Małopolska Wschodnia

Małopolska Wschodnia – w dwudziestoleciu międzywojennym półoficjalna nazwa^[1][2] części terytorium Polski obejmującej tereny trzech południowo-wschodnich województw: lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego. Nazwa ta nigdy nie zastąpiła całkowicie używanego wcześniej określenia Galicja Wschodnia, lecz była stosowana obok niego^{[3][4][5][6][7]}. Używanie choronimu Małopolska w odniesieniu do obszarów, które nigdy nie wchodziły w skład dzielnicy historycznej Polski o tej samej nazwie, budziło już w tamtym czasie poważne wątpliwości. Przeciwnicy nazwy Małopolska Wschodnia postulowali dla obszaru dawnej Galicji Wschodniej nazwę Ziemia Czerwieńska (od dawnych Grodów Czerwieńskich i Rusi Czerwonej), ale nie zyskała ona popularności w II Rzeczypospolitej^[8].

Nie mylić z: Małopolska (kraina historyczna). Zobacz też: Galicja Wschodnia.

Małopolska Wschodnia

Państwa	Ukraina  Polska
Ważniejsze miejscowości	Lwów, Stanisławów, Tarnopol, Przemyśl, Kołomyja, Stryj, Rzeszów
Położenie na mapie lwowskie, tarnopolskie, stanisławowskie

Porównanie Małopolski Wschodniej i Galicji Wschodniej

Małopolska Wschodnia i Wołyń

Pod względem terytorialnym Małopolska Wschodnia nie była w pełni tożsama z Galicją Wschodnią z czasów zaboru austriackiego. W wyniku wprowadzonego 23 grudnia 1920^[9] podziału administracyjnego terenów byłego zaboru austriackiego wchodzących w skład II Rzeczypospolitej, granicę Małopolski Wschodniej w stosunku do Galicji Wschodniej przesunięto znacznie na zachód^[10]. Do województwa lwowskiego włączono bowiem powiaty: tarnobrzeski, rzeszowski, łańcucki, niżański, kolbuszowski, przeworski, strzyżowski i krośnieński, które nie wchodziły w skład okręgu apelacyjnego lwowskiego, którego zachodnia granica była umowną granicą Galicji Wschodniej w ramach Austro-Węgier^[11][12]. Północno-zachodnią granicę Małopolski Wschodniej wyznaczała natomiast Wisła pod Sandomierzem.

Historia

Mapa Grodów Czerwieńskich

Ziemie, na których położony był obszar późniejszej Małopolski Wschodniej, rozciągały się na terenie następujących krain historycznych: Grodów Czerwieńskich (później – zachodnia część Rusi Czerwonej), Rusi Czerwonej i Podola Zachodniego, na pograniczu lechicko-ruskim. Po podboju Lędzian i zajęciu Grodów Czerwieńskich w 981 roku przez Włodzimierza Wielkiego tereny te należały – z krótkimi przerwami – do Rusi Kijowskiej, a następnie do Rusi Halicko-Włodzimierskiej. Po śmierci ostatniego z książąt halicko-wołyńskich Bolesława Jerzego II (1340) Kazimierz Wielki włączył do swego państwa Ruś Czerwoną; po jego śmierci została ona podporządkowana przez Ludwika Węgierskiego Królestwu Węgier. Do Królestwa Polskiego została ostatecznie wcielona przez Jadwigę Andegaweńską w 1387 roku. W XV wieku w skład Korony weszło Podole zachodnie (kamienieckie). Po śmierci Władysława Jagiełły (1434) zostało utworzone województwo ruskie, zaś po wygaśnięciu lenna Piastów mazowieckich w księstwie bełskim – województwo bełskie (1462).

Prowincja małopolska Rzeczypospolitej Obojga Narodów

W czasach I Rzeczypospolitej za Małopolskę powszechnie uznawano tereny ówczesnych województw: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego^[13], co miało swoje źródło w kształtowaniu się krain historycznych za czasów Piastów i Jagiellonów. Tak też była ona rozumiana wśród ówczesnej ludności Polski. Ponadto utworzona została, jako jednostka administracyjna, prowincja małopolska, która obejmowała również Ruś Czerwoną, Podole oraz – od Unii Lubelskiej (1569) – Podlasie, Wołyń, Ukrainę Naddnieprzańską. Nie należy jej jednak mylić z właściwą Małopolską jako regionem historycznym. Po rozbiorach południowa część Małopolski przeszła pod panowanie Austrii, tworząc z województwem ruskim, bełskim i fragmentem podolskiego nową austriacką prowincję zwaną Galicją^[14], ostatecznie jako kraj koronny Austro-Węgier.

Postrzeganie Małopolski na przestrzeni wieków

W czasie zaborów dotychczasowe rozumienie Małopolski zostało zatarte, zaś obie jej części – rosyjska (w obrębie Królestwa Polskiego) i austriacka (w obrębie Galicji) – zaczęły się różnicować społecznie i gospodarczo. Podziały administracyjne narzucone przez zaborców przestały odzwierciedlać tradycję historyczną Polski. Zapoczątkowane wtedy utożsamianie Małopolski z Galicją do dzisiaj ma swoje konsekwencje w podziale administracyjnym kraju, a także w polskiej tożsamości społecznej (choć przecież austriacka Galicja obejmowała swoim obszarem jedynie część Małopolski, a ponadto składała się w większości z terenów, które do historycznej Małopolski nigdy nie należały).

