które było konsekwencją wykonania porozumień zawartych na konferencji jałtańskiej (1945) między mocarstwami wielkiej trójki^[12][13].
Nazwa podkreśla ciągłość z I Rzecząpospolitą (1569–1795), zlikwidowaną traktatami rozbiorowymi zawartymi pomiędzy Austrią, Prusami i Rosją w drugiej połowie XVIII wieku (1772–1795).

II Rzeczpospolita

Rzeczpospolita Polska^[1]

1918–1945
Herb Flaga
Hymn: Mazurek Dąbrowskiego
Ustrój polityczny	republika parlamentarna (1919–1926) semiprezydencka (1926–1935), superprezydencka[2][3][4] (od 1935)
Konstytucja	mała (1919–1921) marcowa (1921–1935) kwietniowa (1935–1945)
Stolica	Warszawa[a]
Data powstania	16 listopada 1918
Data likwidacji	5 lipca 1945
Prezydent	Władysław Raczkiewicz
Premier	Tomasz Arciszewski
Powierzchnia	389 720 km²[5]
Populacja (1938) • liczba ludności	34 849 000 (szacunek 1939 r., według spisu 1931 r. 31 918 000)
• gęstość	89,7 os./km²
Waluta	marka polska (1918–1924) – na terenie całego kraju od kwietnia 1920 złoty polski (1924–1939) (zł)
Strefa czasowa	UTC +1
Narody i grupy etniczne	Polacy, Ukraińcy, Żydzi, Białorusini, Niemcy, Litwini
Język urzędowy	polski lokalnie ponadto: niemiecki[6] ukraiński[7] białoruski[8] litewski[9]
Religia dominująca	katolicyzm, prawosławie, judaizm
Terytoria zależne	Wolne Miasto Gdańsk (1920–1939) Litwa Środkowa (1920–1922)
Terytoria autonomiczne	województwo śląskie
PKB (1938)  • całkowite   • na osobę	12,88 mld USD[10] 372 USD
PKB (PSN) (1938)  • całkowite   • na osobę	10 mld USD[11] 2,182 USD
Położenie na mapie

Herb Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1927

Republika Polska w połowie listopada 1918 r.

Obwieszczenie o utworzeniu Urzędu Skarbu Narodowego, Kalisz, 1918

Gęstość zaludnienia II Rzeczypospolitej według spisu powszechnego w 1931 r.

Belweder w Warszawie

Nowy gmach Sejmu, ulica Wiejska 1930

Słup graniczny w Gorganach, na granicy z Czechosłowacją

Wystawa światowa, Paryż, 1925, pawilon polski

Wystawa światowa, Paryż, 1937, pawilon polski

Wystawa światowa, Nowy Jork, 1939, pawilon polski

Château de Pignerolle w Angers – eksterytorialna rezydencja władz RP na uchodźstwie XII 1939- VI 1940

Podstawowy akt ustrojowy stanowiła Konstytucja marcowa, a następnie (od 1935) Konstytucja kwietniowa. Językiem urzędowym II Rzeczypospolitej był język polski, natomiast walutą najpierw marka polska, a dopiero od 1924 r. złoty polski.

Ówczesna Polska była krajem niejednorodnym etnicznie (nieco ponad ⅔ ludności to Polacy), co stanowiło źródło problemów wewnętrznych. Największymi miastami (liczącymi ponad 200 tys. mieszkańców) były Warszawa (stolica Polski), Łódź, Lwów, Poznań, Kraków i Wilno, jednak zdecydowana większość ludności (70–75%) mieszkała na terenach wiejskich.

II RP powstała na fragmentach terytoriów Niemiec, Austro-Węgier i Rosji (zarówno „Kongresówki”, jak i „ziem zabranych”); pierwsze lata jej istnienia upłynęły pod znakiem sporów i walk o przyszłe granice oraz wojny polsko-bolszewickiej. Państwo to było republiką, początkowo rządzoną w sposób demokratyczny, od zamachu stanu w 1926 r. dążącą ku autorytaryzmowi.

W czasie II wojny światowej (1939–1945) terytorium państwowe II Rzeczypospolitej było okupowane przez Niemcy, ZSRR, Słowację i Litwę^[14]. II Rzeczpospolita zachowała suwerenność państwową^[15], w stosunkach dyplomatycznych reprezentowana była przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, który uzyskał schronienie w Paryżu i Angers (na zasadzie eksterytorialnej do czerwca 1940), a następnie w Londynie, gdzie przeniósł swą siedzibę po klęsce Francji^[15]. Jako że państwo polskie wciąż posiadało konstytucyjne organy władzy państwowej (w tym tajną administrację cywilną i sądownictwo na terenie okupowanego kraju – Polskie Państwo Podziemne) i siły zbrojne, działające równolegle w podziemiu (Armia Krajowa) i na uchodźstwie, de iure i de facto II Rzeczpospolita istniała do 5 lipca 1945.

Większość terytorium państwowego II RP anektowanego przez ZSRR i Litwę w 1939 r. została w 1945 r. wcielona do Ukraińskiej SRR, Białoruskiej SRR i Litewskiej SRR^[12][16]. Obszary pozostałe przy Polsce stanowią większość terytorium współczesnego państwa polskiego, które w swojej Konstytucji wprost odwołuje się do najlepszych tradycji Drugiej Rzeczypospolitej.

Daty graniczne

Za symboliczny początek II Rzeczypospolitej przyjmuje się wydarzenia z 11 listopada 1918 r., uznane za odzyskanie niepodległości przez Polskę, kiedy to Józef Piłsudski objął władzę wojskową z rąk Rady Regencyjnej w Warszawie. Tego samego dnia we francuskim Compiègne zostało podpisane zawieszenie broni pomiędzy państwami ententy a Niemcami, co formalnie zakończyło I wojnę światową, trwającą od 1914 r.^[17] Trzy dni później (14 listopada) Piłsudski przejął również władzę cywilną, a zarówno Rada Regencyjna, jak i Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej rozwiązały się, przekazując władzę Piłsudskiemu, wkrótce Tymczasowemu Naczelnikowi Państwa.

Po agresji na Polskę III Rzeszy i ZSRR (kampanii wrześniowej) i okupacji wojennej terytoriów II RP przez obu agresorów (we wrześniu 1939) legalną kontynuacją władz II Rzeczypospolitej, uznawaną na arenie międzynarodowej przez cały okres II wojny światowej, był Rząd RP na uchodźstwie, a jako podległa mu administracja w okupowanym kraju – Polskie Państwo Podziemne i jego struktury polityczne i wojskowe (Armia Krajowa).

Wycofanie uznania dyplomatycznego dla rządu RP na uchodźstwie przez Wielką Brytanię i USA 5 lipca 1945 (a następnie przez wszystkie pozostałe kraje świata zrzeszone w konstytuującej się wówczas Organizacji Narodów Zjednoczonych – jedynie Hiszpania, Kuba, Liban, Irlandia i Watykan jeszcze przez pewien czas po wojnie uznawały rząd RP na uchodźstwie) i w konsekwencji utratę podmiotowości prawnomiędzynarodowej należy uznać za formalny i faktyczny koniec II Rzeczypospolitej.

Ostatnim, symbolicznym aktem formalnego istnienia II Rzeczypospolitej było przekazanie 22 grudnia 1990 insygniów prezydenckich II Rzeczypospolitej i oryginału konstytucji kwietniowej przez Ryszarda Kaczorowskiego – ostatniego prezydenta II Rzeczypospolitej na uchodźstwie – pierwszemu wybranemu w wolnych wyborach prezydentowi RP^[18] – Lechowi Wałęsie.

Uznanie międzynarodowe

Józef Piłsudski niezwłocznie po objęciu władzy cywilnej, tj. 16 listopada 1918 r., wystosował depesze do państw Ententy, informując je o powstaniu niepodległego państwa polskiego^[19][20]. Natomiast jako pierwsze istnienie niepodległego państwa polskiego uznały 20 listopada 1918 r. Niemcy, jednak już 15 grudnia 1918 Polska zerwała z tym państwem stosunki dyplomatyczne^[b][21][22]. Szersze uznanie niepodległości Polski na arenie międzynarodowej związane było z postawą Francji i Wielkiej Brytanii. Wkrótce po rozejmie w Trewirze i zawieszeniu broni na froncie polsko-ukraińskim, uznały rząd Polski: Rada Najwyższa Mocarstw Sprzymierzonych (21 lutego 1919)^[23], Francja (24 lutego) oraz Wielka Brytania (25 lutego)^[24]. Japonia 22 marca 1919 i 27 marca tego samego roku niepodległość Polski uznała Stolica Apostolska^[25].

Terytorium i granice

Powierzchnia kraju

• 386 273 km² (1928 r.)^[26]
• 388 634 km² (1 stycznia 1938)
• 389 720 km² (po zajęciu Zaolzia w październiku 1938)

Długość granic

Całkowita długość granic Polski – 5529 km

Granice z sąsiednimi państwami według długości

• z Niemcami – 1912 km
• z ZSRR – 1412 km
• z Czechosłowacją – 984 km
• z Litwą – 507 km
• z Rumunią – 349 km
• z Wolnym Miastem Gdańsk – 121 km
• z Łotwą – 109 km
• granica morska – 71 km (z Mierzeją Helską 147 km)^[c][27]

Ustalenie granic

Osobny artykuł: Kształtowanie się granic II Rzeczypospolitej.

Granice II Rzeczypospolitej zostały ustalone traktatowo poprzez: traktat wersalski, traktat w Saint Germain, traktat ryski, traktat w Trianon i rozstrzygnięcia międzysojuszniczej Rady Ambasadorów^[d]. W 1921 r. w następstwie traktatu wersalskiego, wyników plebiscytu i trzech powstań śląskich do Polski przyłączono wschodnią część terytorium plebiscytowego na Górnym Śląsku.

Sąsiedzi

• Niemcy – prowincje pruskie (graniczące): Prusy Wschodnie, Pomorze, Górny Śląsk, Dolny Śląsk, Brandenburgia, Marchia Graniczna Poznań-Prusy Zachodnie,
• ZSRR – republiki związkowe (graniczące): Ukraińska SRR i Białoruska SRR,
• Czechosłowacja, następnie Czecho-Słowacja od 15 marca 1939 do Niemiec jako Protektorat Czech i Moraw,
• Słowacja od 15 marca 1939, zależna od Niemiec,
• Litwa, w 1940 r. anektowana przez ZSRR
• Łotwa, w 1940 r. anektowana przez ZSRR
• Karpato-Ukraina od 14 do 18 marca 1939 (anektowana przez Węgry, 18 marca 1939)
• Rumunia,
• Węgry – od 18 marca 1939 (po aneksji Karpato-Ukrainy przez Węgry 18 marca 1939)

Terytoria zależne i autonomiczne

• Województwo śląskie – polska część Górnego Śląska z włączonym Śląskiem Cieszyńskim
• Wolne Miasto Gdańsk – Gdańsk i okolice
• Litwa Środkowa – Wileńszczyzna

Punkty krańcowe granic

• Północ: 55°51′08″N 27°09′08″E – wieś Somino nad rzeką Przeświatą na wysokości łotewskiego Droryszcza, powiat brasławski, województwo wileńskie.
• Południe: 47°43′28″N 24°52′59″E – okolice południowego źródła potoku Menczil, powiat kosowski, województwo stanisławowskie.
• Wschód: 55°20′58″N 28°21′32″E – wieś Spasibionki (1) (słup graniczny nr 173) przy linii kolejowej na Połock, powiat dziśnieński, województwo wileńskie.
• Zachód: 52°37′07″N 15°47′04″E – osada Muchocinek nad Wartą niedaleko jeziora Meszyn, powiat międzychodzki, województwo poznańskie.

Losy granic II Rzeczypospolitej

Ziemie Rzeczypospolitej w okresie okupacji

Podział administracyjny okupowanych ziem polskich w latach 1939–1941

Podział administracyjny okupowanych ziem polskich po 1941

Po zbrojnej agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939, okupacji wojskowej wschodnich terenów II Rzeczypospolitej przez Armię Czerwoną i ustaleniu w dniu 28 września 1939 przez III Rzeszę i ZSRR w zawartym w Moskwie pakcie o granicach i przyjaźni niemiecko-sowieckiej linii granicznej na okupowanych wojskowo przez Wehrmacht i Armię Czerwoną terenach Polski mieszkańcy obu okupowanych części państwa polskiego poddani zostali represjom przez okupantów.

Do Rzeszy bezpośrednio zostały wcielone: województwo pomorskie (Gdańsk-Prusy Zachodnie), śląskie, poznańskie (Kraj Warty), część łódzkiego z Łodzią, Suwalszczyzna, północna i zachodnia część Mazowsza oraz zachodnie części województw krakowskiego i kieleckiego.

Z terytorium Rzeczypospolitej pomiędzy linią granicy niemiecko-sowieckiej z 28 września 1939 a określoną w dekrecie wschodnią granicą ziem polskich wcielonych bezpośrednio do Niemiec (określoną jako nowa wschodnia granica Rzeszy) Adolf Hitler utworzył odrębny twór administracyjny podporządkowany Rzeszy – Generalne Gubernatorstwo.

W wyniku umowy między Niemcami i Słowacją, w listopadzie 1939 r. włączono do niej 52 przygraniczne gminy^[28] na Spiszu i Orawie.

Pozostałe terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na wschód od linii granicznej ustalonej na terytorium Polski w układzie pomiędzy III Rzeszą a ZSRR zostało w październiku 1939 anektowane przez ZSRR^[29]. Formalną podstawą były pseudoplebiscyty w postaci wyborów w 1939, a następnie aneksja w trybie uchwały Rady Najwyższej ZSRR. Jednocześnie Związek Radziecki przekazał Wilno wraz z okręgiem Litwie, jednak w sierpniu 1940 r., po aneksji państw bałtyckich, również i ten obszar znalazł się w granicach ZSRR.

Były to akty prawne równoległe do dwóch dekretów Adolfa Hitlera (z 8 i 12 października 1939 r.), którymi jednostronnie wcielił zachodnie terytoria Polski do Rzeszy (zobacz: Terytoria Polski anektowane przez III Rzeszę), tworząc jednocześnie z centralnych ziem II Rzeczypospolitej Generalne Gubernatorstwo.

Wszystkie powyższe akty prawne, rozporządzające jednostronnie suwerennym i określonym traktatami międzynarodowymi terytorium II Rzeczypospolitej były sprzeczne z ratyfikowaną przez Niemcy i Rosję konwencją haską IV (1907). Były one w konsekwencji nieważne w świetle prawa międzynarodowego i nie były uznawane zarówno przez Rząd RP na uchodźstwie, jak i państwa sojusznicze wobec Polski, a także państwa trzecie (neutralne) przez cały czas trwania II wojny światowej. Wywodziły się z doktryny przyjętej traktatem o granicach i przyjaźni z 28 września 1939 r. wyłącznie przez III Rzeszę i ZSRR o zaprzestaniu istnienia państwa polskiego z dniem 28 września 1939, po kapitulacji Warszawy jako stolicy Polski.

W wyniku postanowień konferencji w Teheranie, konferencji jałtańskiej i konferencji poczdamskiej po zakończeniu II wojny światowej, Rzeczpospolita Polska (od 1952 r. pod nazwą Polska Rzeczpospolita Ludowa), objęła centralną i zachodnią część terytorium II Rzeczypospolitej, a także przyznane przez mocarstwa Ziemie Odzyskane i stała się prawnomiędzynarodowym sukcesorem II Rzeczypospolitej. Natomiast ziemie na wschód od Bugu, Kresy Wschodnie, czyli województwa wileńskie, nowogrodzkie, poleskie, wołyńskie, tarnopolskie i stanisławowskie, a także część województwa białostockiego i lwowskiego, zostały wcielone do ZSRR.

Ustrój polityczny

System władzy w II Rzeczypospolitej określany był do 1926 r. jako republika demokratyczna z wielopartyjnym systemem parlamentarno-gabinetowym. Po zamachu stanu (przewrót majowy 1926) ustrój państwa uległ modyfikacji w trybie zmiany konstytucji (nowela sierpniowa) i faktycznego sposobu wykonywania władzy, w konsekwencji został przekształcony w system prezydencko-autokratyczny (od obozu politycznego sprawującego władzę zwany sanacją).

Wojsko Polskie

Osobny artykuł: Wojsko Polskie (II RP).

Kalendarium wydarzeń politycznych

Osobne artykuły: Historia Polski (1918–1939) i Historia Polski (1939–1945).

• 7 października 1918 – Rada Regencyjna ogłosiła niepodległość Królestwa Polskiego od Niemiec i Austro-Węgier.
• 11 listopada 1918 – objęcie władzy wojskowej w Warszawie przez Józefa Piłsudskiego
• 14 listopada 1918 – rozwiązanie Rady Regencyjnej; w tym dniu też po raz pierwszy użyto oficjalnie określenia Republika Polska, co oznaczało zniesienie ustroju monarchistycznego w Polsce^[30]
• 22 listopada 1918 – Józef Piłsudski obejmuje stanowisko Tymczasowego Naczelnika Państwa
• 28 listopada 1918 – kobiety w Polsce uzyskują prawa wyborcze dekretem Józefa Piłsudskiego.
  Osobny artykuł: Sytuacja kobiet w II Rzeczypospolitej.
• 1918–1921 – sześć wojen i konfliktów granicznych:
  • 1 listopada 1918 – bitwa o Lwów (1918–1919)
  • 27 grudnia 1918 – powstanie wielkopolskie
  • 17 sierpnia 1919 – wybuch I powstania śląskiego (następne: 19/20 sierpnia 1920 i 3 maja 1921)
  • wojna polsko-bolszewicka
  • wojna polsko-ukraińska
  • konflikt polsko-litewski
  • polsko-czechosłowackie konflikty graniczne

Osobny artykuł: Kształtowanie się granic II Rzeczypospolitej.

• 26 stycznia 1919 – wybory do Sejmu Ustawodawczego
• 20 lutego 1919 – Mała Konstytucja
• 28 czerwca 1919 – podpisanie Traktatu Wersalskiego z Niemcami (zob. też. Mały traktat wersalski)
• 13–19 sierpnia 1920 – Bitwa Warszawska
• 19 lutego 1921 – układ sojuszniczy z Francją^[31]
• 2 marca 1921 – układ z Rumunią
• 17 marca 1921 – konstytucja marcowa
• 18 marca 1921 – traktat ryski z RFSRR
• 16 czerwca 1922 – inkorporacja Górnego Śląska
• 16 grudnia 1922 – Zamach na prezydenta RP Gabriela Narutowicza
• 15 marca 1923 – Rada Ambasadorów zatwierdziła przebieg wschodniej granicy II RP
• 28 kwietnia 1924 – powołanie Banku Polskiego, początek reformy walutowej Grabskiego
• 12–14 maja 1926 – zamach majowy (stanu) Piłsudskiego (początek sanacji)
• 4 grudnia 1926 – powstał Obóz Wielkiej Polski w poznańskim „Hotelu Bazar”, inicjatorem był Roman Dmowski
• 16 listopada 1930 – tzw. „wybory brzeskie”
• 14 czerwca 1932 – kryzys gdański; ORP Wicher wymusił respektowanie prawa RP do obecności zbrojnej w porcie Wolnego Miasta Gdańska
• 25 lipca 1932 – pakt o nieagresji z ZSRR
• 26 stycznia 1934 – deklaracja o niestosowaniu przemocy z Niemcami
• 14 kwietnia 1934 – powstał Obóz Narodowo-Radykalny
• 23 kwietnia 1935 – ustanowienie konstytucji kwietniowej
• 12 maja 1935 – śmierć Józefa Piłsudskiego
• 1936 – utworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego
• 2 lutego 1937 – utworzenie Obozu Zjednoczenia Narodowego
• maj-lipiec 1938 – akcja wyburzania cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie
• 1 października 1938 – wkroczenie wojsk polskich na Zaolzie i przyłączenie go do Polski
• 2 stycznia 1939 – śmierć Romana Dmowskiego
• 31 marca 1939 – gwarancje Wielkiej Brytanii i Francji dla Polski (deklaracja udzielenia pomocy w razie zagrożenia militarnego)
• 23 sierpnia 1939 – pakt ZSRR z III Rzeszą (tzw. Pakt Ribbentrop-Mołotow)
• 25 sierpnia 1939 – układ sojuszniczy między Polską i Wielką Brytanią
• 1 września 1939 – agresja III Rzeszy, początek kampanii wrześniowej, początek II wojny światowej
• 7 września – kapitulacja Westerplatte, zobacz Obrona Westerplatte, Wojskowa Składnica Tranzytowa (Westerplatte)
• 17 września 1939
  • (rano) – agresja ZSRR na Polskę
  • (wieczorem) – ewakuacja rządu II Rzeczypospolitej przez Kuty do Rumunii
• 22 września 1939 – kapitulacja Lwowa przed Armią Czerwoną
• 28 września 1939 – kapitulacja Warszawy
• 30 września 1939 – powołanie w Paryżu przez prezydenta RP Władysława Raczkiewicza rządu premiera Władysława Sikorskiego
• 2 października 1939
  • kapitulacja Rejonu Umocnionego Hel przed Wehrmachtem
  • dekret prezydenta RP Władysława Raczkiewicza o rozwiązaniu Sejmu i Senatu
• 5 października 1939 – kapitulacja Samodzielnej Grupy Operacyjnej Polesie (ostatniego związku operacyjnego na terytorium Polski), weszła w życie następnego dnia.

Władze

Naczelnik Państwa

Lp.	Zdjęcie	Imię i nazwisko	Okres sprawowania urzędu[e]
1.		Józef Piłsudski	22 listopada 1918 – 11 grudnia 1922

Prezydenci

Lp.	Zdjęcie	Imię i nazwisko	Okres sprawowania urzędu
1.		Gabriel Narutowicz	11 grudnia 1922 – 16 grudnia 1922
		Maciej Rataj[f]	16 grudnia 1922 – 22 grudnia 1922
2.		Stanisław Wojciechowski	22 grudnia 1922 – 14 maja 1926
		Maciej Rataj[g]	15 maja 1926 – 4 czerwca 1926
		Józef Piłsudski[h]	Nie objął urzędu
3.		Ignacy Mościcki	4 czerwca 1926 – 30 września 1939
4.		Władysław Raczkiewicz	30 września 1939 – 6 czerwca 1947 (powszechne uznanie międzynarodowe do 5 lipca 1945)

Po przewrocie majowym w 1926 faktycznie najwyższą władzę w państwie sprawował marszałek Polski Józef Piłsudski, który formalnie zajmował urząd generalnego inspektora Sił Zbrojnych i ministra spraw wojskowych w kolejnych rządach, a także – dwukrotnie (1926–1928, 1930) – premiera.