W II Rzeczypospolitej terytorium Galicji zaczęto określać terminem Małopolska. Określeniem tym obejmowano ziemie byłego zaboru austriackiego, a nie przedrozbiorowe terytorium Małopolski. Małopolskę Zachodnią stanowiło województwo krakowskie, natomiast województwa: lwowskie, tarnopolskie i stanisławowskie zaczęto określać mianem Małopolski Wschodniej. Było to nazewnictwo analogiczne do stosowanego w czasach austriackich, kiedy to nieformalnie funkcjonował podział na Galicję Zachodnią i Wschodnią, przy czym ich granicę stanowił zasięg kompetencji Sądu Apelacyjnego w Krakowie i Sądu Apelacyjnego we Lwowie^[15][16]. Jednak Małopolska Wschodnia obejmowała pojęciowo szerszy zakres ziem niż Galicja Wschodnia – do województwa lwowskiego włączono bowiem powiaty: tarnobrzeski, rzeszowski, łańcucki, niżański, kolbuszowski, przeworski, strzyżowski i krośnieński, które nie wchodziły w skład sądowego okręgu apelacyjnego lwowskiego.

Po II wojnie światowej, w wyniku konferencji teherańskiej wschodnia granica Polski została ustalona przez trzy wielkie mocarstwa koalicji antyhitlerowskiej (USA, Wielką Brytanię i ZSRR) wzdłuż tzw. Linii Curzona, w konsekwencji większość terytorium Małopolski Wschodniej znalazła się poza granicami Polski. Po konferencji jałtańskiej (4–11 lutego 1945), wyłoniony w konsekwencji jej ustaleń Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podpisał 16 sierpnia 1945 umowę z ZSRR, uznając nieco zmodyfikowaną linię Curzona za wschodnią granicę Polski, na podstawie porozumienia o granicy zawartego pomiędzy PKWN i rządem ZSRR 27 lipca 1944. W konsekwencji umowy wschodnią część województwa lwowskiego ze Lwowem, a także całe terytorium województw: stanisławowskiego i tarnopolskiego włączono do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w składzie ZSRR.

We współczesnej polskiej historiografii istnieje spór o to, która nazwa jest bardziej adekwatna na określenie obszaru trzech południowo-wschodnich województw II RP: Galicja Wschodnia czy Małopolska Wschodnia. Większość polskich historyków, m.in. Michał Klimecki, Maciej Krotofil i Jan Pisuliński, używa neutralnego terminu pochodzącego z czasów zaboru austriackiego, niektórzy, jak np. Czesław Partacz, stosują sformułowanie powstałe w dwudziestoleciu międzywojennym. Według Jana Pisulińskiego, określenie Małopolska Wschodnia nie jest ugruntowane historycznie i ma znaczenie jedynie nacjonalistyczno-propagandowe (podobnie jak zresztą stosowany wówczas przez stronę ukraińską analogiczny termin Ukraina Zachodnia), służące w latach 20. i 30. XX w. silniejszemu związaniu obszaru między Sanem a Zbruczem z państwem polskim oraz podkreśleniu rzekomo rdzennie polskiego charakteru tych ziem^[17].

Ludność Małopolski Wschodniej

Ludność uważająca język ukraiński za ojczysty (w powiatach) według spisu powszechnego 1931.

Ludność trzech województw Małopolski Wschodniej liczyła w roku 1921 łącznie 5 495 104 osoby^[18], w roku 1931 6 208 100 osób^[19].

Ludność według deklarowanej narodowości w 1921

• Ukraińcy^[20][21] – 2 630 634
• Polacy^[22] – 2 479 565
• Żydzi^[23] – 351 165
• Niemcy^[24] – 30 518 osób.

Według Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z 30 IX 1921^[18].

Ludność według deklarowanego wyznania w 1921

• wyznanie greckokatolickie – 2 970 420
• wyznanie rzymskokatolickie – 1 907 678
• judaizm – 587 397
• protestantyzm (luteranizm, kalwinizm i in.) – 25 498 osób.

Według Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z 30 IX 1921^[18].

Ludność według deklarowanego języka ojczystego w 1931

• Polacy^[25] – 2 926 300
• Ukraińcy^{[a][b][c][26]} – 2 814 300
• Żydzi^[27] – 421 200
• Niemcy^[28] – 31 500 osób.

Według Drugiego Powszechnego Spisu Ludności z 9 XII 1931 r^[29].

Ludność według deklarowanego wyznania w 1931

• wyznanie greckokatolickie – 3 256 300
• wyznanie rzymskokatolickie – 2 281 400
• judaizm – 616 200
• protestantyzm (luteranizm, kalwinizm i in.) – 29 300 osób.

Według Drugiego Powszechnego Spisu Ludności z 9 XII 1931 r^[29].