Premierzy

W latach 1918–1939 Prezydium Rady Ministrów mieściło się w obecnym Pałacu Prezydenckim

Lp.	Zdjęcie	Imię i nazwisko	Okres sprawowania urzędu
1.		Jędrzej Moraczewski	18 listopada 1918 – 16 stycznia 1919
2.		Ignacy Jan Paderewski	18 stycznia 1919 – 27 listopada 1919
3.		Leopold Skulski	13 grudnia 1919 – 9 czerwca 1920
4.		Wincenty Witos	10 czerwca 1920 – 23 czerwca 1920
5.		Władysław Grabski	27 czerwca 1920 – 24 lipca 1920
6.		Wincenty Witos (po raz drugi)	24 lipca 1920 – 13 września 1921
7. 8.		Antoni Ponikowski (dwukrotnie)	19 września 1921 – 5 marca 1922 10 marca 1922 – 6 czerwca 1922
9.		Artur Śliwiński	28 czerwca 1922 – 7 lipca 1922
10.		Wojciech Korfanty[i]	14 lipca 1922 – 31 lipca 1922
11.		Julian Nowak	31 lipca 1922 – 14 grudnia 1922
12.		Władysław Sikorski	16 grudnia 1922 – 26 maja 1923
13.		Wincenty Witos (po raz trzeci)	28 maja 1923 – 4 grudnia 1923
14.		Władysław Grabski (po raz drugi)	19 grudnia 1923 – 14 listopada 1925
15.		Aleksander Skrzyński	20 listopada 1925 – 5 maja 1926
16.		Wincenty Witos (po raz czwarty)	10 maja 1926 – 14 maja 1926
17. 18. 19.		Kazimierz Bartel (trzykrotnie)	15 maja 1926 – 4 czerwca 1926 8 czerwca 1926 – 24 września 1926 27 września 1926 – 30 września 1926
20.		Józef Piłsudski	2 października 1926 – 27 czerwca 1928
21.		Kazimierz Bartel (po raz czwarty)	27 czerwca 1928 – 13 kwietnia 1929
22.		Kazimierz Świtalski	14 kwietnia 1929 – 7 grudnia 1929
23.		Kazimierz Bartel (po raz piąty)	29 grudnia 1929 – 15 marca 1930
24.		Walery Sławek	29 marca 1930 – 23 sierpnia 1930
25.		Józef Piłsudski (po raz drugi)	25 sierpnia 1930 – 4 grudnia 1930
26.		Walery Sławek (po raz drugi)	4 grudnia 1930 – 26 maja 1931
27.		Aleksander Prystor	27 maja 1931 – 9 maja 1933
28.		Janusz Jędrzejewicz	10 maja 1933 – 13 maja 1934
29.		Leon Kozłowski	15 maja 1934 – 28 marca 1935
30.		Walery Sławek (po raz trzeci)	28 marca 1935 – 12 października 1935
31.		Marian Zyndram-Kościałkowski	13 października 1935 – 15 maja 1936
32.		Felicjan Sławoj Składkowski	15 maja 1936 – 30 września 1939
33.		Władysław Sikorski (po raz drugi)	30 września 1939 – 4 lipca 1943
34.		Stanisław Mikołajczyk	14 lipca 1943 – 24 listopada 1944
35.		Tomasz Arciszewski	29 listopada 1944 – 2 lipca 1947 (powszechne uznanie międzynarodowe do 5 lipca 1945)

Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie

Po agresji na Polskę III Rzeszy i ZSRR (kampania wrześniowa) i okupacji wojennej terytoriów II RP przez obu agresorów legalną kontynuacją władz II Rzeczypospolitej, uznawaną na arenie międzynarodowej przez cały okres II wojny światowej, był Rząd RP na uchodźstwie, a jako podległa mu administracja w okupowanym kraju – Polskie Państwo Podziemne i jego struktury polityczne i wojskowe (Armia Krajowa).

Osobne artykuły: Kampania wrześniowa, Agresja ZSRR na Polskę, Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie i Polskie Państwo Podziemne.

Podział administracyjny

Podział administracyjny II Rzeczypospolitej

Podział administracyjny II RP (1930)

Podział administracyjny Polski 30 X 1938

Podział administracyjny II RP w chwili wybuchu wojny z Niemcami

Osobny artykuł: Podział administracyjny II Rzeczypospolitej.

Podział administracyjny II RP (1937)
Tablice rejestracyjne (1937)	Województwo	Siedziba	Powierzchnia w tys. km² (1930)	Ludność w tys. osób (1931)
20–24	białostockie	Białystok	26,0	1263,3
25–29	kieleckie	Kielce	22,2	2671,0
30–34	krakowskie	Kraków	17,6	2300,1
35–39	lubelskie	Lublin	26,6	2116,2
40–44	lwowskie	Lwów	28,4	3126,3
45–49	łódzkie	Łódź	20,4	2650,1
50–54	nowogródzkie	Nowogródek	23,0	1057,2
55–59	poleskie	Brześć nad Bugiem	36,7	1132,2
60–64	pomorskie	Toruń	25,7	1884,4
65–69	poznańskie	Poznań	28,1	2339,6
70–74	stanisławowskie	Stanisławów	16,9	1480,3
00–19	Miasto Warszawa	Warszawa	0,14	1179,5
85–89	warszawskie	Warszawa	31,7	2460,9
75–79	śląskie	Katowice	5,1	1533,5
80–84	tarnopolskie	Tarnopol	16,5	1600,4
90–94	wileńskie	Wilno	29,0	1276,0
95–99	wołyńskie	Łuck	35,7	2085,6

Gospodarka

Mapa linii kolejowych PKP 1939

Kurs złotego względem dolara w latach 1924–1939. Umocnienie się złotego było wynikiem odejścia USA od parytetu złota i dewaluacji dolara w 1933 r.

Dług zewnętrzny Polski w latach 1924–1938

Odsetek wielkiej własności prywatnej w stosunku do ogólnej powierzchni powiatów II Rzeczypospolitej w 1925 r.

Osobny artykuł: Polityka gospodarcza II Rzeczypospolitej.

Po zniszczeniach w czasie I wojny światowej Polska powstała z połączenia trzech zaborów, które przed wojną sprzedawały głównie do państw zaborczych. Nowe granice ograniczyły sprzedaż na stare rynki zbytu^[32]. Dodatkowo w 1925 r. wybuchła wojna celna z Niemcami, które były głównym partnerem handlowym.

Wielki kryzys w Polsce był znacznie głębszy i dłuższy wskutek zachowania wymienialności złotego na złoto (parytet złota), podczas gdy wiele krajów od niego odeszło i zdewaluowało swoje waluty, co uczyniło polskie towary za granicą droższymi. Według historycznych danych GUS^[33] w 1938 r. produkcja przemysłowa w Polsce była realnie o 19% większa niż w 1928 r., co było wzrostem nieco wyższym od średniego wzrostu w całej Europie (wzrost o 13%, nie licząc ZSRR) i znacznie wyższym od wzrostu w St. Zjednoczonych (spadek o 23%), gdzie po stałym rozwoju w latach 1933–1937 produkcja przemysłowa w 1938 ponownie załamała się. W 1938 produkcja przemysłowa na głowę mieszkańca była wciąż prawie 10% niższa niż w 1913^[32].

Gdyby nie rozwój gospodarki w kraju w latach 1936–1939, który był, obok lat 1926–1929, najszybszy w całym okresie istnienia II RP, to przed wrześniem 1939 r. nie udałoby się osiągnąć globalnego poziomu produkcji przemysłu z 1913 r., ale i tak produkcja przemysłowa przypadająca na jednego mieszkańca była w 1938 r. o kilkanaście procent niższa niż na terenach polskich w 1913 r. Tymczasem wszędzie w Europie w okresie międzywojennym wskaźniki te były dużo wyższe. Zatem zacofanie, jeśli chodzi o uprzemysłowienie kraju, w latach 1918–1939 rosło^[34].

Polski PKB na jednego mieszkańca przed 1939 rokiem nie przekroczył nigdy połowy średniego PKB na głowę w Europie Zachodniej^[35].

Produkcja wytworzona w Polsce międzywojennej na mieszkańca wynosiła ok. 610 zł, podczas gdy np. w Rumunii równowartość 600 zł, a w krajach Europy Zachodniej przeciętnie 1800 zł (w USA 4500 zł)^[36].

Przez całe lata 30. państwo zwiększało swój udział w gospodarce. Przejmowało zagrożone upadkiem przedsiębiorstwa oraz zakładało własne. Pod koniec II RP przedsiębiorstwa państwowe wytwarzały ponad 25% produkcji przemysłowej, a wiele kluczowych działów gospodarki było pod całkowitą kontrolą rządu^[37]. System bankowy zdominowały cztery banki państwowe, które skupiły 42% ogółu wkładów klientów oraz opanowały 38% rynku kredytowego.

W 1929 r. zwolennik doktryny liberalizmu gospodarczego Adam Heydel pisał^[38]:

Etatyzm polega w Polsce na nadmiernej rozbudowie gospodarki państwowej oraz na wciskaniu się we wszystkie tryby życia gospodarczego interwencji państwa. (..) Wszystkie działy etatyzmu wyrażają się w niesłychanej ilości więzów, nakazów i zakazów.

Adam Heydel, Dążności etatystyczne w Polsce

Energetyka: w 1914 r. na ziemiach polskich istniało 150 elektrowni produkujących 800 mln kWh^[39]. Według GUS w 1923 r. produkcja energii elektrycznej w II RP wyniosła 1511 mln kWh i do 1938 r. wzrosła do 3977 mln kWh. Zużycie energii na statystycznego Polaka wynosiło w 1937 r. 50 kWh (mieszkaniec Paryża zużywał w tym czasie ponad 500 kWh, przeciętny Szwajcar – 700 kWh, a mieszkaniec amerykańskich miast nawet 1000 kWh na rok). Pod koniec 1938 r. prąd docierał do 3% wsi i 2% gospodarstw wiejskich^[40].

Wydobycie ropy naftowej: w latach 1922–1938 produkcja ropy spadła z 705 tys. ton do 507 tys. ton ropy rocznie^[41].

Motoryzacja: w latach 1926–1931 liczba samochodów w II RP wzrosła 4-krotnie^[42]. W okresie wielkiego kryzysu spadła o około 30%, a w następnych latach wróciła do poziomu z początku lat 30.^[43] Liczba samochodów przypadająca na 1000 mieszkańców^[44] w Polsce nie tylko pozostawała bardzo niska przez okres lat 30. na tle państw wysoko rozwiniętych, ale dystans do nich nawet się powiększył. Dla porównania w 1938 r. w Polsce przypadał 1 samochód na 1000 mieszkańców, w Japonii – 2,5, w Brazylii – 3,7, we Włoszech – 10, w Niemczech i Austrii – 25,1, w Wlk. Brytanii – 51,1, a w Stanach Zjednoczonych aż 228,8.

Rolnictwo: występując w Sejmie w 1935 r., wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski stwierdził: „Nasza struktura gospodarcza jest wyjątkowo niekorzystna (...). Wieś polska w XX w. powróciła prawie do gospodarki naturalnej. Szereg potrzeb wsi zaspakaja się w sposób anormalny i niezwykle prymitywny, zapałki dzieli się na części, wraca się do łuczywa, a transport pieszy i kołowy nawet na znaczne odległości przyszedł ponownie – po przerwie od końca XIX w. – do znaczenia^[45]”.

Kwestia chłopska

Na przełomie 1918/1919 r. doszło w kraju do tzw. buntu fornali. W wyniku wypraw pacyfikacyjnych wojska i policji zginęło kilkudziesięciu robotników rolnych, setki aresztowano. Często wykonywano karę batożenia jak w czasach pańszczyzny^[46].

W latach 30. ludność chłopska stanowiła ok. 71% ludności kraju.

Średnia długość życia na wsi wynosiła 47 lat i była o ponad 10 lat niższa niż w Europie Zachodniej^[47].

W 1931 r. w Polsce 23,4% gospodarstw rolnych miało powierzchnię poniżej 2 ha, 35,5% powierzchnię od 2 do 5 ha. Z 2 ha nie można było wyżyć bez dodatkowych dochodów. Gospodarstwa od 2 do 5 ha zapewniały egzystencję na granicy głodu^[48].

W wyniku „wielkiego kryzysu” głód stał się powszechnym, okresowym zjawiskiem na wsi. Ceny pszenicy w 1934 r. wynosiły zaledwie 34% ceny z 1928 r. W 1937 r. koniunktura się poprawiła, ale chłopi tego nie odczuli, albowiem wzrosły jednocześnie podatki. Zadłużenie gospodarstw chłopskich pod koniec lat 30. wynosiło 4,3 mld złotych gdy wartość rocznej sprzedanej produkcji tylko 1,5 mld złotych^[49].

Rezerwę użytków rolnych możliwych do rozparcelowania oceniano w 1938 r. na 4,6 mln ha, a liczbę ludności bezrolnej zamieszkującej na wsi na 5,5 mln ludzi. Ziemi było w Polsce zbyt mało, by jedynie drogą reformy rolnej „rozładować” przeludnienie na wsi^[50].

W 1939 r. zelektryfikowanych wsi w Polsce było 3%^[51].

W dniach 16–25 sierpnia 1937 chłopi pod przewodnictwem Stronnictwa Ludowego zorganizowali w Polsce strajk. Był to największy w Polsce protest chłopski, w którym wzięło udział kilka milionów chłopów. Strajk spotkał się z brutalną reakcją władz. Zginęły 44 osoby, ponad 5 tys. było aresztowanych, a 617 skazano i osadzono w więzieniach^[52].

Osobny artykuł: Strajk chłopski (1937).

Z odezwy Stronnictwa Ludowego proklamującej strajk chłopski, Warszawa 14 sierpnia 1937:

Strajk (...) jest manifestem za koniecznością likwidacji systemu sanacyjnego w Polsce i przywróceniem obywatelowi praw mu przynależnych. (...) Żądamy ustroju demokratycznego dla Polski i nowych uczciwych wyborów^[53]

W lutym 1938 r. Stronnictwo ludowe zapowiedziało kolejny protest chłopski. Rząd sanacyjny zareagował pacyfikacją zagrożonych powiatów województwa krakowskiego i lwowskiego. Pacyfikacja polegała na dewastacji gospodarstw działaczy ludowych – łamaniu mebli w ich domach i wysypywaniu ziarna. W niektórych przypadkach policja posuwała się do łamania nóg koniom i bydłu uderzeniami kolb i drągów^[51].

„Cukier na wsi nie istnieje. Większość dzieci nie widziała go nawet nigdy, chyba w formie cukierków na odpustach. Sól używa się obecnie szarą, nieraz nawet czerwoną bydlęcą. Na wiosnę w okresie przednówka z braku gotówki nawet na te najgorsze gatunki stosuje się, kilkakrotnie gotując ziemniaki w tej samej osolonej wodzie”^[51]

Szkolnictwo oraz opieka przedszkolna

Analfabetyzm w II Rzeczypospolitej w 1931 r.

W pierwszym roku akademickim niepodległej Polski (1918/19) działało na jej terenie 7 uczelni. Ich liczba rosła dzięki zakładaniu nowych placówek państwowych i prywatnych, osiągając poziom 24 w roku akademickim 1932/33 oraz 32 w roku 1937/38. Polscy studenci (w sumie 49,3 tys., z czego 28% to kobiety) koncentrowali się głównie w Warszawie (42%), drugim pod względem wielkości ośrodkiem akademickim był Lwów (19%), a następnie Kraków (15,6%) i Wilno (7,2%). Najpopularniejszym kierunkiem studiów było prawo (ponad 20% ogółu studentów)^[54].

W 1928 r. tekę ministra oświaty objął Kazimierz Świtalski, który rozpoczął działalność od dokonania w resorcie czystki personalnej. Naczelnym kryterium przy doborze kadry była lojalność wobec rządu. Po przewrocie majowym sanacja rzuciła hasło prowadzenia „wychowania państwowego”. Nowym ideałem wychowawczym miał być model obywatela – państwowca, opierający się na syntezie postawy bojownika i pracownika. Cechami tego wzorca miały być: dzielność życiowa, silna wola, potężna energia, zdolność do czynu i pracy, wytrwałość, honor oraz lojalność i ofiarność w stosunku do państwa. Czynniki oficjalne otwarcie wskazywały, że nauczyciel musi służyć nie tylko państwu, ale i grupie rządzącej^[55].

Pod koniec lat 30. w związku z kryzysem światowym, nastąpiła gwałtowna zapaść szkolnictwa. W roku szkolnym 1931/32 brakowało miejsc w szkołach dla ok. 300 tys. dzieci. Przeciętna liczba uczniów na jednego nauczyciela wyniosła 58,3. 70% szkół w Polsce to były szkoły 1- i 2-klasowe, niedające możliwości kontynuowania nauki na poziomie średnim. Szkół 7-klasowych było ok. 10%. Najgorsza sytuacja była na wsi, gdzie tylko 14% szkół miało więcej niż 3 klasy. Do matury podchodziło niespełna połowa uczniów, którzy rozpoczęli naukę w gimnazjum. Pozostali porzucali szkołę, nie mogąc sprostać stawianym wymaganiom^[56].

Mimo bezrobocia wśród nauczycieli z powodów budżetowych brakowało etatów dla zwiększenia liczby kadry nauczycielskiej. 25% dzieci uzyskiwało niezadowalające wyniki w nauce, co w zestawieniu z niezbyt wygórowanymi wymaganiami świadczyło raczej o niskim poziomie nauczania na tym poziomie szkolnictwa. Do VII klasy docierało tylko ok. 52% uczniów zaczynających od I klasy, a do VIII zaledwie 46%^[57].

W drugiej połowie lat 30. system szkolny wyglądał w ten sposób, że szkoła podstawowa liczyła 6 klas. Dodatkową siódmą klasę musieli skończyć ci, którzy nie chcieli dalej kontynuować nauki. Kontynuujący naukę mieli przed sobą 4 lata gimnazjum i dwa lata liceum. Przy czym wtedy rodzice musieli zapłacić 200 zł rocznie czesnego (pensja doświadczonego policjanta czy oficera w stopniu porucznika wynosiła ok. 300 zł miesięcznie). W efekcie do szkoły średniej trafiała młodzież z zamożnych domów. Maturę w 30-milionowym kraju zdawało ok. 30 tys. abitiurentów^[58].

W latach 1937/38 – zaledwie ok. 84 tys. dzieci objętych było opieką w przedszkolach^[59].

Demografia

Zobacz multimedia związane z tematem: Spis powszechny 1921 – zeszyty Statystyka Polski

Zobacz multimedia związane z tematem: Spis powszechny 1931 – zeszyty Statystyka Polski

Mapa rozmieszczenia ludności polskiej Eugeniusza Romera 1921, wykorzystana przez delegację Polski na konferencji paryskiej

Ludność Polski według kryterium języka ojczystego 1931. Oficjalna mapa Głównego Urzędu Statystycznego, 1931

Ludność Rzeczypospolitej według spisu statystycznego z 1931 roku

Ludność Rzeczypospolitej z językiem ojczystym polskim

Ludność Rzeczypospolitej z językiem ojczystym niemieckim

Ludność Rzeczypospolitej z językiem ojczystym hebrajskim i jidysz

Ludność Rzeczypospolitej z językiem ojczystym ukraińskim i ruskim

Ludność Rzeczypospolitej z językiem ojczystym białoruskim

Ludność Rzeczypospolitej z językiem ojczystym litewskim

Język ojczysty w województwach według spisu z 1931

Polska i Wolne Miasto Gdańsk, gęstość zaludnienia bez ludności miast, 1930

Ludność

Data spisu	Ludność	Procent ludności miejskiej	Gęstość zaludnienia (osób na 1 km²)
30 września 1921	27 177 000	24,6%	69,9
9 grudnia 1931	32 107 000	27,4%	82,6
31 grudnia 1938	34 849 000	30%	89,7

Mniejszości narodowe

Zobacz też kategorię: Mniejszości narodowe w II Rzeczypospolitej.

Polska w okresie międzywojennym była krajem wielonarodowościowym, w którym Polacy stanowili od 64 do 69,2% populacji. Na większości obszaru wiejskiego Kresów Wschodnich, Polacy stanowili mniejszość (na rzecz Ukraińców lub Białorusinów), natomiast większość w dużych miastach^[60]. Polacy przeważali m.in. na Wileńszczyźnie i w ówczesnym województwie lwowskim. Na zachodzie przeważali w niektórych okolicach Niemcy. W wielu miejscowościach dominowała ludność żydowska. Elitom politycznym młodego państwa polskiego, nieprzygotowanym do rządzenia wielonarodowym społeczeństwem, trudno było zaakceptować mniejszości narodowe jako pełnoprawnych obywateli państwa. Niejednokrotnie też przedstawiciele mniejszości narodowych stawali się obiektem ataków zmasowanej propagandy środowisk nacjonalistycznych^[61]. Wybrano zatem wariant wzmacniania polskości metodami administracyjnymi. Efekty okazały się jednak odwrotne od zamierzonych. Polityka narodowościowa realizowana w dwudziestoleciu międzywojennym przyniosła fatalne skutki dla państwa polskiego we wrześniu 1939 r. Znaczna część obywateli polskich niepolskiej narodowości, oczekując jakichkolwiek zmian na lepsze, gotowa była przyjmować okupantów Polski jako wyzwolicieli spod polskiego panowania, z nadzieją na wywalczenie szerszego zakresu swobód narodowych i poprawę warunków ekonomicznych^[62].

Narodowości według spisu z 1921 r. (samookreślenie według deklarowanej narodowości respondentów)^[63]:

1. Polacy^[64] – 69,2%
2. Ukraińcy^[65] – 14,0%
3. Żydzi^[66] – 7,8%
4. Białorusini^[67] – 3,9%
5. Niemcy^[68] – 3,8%
6. Inna, lub nie podana – 1,3%

Narodowości według spisu z 1931 r. (samookreślenie według deklarowanego języka ojczystego respondentów)^[63]:

1. Polacy^[69] – 68,9%
2. Ukraińcy^{[j][k][l][70]} – 13,9%
3. Żydzi^[71] – 8,6%
4. Białorusini^[72] – 3,1%
5. Niemcy^[73] – 2,3%
6. Inna, lub nie podana – 3,2%

Mniejszość ukraińska

W lecie 1930 r. Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów przeprowadziła na terenach zamieszkałych przez ludność ukraińską akcję terrorystyczną polegającą przede wszystkim na masowych podpaleniach. W odpowiedzi rząd polski we wrześniu tego roku rozpoczął akcję pacyfikacyjną na tych terenach. Objęła ona łącznie 493 wsie. Do wsi wkraczały oddziały policji wspieranej przez wojsko i przeprowadzały brutalne rewizje domostw w wyniku których dochodziło do niszczenia mienia i licznych pobić. W ich wyniku zginęło od siedmiu do 35 osób. Wobec tych metod polskiej władzy dotąd obojętni wobec kwestii politycznych ukraińscy chłopi zaczęli popierać OUN^[74].

Mniejszość białoruska

Na mocy pokoju ryskiego, tereny obecnej Białorusi podzielone zostały między Polskę a RFSRR. Bolszewicy utworzyli marionetkową Białoruską SRR. Ze strony polskiej większość negocjatorów była pod wpływem koncepcji endeckich, które przeczyły wizjom tworzenia federacji na obszarze byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Rzeczpospolita objęła w przybliżeniu tereny na zachód od granicy II rozbioru (z niewielką korektą na korzyść Polski w postaci Pińska i Nieświeża), na których utworzono województwa białostockie, nowogródzkie, poleskie oraz wileńskie. Granicę polsko-sowiecką przeprowadzono 30–60 km na zachód i północny zachód o Mińska, zajętego w ostatnich dniach wojny polsko-bolszewickiej ponownie^[75] przez Wojsko Polskie, które po zawarciu rozejmu było zmuszone wycofać się z miasta. Do większych miast tego obszaru (skądinąd bardzo słabo zurbanizowanego) zalicza się Grodno i Brześć.

Według wyników spisu powszechnego z 1931 r. 990 tys. obywateli II RP podało język białoruski jako ojczysty, a na Polesiu 700 tys. – język „tutejszy”. Wśród ludności białoruskiej w II RP 77,6 procent stanowili analfabeci. Do inteligencji zaliczało się 0,17 procent ludności^[76].

Powszechnie stosowaną przez włościan białoruskich formą walki z „polskim porządkiem” było wywoływanie pożarów. Ich pastwą padło wiele wsi, miasteczek, obiektów przemysłowych. Z raportów MSW jeszcze z przełomu 1925/1926 r. wynika, że władze polskie nie były w stanie skutecznie przeciwdziałać aktom dywersyjnym^[77].

Białoruska Włościańsko–Robotnicza „Hromada” była pierwszą partią polityczną, której program rozpowszechnił się wśród białoruskich chłopów i robotników. Poza postulatem zjednoczenia wszystkich ziem białoruskich w jedną republikę nacisk programowy położono głównie na aspekty społeczne: konieczność reformy rolnej bez odszkodowań, zniesienie osadnictwa wojskowego, melioracji błot czy możność używania języka białoruskiego w urzędach. Liczyła sobie ona ok. 100 tys. członków. „Hromada” nie była przybudówką Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi, lecz istniały ścisłe kontakty między działaczami obu partii. W 1927 r. „Hromada” została zdelegalizowana przez władze sanacyjne. Po tym fakcie założone zostało ugrupowanie „Zmahańnie za Interesy Włościan i Robotników”, które skupiło w swych szeregach większość byłych członków „Hromady” i prezentujące podobny program. W 1928 r. wzięło udział w wyborach, tworząc następnie w Sejmie klub poselski. Partię tę władze sanacyjne rozwiązały w 1930 r. Wielu jej członków przeszło w szeregi nielegalnej Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi wchodzącej w skład ogólnopolskiej KPP. KPZB była organizacją odnoszącą na Białostocczyźnie największe sukcesy. W Polsce międzywojennej odbyło się wiele procesów politycznych, w których oskarżonymi byli członkowie tej partii. Do tych, które znalazły największy oddźwięk społeczny, należał tzw. „proces 133” przeprowadzony w 1928 r. KPZB próbowała brać udział w wyborach samorządowych, ale jej listy były unieważniane przez władze, a aktywni działacze aresztowani.