Administracja państwowa II Rzeczypospolitej, wbrew oficjalnie głoszonemu stanowisku, za Polaków uważała faktycznie wyłącznie ludność rzymskokatolicką, uznając że podział wyznaniowy pokrywa się z narodowościowym^[30].

Zobacz też

• Galicja
• Galicja Wschodnia
• Małopolska
• prowincja małopolska
• Małorosja

Uwagi

1. „Metoda, użyta przy badaniu stosunków językowych wśród mniejszości słowiańskich w Małopolsce Wschodniej, była zupełnie inną, inną też będzie dokładność wyników językowych w tej dzielnicy, oczywiście, jeżeli chodzi o ustalenie podziału tych mniejszości na poszczególne grupy, nie zaś o odgraniczenie ich od ludności polskiej. Tutaj, z powodu protestów ludności staroruskiej, odżegnywującej się od nazwy języka „ukraińskiego”, której narzucenie, jako jedynie obowiązującej, mogłoby wpłynąć ujemnie na przebieg akcji spisowej, a więc wyłącznie ze względów technicznych, nie zaś zasadniczych, wprowadzono równolegle oba określenia: „język ukraiński” i „język ruski”, dając jednocześnie obu odłamom ludności możność określenia języka ojczystego nazwą dowolnie wybraną. Uzyskane w obu rubrykach liczby nie zostaną jednak ogłoszone oddzielnie, lecz będą złączone w jedną wspólną pozycję spisową języka ojczystego ukraińskiego (ruskiego), tak jak to zostało dokonane w dopiero co przytoczonem oszacowaniu. Stanie się to dlatego, „że oba wyrazy zostały użyte na oznaczenie jednej i tej samej grupy etnicznej i że za zasadnicze określenie języka tej grupy jest uważane określenie – „ukraiński” (patrz wywiad z p. Dr. Buławskim – „Sprawy Narodowościowe” Nr 1/1932, s. 6). W ten sposób nastawienie ideologiczne spisu 1931 r. w stosunku do mniejszości słowiańskich w Małopolsce, pomimo uzasadnionej względami natury technicznej różnicy terminologji, zasadniczo nie różni się od nastawienia spisu 1921 oraz wszystkich przedwojennych spisów austrjackich, które, tak jak i spis 1931 r., wychodziły z założenia nierozróżniania podziału tych mniejszości, a mianowicie: podziału językowego w spisach austrjackich, narodowościowego zaś w spisie 1921 r. (…) Zresztą stwierdzenie istnienia w Małopolsce nieistniejącej ani na Ziemiach Wschodnich ani nigdzie poza granicami Rzeczypospolitej odrębnej narodowości lub języka „ruskiego”, czwartego z kolei w Słowiańszczyźnie Wschodniej obok białoruskiego, ukraińskiego i rosyjskiego, nie mogłoby być obecnie naukowo uzasadnione.” Alfons Krysiński, Ludność polska i mniejszości w świetle spisów 1921 i 1931, Warszawa 1933, Instytut Badań Spraw Narodowościowych, Biblioteka Spraw Narodowościowych nr 11, s. 44–46.
2. „Naród nie jest społecznością homogeniczną, stąd też w przypadku ukraińskiego etnosu zamieszkującego terytorium II Rzeczypospolitej możemy wyróżnić następujące grupy prezentujące różny stopień świadomości i samoidentyfikacji: 1. Ukraińcy świadomi swej odrębności narodowej, kultywujący swą odrębność i manifestujący ją na zewnątrz; 2. Ukraińcy o ugruntowanej świadomości narodowej, ograniczający ją jednak do sfery rodzinnej i konfesyjnej; 3. Ukraińcy o niewykształconej świadomości narodowej, zachowujący poczucie odrębności na poziomie etnicznym oraz utrzymujący więź ze swym wyznaniem, słabo znający język literacki, ale modlący się po rusku (Rusini)”'; Robert Potocki, Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach 1930–1939, Lublin 2003, wyd. Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, ISBN 83-917615-4-1, s. 45.
3. „Liczebność Rusinów, których – poza przywódcami, określającymi się coraz wyraźniej jako Rosjanie, czego dowodzili przez przyjmowanie języka rosyjskiego- uznać należy za zbiorowość etniczną, była znikoma. Na podstawie statystyk wyborczych oraz liczby członków instytucji i stowarzyszeń kulturalnych (Towarzystwo im. Michaiła Kaczkowskiego) oraz gospodarczych (Rewizyjny Związek Ruskich Spółdzielni, Ruskij Rolniczyj Sojuz) pozostających pod wpływami „staroruskimi” można ją szacować na 4 do 8% ogółu populacji ukraińskiej.” Grzegorz Hryciuk Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, Wyd. Adam Marszałek, ISBN 83-7441-121-X, s. 104. A. Krysiński szacował rzeczywistą liczebność grupy uważającej się za „Rusinów” na 250 tys. Andrzej Chojnowski, Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921–1939, Wrocław 1979, Wyd. Zakład Narodowy im Ossolińskich, ISBN 83-04-00017-2, s 9. przypis 14.