Władze polskie starały się nie dopuścić również do rozszerzenia białoruskiego ruchu spółdzielczego, również dopatrując się w nim formy wpływów komunistycznych. W rezultacie obostrzeń stwarzanych przez władze w 1939 r. istniały tylko trzy spółdzielnie białoruskie. Władze sanacyjne zlikwidowały w 1937 r. Towarzystwo Szkoły Białoruskiej – największą organizację samorządową ludności białoruskiej, oskarżając ją o „infiltrację komunistyczną”. Stopniowo likwidowano w II RP szkolnictwo białoruskie. O ile w roku szkolnym 1918/1919 istniało 346 szkół białoruskich, to w 1937 r. zostało ich tylko 5 szkół powszechnych białorusko–polskich, 44 szkoły w których wykładano białoruski jako jeden z przedmiotów i jedno gimnazjum białoruskie^[78]. W końcu lat 30. władze sanacyjne rozwiązały bądź zawiesiły działalność wielu organizacji białoruskich w tym najważniejszych: Białoruskiego Instytutu Gospodarki i Kultury (styczeń 1937 r.), Białoruskiego Komitetu Narodowego (styczeń 1938 r.) i sparaliżowały działalność Białoruskiego Zjednoczenia Ludowego, zamykając pismo „Biełaruskaja Krynica”. Powodem było zawarcie w statutach tych organizacji postulatu zjednoczenia narodu białoruskiego^[79].

Dużym echem wśród prawosławnych w większości Białorusinów odbiła się akcja podjęta z inspiracji wojskowych władz sanacyjnych zakładająca zburzenie latem 1938 r. 127 „zbędnych” prawosławnych obiektów sakralnych (w szczególności na terenie Chełmszczyzny).

W 1939 r. wojewoda białostocki w następujący sposób oceniał wyniki polityki polonizacyjnej wobec Białorusinów: „Element polski nie potrafił dotychczas nie tylko porwać za sobą, ale nawet związać wsi białoruskiej przez wciągnięcie jej do wspólnych organizacji społecznych, politycznych czy gospodarczych. Żądaliśmy jedynie, aby mniejszość ta myślała po polsku, nic w zamian nie dając (…). Chcąc ten proces przyspieszyć, musimy wieś białoruską podbić kulturalnie”, a dowódca Okręgu Korpusu nr IX gen. Jarnuszkiewicz stwierdził: „Nie wystarczy to, że ktoś uważa się za Polaka, a pozostaje prawosławny. Na kresach synonim polskości to katolicyzm.”^[51].

Przed wybuchem wojny nastawienie ludności białoruskiej tak opisywało pismo „Biełaruskij Front”: „Ludność białoruska oczekuje jakichkolwiek zmian (…) filozofią mas chłopskich jest: nic nie mówić, nic nie wiedzieć, nic nie robić. Głodni, obdarci, niepiśmienni chłopi nie są zainteresowani żadnymi działaniami politycznymi ani społecznymi. Pójdą z entuzjazmem za każdym, kto obieca im chleb i więcej ziemi, by produkować chleb.”^[80].

Akcja rewindykacyjno-polonizacyjna 1938 r.

Osobny artykuł: Akcja rewindykacji cerkwi prawosławnych w II Rzeczypospolitej.

Po 1918 r. część ludności oficjalnie wyznania prawosławnego będąca wcześniej unitami, którym wiarę prawosławną narzuciły władze zaborcze siłą, z powrotem przeszła na katolicyzm. Wiązało się to z samorzutną akcją przejmowania cerkwi prawosławnych (wcześniej niekiedy będących świątyniami unickimi). Na tym tle dochodziło do konfliktów z pozostałościami ludności wyznania prawosławnego, głównie Ukraińcami, zamieszkującymi głównie południową część Chełmszczyzny. Akcję spontanicznego przejmowania cerkwi zakończył (z powodu obaw o narastające nastroje konfrontacyjne) rząd w 1924 r. uchwałą zakazującą przejmowania cerkwi do czasu uregulowania prawnego kwestii.

W 1929 r. wojewoda lubelski rozpoczął akcję wyburzania „zbędnych” cerkwi na terenach gdzie nie zamieszkiwali już prawosławni. Zniszczono 29 cerkwi. Akcję wstrzymano na skutek protestów ludności prawosławnej.

W 1937 r. rozpoczęto na szeroką skalę zakrojoną akcję polonizacji i katolicyzacji Chełmszczyzny gdzie w dużym procencie zamieszkiwała ludność ukraińska wyznania prawosławnego. Wydano m.in. zakaz nauczania języka ukraińskiego na Chełmszczyźnie i Podlasiu, nauka religii prawosławnej, a nawet kazania miały się odbywać w języku polskim. Masowo, pod przymusem wojskowym i policyjnym, nakazywano ludności prawosławnej deklarować przejście na katolicyzm. Dowództwo Korpusu Okręgu II Wojska Polskiego w Lublinie rozpoczęło jednocześnie w 1938 r. akcję wyburzania, często zabytkowych, cerkwi na obszarze Lubelszczyzny. Miejscowe władze inspirowały manifestacje miejscowych katolików, którzy podejmowali uchwały domagające się zamknięcia i wyburzenia cerkwi jako ośrodków dywersji ukraińskiej. Rozbiórkę cerkwi przeprowadzała administracja gminna na polecenie starostów za pomocą miejscowej młodzieży, głównie z oddziałów strażackich, więźniów lub wynajętych brygad. Często cerkwie były niszczone wraz z ich wyposażeniem liturgicznym. W rezultacie na Lubelszczyźnie zniszczono 91 cerkwi (pozostało 49), 10 kaplic i 26 domów modlitwy. Akcja spowodowała wzrost nastrojów antypolskich i antypaństwowych u ludności ukraińskiej^[81].

Stanisław Cat-Mackiewicz tak komentował tę akcję: „Burzenie świątyń prawosławnych to jeszcze jeden dowód, że rządzą nami ludzie nie dorośli do rządzenia(…).”^[51]. 30 marca 1938, rada miejska w Białymstoku podjęła uchwałę o zburzeniu niedokończonej cerkwi na placu Wolności – przeciwko głosowali radni „Bundu” i PPS^[82].

Mniejszość żydowska

Niepodległość w stosunkach polsko-żydowskich rozpoczęła się od pogromu antyżydowskiego w Kielcach, do którego doszło 11 listopada 1918. W jego wyniku zginęły 4 osoby, a 250 zostało rannych^[83]. Rabowano żydowskie sklepy i mieszkania prywatne. Najwięcej ofiar było, gdy tłum wtargnął do Teatru Polskiego i zaczął linczować zgromadzonych tam członków organizacji syjonistycznej, którzy obradowali nad odezwą wyrażającą radość z odzyskania przez Polskę niepodległości. Porządek w mieście przywrócił dopiero oddział wojskowy gen. Wacława Iwaszkiewicza^[84].

Podczas wojny polsko-bolszewickiej w armii polskiej szerzyły się nastroje antysemickie (Żydów oskarżano o popieranie Armii Czerwonej). Wojskowe władze polskie zarządziły utworzenie obozu w Jabłonnie, w którym internowano około tysiąca żołnierzy i oficerów żydowskiego pochodzenia (decyzja o jego utworzeniu została wydana 16 sierpnia 1920, obóz działał do 9 września 1920; jego powstanie wywołało skandal międzynarodowy, z którego minister spraw wojskowych gen. Sosnkowski musiał tłumaczyć się przed Sejmem i opinią publiczną)^[m][85][86]. Wydano również rozkaz aresztowania we wszystkich wojskowych Okręgach Generalnych ok. 1000 wojskowych, wśród których większość stanowili Żydzi. Wielu oficerów wyznania mojżeszowego, zasłużonych w walce o niepodległość zostało usuniętych z wojska. Żydowską młodzież akademicką z oddziałów ochotniczych skierowano do kompanii karnych^[87].

Żydowscy bokserzy Makabi Warszawa, fragment wystawy plenerowej „Sport Żydowski w przedwojennej Warszawie” prezentowanej na przełomie 2012/13 przy ul. Twardej 6 w Warszawie.

Również po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej żołnierze pochodzenia żydowskiego traktowani byli jako żołnierze drugiej kategorii lub wręcz z góry byli podejrzewani o nielojalność wobec państwa polskiego. W odpowiedziach na interpelacje poselskie gen. Sosnkowski stwierdzał, że „Żydzi nie nadają się do poważniejszej pracy niż pisanie na maszynie”. W związku z uchwałą Sejmu z 17 czerwca 1919 r., według której oficerami mogli być tylko obywatele polscy narodowości polskiej, degradowano oficerów pochodzenia żydowskiego nawet awansowanych już w Polsce niepodległej^[88]. W lipcu 1920 r. Wojsko Polskie zwolniło ze służby w wojskowych szpitalach lekarzy i pielęgniarki pochodzenia żydowskiego^[89]. 23 marca 1923 Sztab Generalny wydał tajny rozkaz usunięcia wszystkich Żydów z wojskowych zakładów graficznych^[90]. W drugiej połowie lat 20. w Wojsku Polskim służyło 87 oficerów pochodzenia żydowskiego, co stanowiło 0,5 procenta całego korpusu oficerskiego. Od końca lat 20. natomiast osób pochodzenia żydowskiego nie rekrutowano do lotnictwa, marynarki, łączności i broni pancernej oraz Korpusu Ochrony Pogranicza^[91].

Na początku lat 20. dochodziło na kolei do licznych ekscesów antysemickich pod postacią bicia i rabowania żydowskich pasażerów. Żydzi obawiali się w szczególności dworca kolejowego w Bydgoszczy^[92].

W 1922 r. na uczelniach odbyły się wiece poprzedzone memoriałem skierowane do senatów szkół wyższych w celu wprowadzenia numerus clausus. W 1923 r. nastąpiła próba wprowadzenia tych zmian, w czym przeszkodził zamach majowy w 1926 r. i dążenia nowego rządu do zawarcia porozumienia z mniejszościami narodowymi. W 1931 r. Sejm uchwalił ustawę O uchyleniu przepisów wyjątkowych związanych z pochodzeniem, narodowością, rasą lub religią obywateli Rzeczypospolitej. W latach 30. XX w. zdarzały się przypadki stosowania w praktyce numerus clausus. Natomiast mimo postulatów numerus nullus nie zostało wprowadzone^[93][94].

W listopadzie 1932 r. doszło we Lwowie do gwałtownych zamieszek antyżydowskich. Poszkodowanych zostało kilkaset osób^[95]. W grudniu 1935 r., jako pierwsze w kraju, władze Politechniki Lwowskiej wprowadziły na wydziałach inżynierii i mechanicznym tzw. getto ławkowe, czyli oddzielne miejsce siedzenia dla studentów chrześcijan i Żydów^[96].

Wydałem zarządzenie w sprawie podziału w audytorium miejsc na trzy kategorie: na parzyste przeznaczone dla studentów Polaków, na nieparzyste dla studentów Żydów oraz na nienumerowane, które może zajmować każdy bez wyjątku student. Celem (...) było zapobieżenie dotychczasowym niepokojom, wypływającym z niemal powszechnego pragnienia studentów Polaków do siedzenie oddzielnie od studentów Żydów, którzy dobrowolnie na to nie chcieli się zgodzić

Włodzimierz Antoniewicz – rektor Uniwersytetu Warszawskiego w sprawozdaniu za rok 1937/38^[97]

Manifestacja Obozu Narodowo-Radykalnego na rzecz wprowadzenia gett ławkowych dla Żydów w Politechnice Lwowskiej (1938).

W drugiej połowie lat 30. w Zamościu rozpoczęła się akcja antyżydowska. Kierował nią gen. Bruno Olbrycht – dowódca 3 Dywizji Piechoty Legionów i prezes Towarzystwa Rozwoju Ziem Wschodnich. Do akcji wciągnięto całe wojsko i znaczną część społeczności cywilnej miasta. Wojskowym rozkazem ogłoszono bojkot sklepów żydowskich. Młodzież gimnazjalna organizowała pikiety przed sklepami żydowskimi, nie dopuszczając do nich klientów. Generał w związku ze swą walką z mniejszością żydowską oraz patronatem nad miejscowych harcerstwem zyskał dużą popularność w mieście i otrzymał honorowe obywatelstwo Zamościa^[98].

W pierwszej połowie 1936 r. doszło do ekscesów, pogromu, o podłożu antysemickim w Mińsku Mazowieckim^[99][100].

W maju 1937 r. w Brześciu nad Bugiem doszło do rozruchów antyżydowskich, w których zginęło trzech Żydów, a ponad pięćdziesięciu zostało rannych. Dzielnica żydowska została zdemolowana. Starosta i policja pozostali bierni. Również wojsko, mimo obecności w mieście, nie interweniowało. W rezultacie zamieszki trwały 16 godzin^[101].

19 czerwca 1937 w Częstochowie Obóz Zjednoczenia Narodowego ogłosił deklarację antyżydowską w wyniku czego przez trzy dni polscy nacjonaliści atakowali ludność żydowską. Skutkiem tego było zniszczenie mienia 206 rodzin żydowskich od sklepów po mieszkania z własnością prywatną. 20 Żydów zostało rannych. Pogrom rozprzestrzenił się w następnych tygodniach na miejscowości znajdujące się w okolicach Częstochowy^[102].

Religia

Zobacz też: Związki wyznaniowe w II Rzeczypospolitej.

Podział administracyjny:

• podział administracyjny Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce (1918–1939)
• podział administracyjny Kościoła greckokatolickiego w Polsce (1918–1939)
• prawosławie, judaizm, luteranizm

Ludność największych miast w 1939

Osobny artykuł: Miasta w II Rzeczypospolitej.

W Polsce istniały wówczas: 1 miasto milionowe (Warszawa), 1 miasto o ludności powyżej 500 tys. (Łódź), 9 miast o ludności 100–500 tys., 12 miast o ludności 50–100 tys., 46 miast o ludności 20–50 tys. i 83 miasta o ludności 10–20 tys.^[103]

	Miasto	Liczba mieszkańców (tys.)	Województwo
1	Warszawa	1289[104]	warszawskie
2	Łódź	672[104]	łódzkie
3	Lwów	318[104]	lwowskie
4	Poznań	272[104]	poznańskie
5	Kraków	259[104]	krakowskie
6	Wilno	209[104]	wileńskie
7	Bydgoszcz	141[104]	poznańskie/od 1.04.1938 r. pomorskie
8	Częstochowa	138[104]	kieleckie
9	Katowice	134[104]	śląskie
10	Sosnowiec	130[104]	kieleckie
11	Lublin	122[104]	lubelskie
12	Gdynia	120[104]	pomorskie
13	Chorzów	110[104]	śląskie
14	Białystok	107[104]	białostockie
15	Kalisz	81[105]	poznańskie
16	Radom	78[106]	kieleckie
17	Toruń	62[106]	pomorskie
18	Stanisławów	60[106]	stanisławowskie
19	Tarnów	59[107]	krakowskie
20	Kielce	58[106]	kieleckie
21	Włocławek	56[106]	pomorskie
22	Grudziądz	54[106]	pomorskie
23	Brześć nad Bugiem	51[106]	poleskie
24	Piotrków Trybunalski	51[106]	łódzkie
25	Przemyśl	51[106]	lwowskie

Święta państwowe

• 3 maja – Święto Narodowe Trzeciego Maja (rocznica uchwalenia Konstytucji 3 maja; ustanowione w 1919^[108]),
• 11 listopada – Narodowe Święto Niepodległości (rocznica przekazania władzy wojskowej Józefowi Piłsudskiemu przez Radę Regencyjną Królestwa Polskiego, jednocześnie rocznica zakończenia I wojny światowej; ustanowione w 1937^[109]).

Dni świąteczne wolne od pracy^[110][111]:

• 1 stycznia – Nowy Rok
• 6 stycznia – Trzech Króli
• 2 lutego – Oczyszczenie Najświętszej Marii Panny
• 3 maja – Trzeci Maja
• drugi dzień Wielkiej Nocy
• [40 dni po Wielkanocy] – Wniebowstąpienie Pańskie
• [50 dni po Wielkanocy] – drugi dzień Zesłania Ducha Świętego
• [60 dni po Wielkanocy] – Boże Ciało
• 29 czerwca – Uroczystość Świętych Apostołów Piotra i Pawła
• 15 sierpnia – Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny
• 1 listopada – Wszystkich Świętych
• 11 listopada – Święto Niepodległości
• 8 grudnia – Niepokalane Poczęcie Najświętszej Marii Panny
• 25 grudnia – Boże Narodzenie
• 26 grudnia – drugi dzień Bożego Narodzenia.

Galeria

• 
  Warszawa, plac Teatralny, z lewej pałac Jabłonowskich – ratusz M.St. Warszawy
• 
  Warszawa nocą w 1935
• 
  Centrum Warszawy przed wojną w 1939
• 
  Park Skaryszewski w Warszawie przed wojną w 1939
• 
  Pałac Saski przy Placu Piłsudskiego w Warszawie 1930
• 
  Pałac Brühla w Warszawie, siedziba Ministerstwa Spraw Zagranicznych
• 
  Krakowskie Przedmieście w Warszawie, 1939
• 
  Warszawa, Mokotów – jedna z dzielnic willowych
• 
  Warszawa, Muzeum Narodowe
• 
  Warszawa, Dworzec Główny (w budowie) 1938
• 
  Lwów, kopiec Unii Lubelskiej
• 
  Ostra Brama w Wilnie
• 
  Kraków, Kazimierz – dzielnica żydowska
• 
  Toruń, Browar Pomorski
• 
  Bydgoszcz, Stary Rynek
• 
  Rynek w Cieszynie 1937-1939
• 
  Katowice
• 
  Gmach Sejmu Śląskiego w Katowicach z 1929
• 
  Katowice, Muzeum Śląskie (w budowie) 1939
• 
  Lublin
• 
  Gdynia, Dworzec Morski
• 
  Gdynia, wczasowicze wypoczywający na plaży
• 
  Gdynia, nowoczesna architektura
• 
  Poznań, Powszechna Wystawa Krajowa 1929, Hala Reprezentacyjna
• 
  Kalisz, Wrocławskie Przedmieście^[112]
• 
  Kopalnia węgla kamiennego Janina w Libiążu (1939)
• 
  Montaż parowozów w Pierwszej Fabryce Lokomotyw w Chrzanowie, lata 20.
• 
  Borysław – szyby naftowe (1932)
• 
  Państwowa Fabryka Związków Azotowych w Mościcach, hala kompresorów
• 
  Przedstawicielstwo biura podróży Orbis w Paryżu 1934
• 
  Montaż osobowych wagonów kolejowych w Zakładach Lilpop, Rau i Loewenstein w Warszawie
• 
  Parowóz Pm-36 z otuliną aerodynamiczną, prezentowany na Wystawie Światowej w Paryżu 1937
• 
  Samochody Chevrolet montowane na licencji w fabryce Lilpop, Rau i Loewenstein w Warszawie (1936–1939)
• 
  Zakopane – kurort w 1938
• 
  Wizyta żaglowca Dar Pomorza z Gdyni w Sztokholmie w 1938
• 
  Wisła – uzdrowisko w 1939
• 
  Urząd Gminny Janów w Katowicach (1931), funkcjonalizm polski jako przejaw nowoczesności w architekturze
• 
  Osiedle robotnicze przy Zakładach Południowych w Stalowej Woli 1939
• 
  Kopalnia węgla kamiennego Janina w Libiążu (1939)
• 
  Elektrownia węglowa w Łaziskach Górnych w 1939. Była to największa polska elektrownia w latach 1927–1953^[113][114].

Zobacz też

Zobacz kolekcję cytatów na temat II Rzeczypospolitej w Wikicytatach

• historia Polski (1918–1939)
• polityka gospodarcza II Rzeczypospolitej
• polityka zagraniczna II Rzeczypospolitej
• prasa II Rzeczypospolitej
• sądownictwo II Rzeczypospolitej
• modernizm w Polsce

Uwagi

1. 17 września 1939 roku władze RP opuściły kraj i znajdowały się na uchodźstwie – do 30 września legalne władze Polski przebywały na terytorium Rumunii, od 30 września do grudnia 1939 siedzibą polskich władz na uchodźstwie był Paryż, następnie do czerwca 1940 r. Angers (Francja), a później Londyn.
2. Pod naciskiem Francji oraz pod wpływem antyniemieckich demonstracji.
3. Brzeg Mierzei Helskiej stanowił 74 km, brzeg morza otwartego 24 km, a brzeg Zatoki Puckiej 49 km.
4. W odniesieniu do granicy Polski z Czechosłowacją na Śląsku Cieszyńskim, Orawie i Spiszu, granicy z Litwą i suwerenności Polski nad terytorium Galicji Wschodniej i Wileńszczyzną. Tekst deklaracji opublikowany w: Dz.U. z 1923 r. nr 49, poz. 333.
5. Od 14 listopada Józef Piłsudski zastępował Radę Regencyjną, pełniąc funkcję Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego. Wprowadzający funkcję Tymczasowego Naczelnika Państwa dekret Józefa Piłsudskiego o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej (Dz.U. z 1918 r. nr 17, poz. 40) został wydany 22 listopada 1918 r., zaś ogłoszony w Dzienniku Praw Państwa Polskiego – 29 listopada.
6. Pełnił obowiązki prezydenta RP jako marszałek Sejmu po śmierci Gabriela Narutowicza.
7. Pełnił obowiązki prezydenta RP jako marszałek Sejmu po ustąpieniu Stanisława Wojciechowskiego.
8. Wybrany 31 maja 1926 przez Zgromadzenie Narodowe na urząd Prezydenta Rzeczypospolitej, nie przyjął urzędu.
9. Desygnowany przez Sejm, nie rozpoczął misji formowania gabinetu, w obliczu sprzeciwu naczelnika państwa.
10. „Metoda, użyta przy badaniu stosunków językowych wśród mniejszości słowiańskich w Małopolsce Wschodniej, była zupełnie inną, inną też będzie dokładność wyników językowych w tej dzielnicy, oczywiście, jeżeli chodzi o ustalenie podziału tych mniejszości na poszczególne grupy, nie zaś o odgraniczenie ich od ludności polskiej. Tutaj, z powodu protestów ludności staroruskiej, odżegnywującej się od nazwy języka „ukraińskiego”, której narzucenie, jako jedynie obowiązującej, mogłoby wpłynąć ujemnie na przebieg akcji spisowej, a więc wyłącznie ze względów technicznych, nie zaś zasadniczych, wprowadzono równolegle oba określenia: „język ukraiński” i „język ruski”, dając jednocześnie obu odłamom ludności możność określenia języka ojczystego nazwą dowolnie wybraną. Uzyskane w obu rubrykach liczby nie zostaną jednak ogłoszone oddzielnie, lecz będą złączone w jedną wspólną pozycję spisową języka ojczystego ukraińskiego (ruskiego), tak jak to zostało dokonane w dopiero co przytoczonem oszacowaniu. Stanie się to dlatego, „że oba wyrazy zostały użyte na oznaczenie jednej i tej samej grupy etnicznej i że za zasadnicze określenie języka tej grupy jest uważane określenie – „ukraiński” (patrz wywiad z dr. Buławskim – „Sprawy Narodowościowe” Nr. 1/1932, s. 6). W ten sposób nastawienie ideologiczne spisu 1931 r. w stosunku do mniejszości słowiańskich w Małopolsce, pomimo uzasadnionej względami natury technicznej różnicy terminologji, zasadniczo nie różni się od nastawienia spisu 1921 oraz wszystkich przedwojennych spisów austrjackich, które, tak jak i spis 1931 r., wychodziły z założenia nierozróżniania podziału tych mniejszości, a mianowicie: podziału językowego w spisach austrjackich, narodowościowego zaś w spisie 1921 r. (…) Zresztą stwierdzenie istnienia w Małopolsce nieistniejącej ani na Ziemiach Wschodnich ani nigdzie poza granicami Rzeczypospolitej odrębnej narodowości lub języka „ruskiego”, czwartego z kolei w Słowiańszczyźnie Wschodniej obok białoruskiego, ukraińskiego i rosyjskiego, nie mogłoby być obecnie naukowo uzasadnione.” Alfons Krysiński, Ludność polska i mniejszości w świetle spisów 1921 i 1931, Warszawa 1933, Instytut Badań Spraw Narodowościowych, Biblioteka Spraw Narodowościowych nr 11, s. 44–46.
11. „Naród nie jest społecznością homogeniczną, stąd też w przypadku ukraińskiego etnosu zamieszkującego terytorium II Rzeczypospolitej możemy wyróżnić następujące grupy prezentujące różny stopień świadomości i samoidentyfikacji: 1. Ukraińcy świadomi swej odrębności narodowej, kultywujący swą odrębność i manifestujący ją na zewnątrz; 2. Ukraińcy o ugruntowanej świadomości narodowej, ograniczający ją jednak do sfery rodzinnej i konfesyjnej; 3. Ukraińcy o niewykształconej świadomości narodowej, zachowujący poczucie odrębności na poziomie etnicznym oraz utrzymujący więź ze swym wyznaniem, słabo znający język literacki, ale modlący się po rusku (Rusini)”'; Robert Potocki, Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach 1930–1939, Lublin 2003, wyd. Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, ISBN 83-917615-4-1, s. 45.
12. „Liczebność Rusinów, których – poza przywódcami, określającymi się coraz wyraźniej jako Rosjanie, czego dowodzili przez przyjmowanie języka rosyjskiego – uznać należy za zbiorowość etniczną, była znikoma. Na podstawie statystyk wyborczych oraz liczby członków instytucji i stowarzyszeń kulturalnych (Towarzystwo im. Michaiła Kaczkowskiego) oraz gospodarczych (Rewizyjny Związek Ruskich Spółdzielni, Ruskij Rolniczyj Sojuz) pozostających pod wpływami „staroruskimi” można ją szacować na 4 do 8% ogółu populacji ukraińskiej”. Grzegorz Hryciuk Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, Wyd. Adam Marszałek, ISBN 83-7441-121-X, s. 104. „A. Krysiński szacował rzeczywistą liczebność grupy uważającej się za „Rusinów” na 250 tys.”, Andrzej Chojnowski, Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921–1939, Wrocław 1979, Wyd. Zakład Narodowy im Ossolińskich, ISBN 83-04-00017-2, s 9. przypis 14.
13. Jako inicjatora powstania obozu internowania w Jabłonnie wskazuje się generała Franciszka Latinika. Sosnkowski miał tylko zatwierdzić jego decyzję, ulegając naciskom endecji. Zob. Jolanta Załęczny. Wydarzenia wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku na terenie ówczesnego powiatu warszawskiego. „Niepodległość i Pamięć”, s. 27–28. Warszawa: Muzeum Niepodległości w Warszawie.

Przypisy

1. Zgodnie z Monitorem Polskim do 14 listopada 1918 formalnie wciąż Królestwo Polskie, od 14 listopada 1918 (M.P. z 1918 r. Nr 203.) do 13 marca 1919 (M.P. z 1919 r. Nr 59.) Republika Polska, ponadto także od 8 listopada 1918 do 16 sierpnia 1919 (Dz.U. z 1919 r. nr 66, poz. 400 – Ustawa z dnia 31 lipca 1919 r. w sprawie wydawania Dziennika Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.) Dziennik Praw używał nazwy Państwo Polskie.
2. „Konstytucja kwietniowa, której przyjęcie w 1935 r. stanowiło uwieńczenie kilkuletniego procesu ewolucji ustroju II Rzeczypospolitej po zamachu majowym Józefa Piłsudskiego z 1926 r., ustanawiała system rządów, który należy zakwalifikować jako hiperprezydencjalizm”. Krzysztof Prokop. Uprawnienia nadzwyczajne Prezydenta Rzeczypospolitej w świetle przepisów konstytucji kwietniowej z 1935 r.. „Miscellanea Historico-Iuridica”. tom XXVIII, s. 204, 2019.
3. „Gros państw, które konwencjonalnie wkłada się w ramy systemu prezydenckiego bądź co najmniej półprezydenckiego, w rzeczywistości nie spełnia założeń ani jednego, ani drugiego systemu i w praktyce wychodzi poza skalę tzw. konstytucyjnych systemów rządów właściwych dla ustroju demokratycznego. Dla tego rodzaju państw (których sporo jest w Afryce, Ameryce Łacińskiej albo na obszarach byłego ZSRR) przyjęło się określenie ustrojów neoprezydenckich (określanych również mianem neoprezydencjalizmów) bądź hiperprezydenckich (hiperprezydencjalizmów), ewentualnie ustrojów superprezydenckich. Ich wspólnym mianownikiem jest daleko idąca ekspozycja stanowiska ustrojowego prezydenta (głowy państwa), co stanowi asumpt do porównywania ich z klasycznym systemem prezydenckim lub półprezydenckim, przy jednoczesnym ignorowaniu lub tylko niekonsekwentnym przestrzeganiu innych założeń właściwych dla demokratycznych rozwiązań (w tym zwłaszcza formalnej zasady podziału władz oraz materialnej zasady pluralizmu politycznego). W efekcie, systemy tego rodzaju nie spełniają cech systemów demokratycznych i dlatego nie powinno się ich w ogóle uwzględniać, jeśli mówi się o właściwym systemie prezydenckim i innych rozwiązaniach zbliżonych do niego (nawet jeśli formalnie, np. w konstytucjach, systemy te definiowane są jako np. prezydenckie, czego dowodzi casus Kazachstanu wprost określonego w konstytucji jako ustrój prezydencki)”. Jarosław Szymanek. Legislatywa i egzekutywa w prezydenckich i półprezydenckich systemach rządów. „Przegląd Sejmowy”. nr 1(38), s. 104, 2017.
4. „Jaki system rządów wprowadzała konstytucja kwietniowa? Chyba należy przyjąć, że niekiedy spotykane określanie go jako zracjonalizowany parlamentarno-gabinetowy (formuła pół-prezydencka, czy prezydencko-parlamentarna), nie oddaje jednak istoty systemu opartego na omnipotencji głowy państwa. System parlamentarno-gabinetowy, nawet w postaci bardzo zmodyfikowanej poprzez silne wzmocnienie pozycji ustrojowej głowy państwa, zakłada jednak jakąś formę partnerstwa pomiędzy legislatywą a egzekutywą, a przede wszystkim nie podporządkowuje jednoznacznie jednej z nich drugiej. W przypadku konstytucji kwietniowej o jakimkolwiek partnerstwie mowy być nie może. Świadczą o tym zarówno zasady naczelne, jak i przepisy szczegółowe. W takiej sytuacji najbardziej sensownym wydaje się nazwanie systemu wprowadzonego przez konstytucję kwietniową mianem swoistego systemu prezydenckiego”. przypis 35: „Nie można skądinąd przyznać racji L. Mażewskiemu, nota bene autorowi niezwykle ciekawych rozpraw historycznych i prawnych, w tym jednego z lepszych artykułów o konstytucji kwietniowej, który określił system rządów przez nią wprowadzonych jako prezydencjalną odmianę systemu parlamentarnego (L. Mażewski: Prezydencjalna odmiana systemu parlamentarnego w konstytucji kwietniowej, „Studia Prawnicze” 1984, nr 3-4)”.
   przypis 36: „Swoistego, gdyż oczywiście nie prezydenckiego w rozumieniu ustroju USA i innych krajów demokratycznych o podobnym systemie rządów. Zob. charakterystykę systemu prezydenckiego np. w: A. Pułło, Ustroje państw współczesnych, Warszawa 2007”.
   Przemysław Kierończyk. W 80. rocznicę uchwalenia „konstytucji styczniowej”. Uwagi polemiczne. „Gdańskie Studia Prawnicze”. tom XXXI, s. 838, 2014.
5. W 1939 roku, Historia Polski w liczbach. Ludność. Terytorium, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1994, s. 133.
6. Obszar: województwo śląskie. Podstawa prawna: Ustawa Konstytucyjna z dnia 15 lipca 1920 r. zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego Dz.U. z 1920 r. nr 73, poz. 497.
7. Obszar: województwo lwowskie, tarnopolskie, stanisławowskie, wołyńskie, poleskie. Podstawa prawna: Ustawa z dnia 31 lipca 1924 r. o języku państwowym i języku urzędowania rządowych i samorządowych władz administracyjnych Dz.U. z 1924 r. nr 73, poz. 724.
8. Obszar: województwo poleskie, nowogrodzkie, wileńskie oraz część białostockiego (powiaty: grodzieński i wołkowyski). Podstawa prawna: Ustawa z dnia 31 lipca 1924 r. o języku państwowym i języku urzędowania rządowych i samorządowych władz administracyjnych Dz.U. z 1924 r. nr 73, poz. 724.
9. Obszar: część województwa wileńskiego (powiat święciański i gminy z większością litewską dawnego powiatu trockiego). Podstawa prawna: Ustawa z dnia 31 lipca 1924 r. o języku państwowym i języku urzędowania rządowych i samorządowych władz administracyjnych Dz.U. z 1924 r. nr 73, poz. 724.
10. The economy of the Second Polish Republic collapsed because of dogmatic policies | Obserwator Finansowy: Ekonomia | Gospodarka | Polska | Świat [online], obserwatorfinansowy.pl [dostęp 2024-05-21] (ang.).
11. The economy of the Second Polish Republic collapsed because of dogmatic policies | Obserwator Finansowy: Ekonomia | Gospodarka | Polska | Świat [online], obserwatorfinansowy.pl [dostęp 2024-05-21] (ang.).
12. Krystyna Kersten: Jałta w polskiej perspektywie. London: Aneks Publishers, 1989, s. 101–110. ISBN 0-906601-58-4.
13. Edmund Jan Osmańczyk: Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 256, 258, 408. ISBN 83-214-0092-2.
14. Jerzy Ochmański: Historia Litwy. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 324–325. ISBN 83-04-03107-8.
15. Edmund Jan Osmańczyk: Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 408, 471. ISBN 83-214-0092-2.
16. Ustawa z dnia 31 grudnia 1945 r. o ratyfikacji podpisanej w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 r. umowy między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej (Dz.U. z 1946 r. nr 2, poz. 5).
17. 11 listopada – Narodowe Święto Niepodległości. sejm.gov.pl, 2020-11-10. [dostęp 2022-08-15].
18. Określanej jako III Rzeczpospolita.
19. „Monitor Polski” nr 206 z 18 listopada 1918 r.
20. Kronika powstań polskich 1794–1944. Warszawa: Wydawnictwo Kronika, s. 333, 338. ISBN 83-86079-02-9.
21. Jerzy Krasuski: Polska-Niemcy. Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 221. ISBN 978-83-04-04985-7.
22. Kronika powstań polskich 1794–1944. Warszawa: Wydawnictwo Kronika, s. 342. ISBN 83-86079-02-9.
23. Jan Karski: Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919–1945. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1992, s. 37. ISBN 83-06-02162-2.
24. Kronika powstań polskich 1794–1944. Warszawa: Wydawnictwo Kronika, s. 350. ISBN 83-86079-02-9.
25. Kronika powstań polskich 1794–1944. Warszawa: Wydawnictwo Kronika, s. 352. ISBN 83-86079-02-9.
26. Księga adresowa Polski 1928 – Ustrój państwowy i administracja: Obszar i zaludnienie.
27. Gdyby nie port... 90 lat temu Gdynia dostała szansę na rozwój. TVN24.pl, 2012-09-23. [dostęp 2012-09-23]. (pol.).
28. JuliuszJ. Bardach JuliuszJ., BogusławB. Leśnodorski BogusławB., MichałM. Pietrzak MichałM., Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2005, s. 584.
29. Traktat o granicach i przyjaźni zawarty 28.09.1939 w Moskwie pomiędzy III Rzeszą a ZSRR stwierdzał w art. III: Niezbędna reorganizacja administracji publicznej będzie przeprowadzona na terenach na zachód od linii określonej w artykule I przez Rząd Rzeszy Niemieckiej, na terenach na wschód od tej linii przez Rząd ZSRR.
30. Dekret naczelnego dowódcy Józefa Piłsudskiego z dnia 14 listopada (Dz.U. 1918 nr 17, poz. 40).
31. Umowa polityczna francusko-polska, podpisana w Paryżu 19 lutego 1921 r. (Dz.U. 1922 nr 63, poz. 563).
32. Stefan Kawalec: II RP była gospodarczą porażką. Mity na jej temat są bardzo szkodliwe. Forsal.pl – Biznes, Gospodarka, Świat, listopad 2018. [dostęp 2018-12-08].
33. „Mały Rocznik Statystyczny 1939”, s. 34–36.
34. Lech Mażewski: Najlepsze państwo, Wydawnictwo Comandor, 2005, ISBN 83-88329-92-8, s. 55.
35. Adam Leszczyński: Skok w nowoczesność, Instytut Studiów Politycznych PAN. ISBN 978-83-64091-02-5, s. 290.
36. Adam Leszczyński: Skok w nowoczesność, Instytut Studiów Politycznych PAN. ISBN 978-83-64091-02-5, s. 291.
37. Adam Leszczyński: Skok w nowoczesność, Instytut Studiów Politycznych PAN. ISBN 978-83-64091-02-5, s. 309.
38. AdamA. Heydel AdamA., Dążności etatystyczne w Polsce, [w:] Etatyzm po polsku, Warszawa: Oficyna Liberałów, 1981 [zarchiwizowane z adresu 2007-01-18].???
39. Archiwum polityczne Eugeniusza Kwiatkowskiego ze wstępem Mariana M. Drozdowskiego, Wydawnictwo Sejmowe 2002, ISBN 83-7059-612-6.
40. Najważniejsze inwestycje stulecia”, dodatek do „Rzeczpospolitej” z 9 listopada 2018 r., s. 42.
41. „Z Borysławia do Świnoujścia i Morza Północnego” Iwona Trusiewicz i Tomasz Furman za „Najważniejsze inwestycje stulecia” – dodatek do „Rzeczpospolita” z 9 listopada 2018 r., s. 32.
42. GUS, „Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1930”, Warszawa 1930, s. 137.
43. GUS, „Mały Rocznik Statystyczny Polski: wrzesień 1941 – czerwiec 1941”, Warszawa 1990 r., s. 90.
44. Liczba samochodów na 1000 mieszkańców, GUS, „Mały Rocznik Statystyczny”, Warszawa, wydania z lat 1931–1939.
45. Adam Leszczyński: Skok w nowoczesność, Instytut Studiów Politycznych PAN. ISBN 978-83-64091-02-5, s. 311.
46. Andrzej Friszke „Państwo czy rewolucja. Polsce komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892 – 1920” Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2020, ISBN 978-83-66586-19-2, s. 414.
47. Adam Leszczyński: Skok w nowoczesność, Instytut Studiów Politycznych PAN. ISBN 978-83-64091-02-5, s. 289.
48. Witold Gadomski: Polska wiocha przedwojenna, „Gazeta Wyborcza – aleHistoria”, 18 września 2017, s. 4.
49. Witold Gadomski: Polska wiocha przedwojenna, „Gazeta Wyborcza – aleHistoria”, 18 września 2017, s. 5.
50. Lech Mażewski: Najlepsze państwo, Wydawnictwo Comandor, 2005, ISBN 83-88329-92-8, s. 53.
51. Stosunki polsko – białoruskie w województwie białostockim w latach 1939–1956 pod redakcją Jana Jerzego Milewskiego i Anny Pyżewskiej, IPN 2005, ISBN 83-89078-95-3, s. 9.
52. Michał Rauszer: Osiem milionów chłopów, „Le Monde diplomatique” lipiec 2017, s. 32–34.
53. „Rzeczpospolita – Rzecz o Historii”, 11 maja 2018, s. J8.
54. Iwona Kienzler: Nauka. Bellona / Edipresse, 2014, s. 10, seria: Dwudziestolecie Międzywojenne. ISBN 978-83-7769-973-7.
55. JoannaJ. Sadowska JoannaJ., Jędrzejewiczowska reforma oświaty w latach 1932–1933 [online], Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, 1999, s. 47–54 (pol.).
56. JoannaJ. Sadowska JoannaJ., Jędrzejewiczowska reforma oświaty w latach 1932–1933 [online], Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, 1999, s. 55–60 (pol.).
57. JoannaJ. Sadowska JoannaJ., Jędrzejewiczowska reforma oświaty w latach 1932–1933 [online], Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, 1999, s. 101–132 (pol.).
58. Andrzej Krajewski: Cierpienia przedwojennego nauczyciela, „Dziennik Gazeta Prawna” 68/2019, s. A30.
59. Danuta Graniewska: Społeczne funkcje żłobków i przedszkoli. Obecnie i w przeszłości, „Polityka społeczna” nr 9/2009, s. 56.
60. Polacy stanowili większość w dużych miastach, w mniejszych miastach dominowała ludność polska lub żydowska.
61. N. Wójtowicz, Masoni w wielonarodowościowej II Rzeczypospolitej, Warszawa 2011 ISBN 978-83-925702-4-0.
62. Paweł Borecki, Czesław Janik: Wprowadzenie. W: Michał Pietrzak: O ustroju, prawie i polityce II Rzeczypospolitej. Pisma wybrane. Warszawa: Wolters Kluwer, 2018, s. 9.
63. Henryk Zieliński, „Historia Polski 1914–1939”, Ossolineum, Wrocław 1985, ISBN 83-04-00712-6, s. 124–126, Tabela 6.
64. Respondenci podający narodowość polską jako własną.
65. Respondenci podający „narodowość rusińską” jako własną. Narodowości ukraińskiej spis nie przewidywał.
66. Respondenci podający narodowość żydowską jako własną.
67. Respondenci podający narodowość białoruską jako własną.
68. Respondenci podający narodowość niemiecką jako własną.
69. Respondenci podający język polski jako ojczysty.
70. Respondenci podający język ukraiński i „język ruski” jako ojczysty.
71. Respondenci podający jidisz i język hebrajski jako ojczysty.
72. Respondenci podający język białoruski jako ojczysty.
73. Respondenci podający język niemiecki jako ojczysty.
74. Andrzej Krajewski: Błędy gorsze od zbrodni, „Dziennik Gazeta Prawna” nr 163/2020, s. A28, 29.
75. Po raz pierwszy w 1919.
76. Stosunki polsko – białoruskie w województwie białostockim w latach 1939–1956 pod redakcją Jana Jerzego Milewskiego i Anny Pyżewskiej, IPN 2005, ISBN 83-89078-95-3, s. 7, 17.
77. Stosunki polsko – białoruskie w województwie białostockim w latach 1939–1956 pod redakcją Jana Jerzego Milewskiego i Anny Pyżewskiej, IPN 2005, ISBN 83-89078-95-3, s. 18.
78. Stosunki polsko – białoruskie w województwie białostockim w latach 1939–1956 pod redakcją Jana Jerzego Milewskiego i Anny Pyżewskiej, IPN 2005, ISBN 83-89078-95-3, s. 18–23.
79. Stosunki polsko – białoruskie w województwie białostockim w latach 1939–1956 pod redakcją Jana Jerzego Milewskiego i Anny Pyżewskiej, IPN 2005, ISBN 83-89078-95-3, s. 10.
80. Stosunki polsko – białoruskie w województwie białostockim w latach 1939–1956 pod redakcją Jana Jerzego Milewskiego i Anny Pyżewskiej, IPN 2005, ISBN 83-89078-95-3, s. 23.
81. Grzegorz Rąkowski: Polska egzotyczna. Przewodnik – część druga, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, ISBN 83-85557-29-6, s. 188–191.
82. „Stosunki polsko-białoruskie w województwie białostockim w latach 1939–1956” pod redakcją Jana Jerzego Milewskiego i Anny Pyżewskiej, IPN 2005, ISBN 83-89078-95-3, s. 10.
83. SzymonS. Rudnicki SzymonS., Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 30, ISBN 978-83-7666-363-0, ISBN 978-83-7666-412-5.
84. Andrzej Krajewski: Pogrom reputacji, „Dziennik Gazeta Prawna” nr 233(4883), s. A34.
85. Internowani w Jabłonnie. Rzeczpospolita, 28 lipca 2008. [dostęp 2014-07-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (28 grudnia 2013)]. (pol.).
86. Obóz dla internowanych w Jabłonnie. Jewish Historical Institute, 12 lipca 2014. [dostęp 2015-07-10]. (pol.).
87. SzymonS. Rudnicki SzymonS., Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 61, ISBN 978-83-7666-363-0, ISBN 978-83-7666-412-5.
88. SzymonS. Rudnicki SzymonS., Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 70–71, ISBN 978-83-7666-363-0, ISBN 978-83-7666-412-5, OCLC 924844552.
89. Włodzimierz Borodziej, Maciej Górny „Wojna z Żydami”, „Le Monde Diplomatique”, grudzień 1918, s. 36.
90. SzymonS. Rudnicki SzymonS., Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 250, ISBN 978-83-7666-363-0, ISBN 978-83-7666-412-5.
91. Jan Kęsik: Służba zasadnicza żołnierzy pochodzenia żydowskiego w Wojsku Polskim w latach 1921–1939, ze zbioru „Żydzi i wojsko polskie w XIX i XX w.” IPN 2020, ISBN 978-83-8098-894-1, s. 102, 104.
92. SzymonS. Rudnicki SzymonS., Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 251, ISBN 978-83-7666-363-0, ISBN 978-83-7666-412-5.
93. Antysemityzm uniwersytecki w dwudziestoleciu międzywojennym [online], Żydowski Instytut Historyczny [dostęp 2022-05-02] (pol.).
94. numerus clausus, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-05-02].
95. SzymonS. Rudnicki SzymonS., Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 418, ISBN 978-83-7666-363-0, ISBN 978-83-7666-412-5.
96. SzymonS. Rudnicki SzymonS., Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 469, ISBN 978-83-7666-363-0, ISBN 978-83-7666-412-5.
97. „Rzeczpospolita – Rzecz o Historii” 11 maja 2018, s. J8.
98. Zygmunt Klukowski: Praktyka w Szczebrzeszynie, „Karta” nr 42 20104 r., s. 43–46.
99. SzymonS. Rudnicki SzymonS., Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 464, ISBN 978-83-7666-363-0, ISBN 978-83-7666-412-5.
100. Wspomnienia Jankiela Kulawca – przewodniczącego Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Legnicy. sztetl.org.pl. [dostęp 2016-08-04].
101. RonaldR. Modras RonaldR., Kościół katolicki i antysemityzm w Polsce w latach 1933–1939, Kraków: Homini, 2014, s. 311.
102. Historia społeczności | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2022-05-02].
103. „Mały Rocznik Statystyczny 1939”, s. 1, s. 146.
104. Dane z 1939 r.
105. Włodzimierz Bonusiak: Odbudowa, rozwój przestrzenny i ludnościowy miasta w latach 1918–1939. W: Dzieje Kalisza. Władysław Rusiński (red.). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1977, s. 556.
106. Dane z 1931 r.
107. Marcin Pałach: Liczba mieszkańców miasta Tarnowa na przestrzeni wieków – Tarnów. it.tarnow.pl, 2008-05-21. [dostęp 2020-08-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-17)].
108. Ustawa z dnia 29 kwietnia 1919 r. o święcie narodowem trzeciego maja. (Dz.U. z 1919 r. nr 38, poz. 281).
109. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1937 r. o Święcie Niepodległości. (Dz.U. z 1937 r. nr 33, poz. 255).
110. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 15 listopada 1924 r. o dniach świątecznych. [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2023-06-26].
111. Ustawa z dnia 18 marca 1925 r. w przedmiocie zmiany rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 15 listopada 1924 r. o dniach świątecznych. [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2023-06-26].
112. Maria Szachówna: Kalisz i jego okolice. Przewodnik ilustrowany z planem miasta. Kalisz: Drukarnia Wydawnicza w Kaliszu, 1927, s. 127.
113. Oto 10 największych elektrowni w Polsce 13.02.2014 https://forsal.pl/galeria/777419,oto-10-najwiekszych-elektrowni-w-polsce.html.
114. Portal „Historia:Poszukaj” NIMOZ 2022 https://www.historiaposzukaj.pl/wiedza,obiekty,1883,obiekt_fotografia_z_okolic_lazisk_gornych_autorstwa_henryka_poddebskiego_ze_zbiorow_muzeum_historii_polski.html.

Linki zewnętrzne

• Portal poświęcony Józefowi Piłsudskiemu i czasom II Rzeczypospolitej [dostęp 2012-05-04]
• Parlamentarzyści II Rzeczypospolitej. adrianzandberg.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-04-09)]. [dostęp 2011-08-05]
• II RP wobec problemu wychodźstwa. Regulacje prawne, kolonie, faktorie
• Internetowy Atlas Polski Niepodległej [1900, 1921, 1931] [online], Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN [dostęp 2023-03-13].strona główna serwisu

Encyklopedie internetowe (państwo historyczne):

• PWN: 4575044