Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)

Województwo krakowskie (łac. Palatinatus Cracoviensis) – jednostka terytorialna Królestwa Polskiego, istniejąca od XIV wieku do 1795 roku, część prowincji małopolskiej. Pod koniec XVI wieku obejmowała powierzchnię 20 043 km²^[4], posiadając 8 powiatów. Siedzibą wojewody był Kraków, a sejmiki ziemskie odbywały się w Proszowicach. Herbem województwa był orzeł biały na czerwonym polu ze złotą przepaską na skrzydłach.

Szybkie fakty Państwo, Prowincja ...

Remove ads

W Nowym Mieście Korczynie w województwie sandomierskim odbywały się sejmiki generalne prowincji małopolskiej.

W XVII wieku w województwie krakowskim szlachta stanowiła 1,7% mieszkańców^[5].

Remove ads

Historia

Podsumowanie

Perspektywa

Po podziale państwa polskiego, w okresie rozbicia dzielnicowego w 1138 roku, pomiędzy synów Bolesława III Krzywoustego, księstwo krakowskie zostało przekazane, niezależnie od Śląska, najstarszemu z nich, Władysławowi II Wygnańcowi. Miało ono granice bardzo zbliżone, jeżeli nie takie same, do granic późniejszego województwa krakowskiego. Po 1314 roku ziemia krakowska została przekształcona w województwo krakowskie, które w niezmienionym kształcie weszło następnie w skład administracyjny I Rzeczypospolitej. Na przestrzeni wieków jego granice zmieniły się niewiele. Ziemia Krakowska uważana była za jedną z najbogatszych w Polsce, miała bowiem kopalnie soli w Wieliczce i Bochni, kopalnie srebra i ołowiu w Olkuszu, żyzne gleby proszowskie.

W województwie krakowskim znajdowała się dynamicznie rozwijająca Częstochowa w powiecie lelowskim wraz z klasztorem jasnogórskim, będącym sanktuarium dynastycznym Jagiellonów i Wazów.

Od południa ziemia krakowska graniczyła z położonymi za Karpatami, należącymi do Królestwa Węgier ziemiami: liptowską, trenczyńską, szaryską, orawską i spiską. Na terenie północnego Spisza funkcjonowała polska kasztelania spiska wzmiankowana jeszcze w Kronice Wielkopolskiej pod datą 1136 z nazwą Spis^[6]. Granica w tym czasie biegła najprawdopodobniej tuż na południe od Podolińca, który pełnił funkcję polskiej strażnicy granicznej^[7]. Później Węgry wkroczyły na teren kotliny Popradu i na przełomie XIII i XIV w. na Zamagurze. Polska utraciła wówczas okolice Podolińca i Lubowli, należące wcześniej do ziemi sądeckiej. W 1412 roku część ziemi spiskiej powróciła na prawie zastawu do Polski, jednak nie jako jednolita kraina a kilka oddzielnych kluczy, obejmujących 13 miast. Do ziemi krakowskiej mogły pierwotnie także należeć okolice orawskiej Jabłonki, gdzie jeszcze w 1368 r. miała istnieć komora celna Kazimierza III Wielkiego^[8].

W 1564 roku sejm formalnie przyłączył do województwa odzyskane przez Koronę w XV w. księstwa zatorskie i oświęcimskie jako powiat śląski^[9]. W roku 1443 biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki odkupił od Wacława I księcia cieszyńskiego księstwo siewierskie. Odtąd księstwo to było we władaniu biskupów krakowskich, formalnie włączone do województwa krakowskiego w 1790 roku. Przyłączono wówczas także należące do biskupów od 1391 roku, znajdujące się po drugiej stronie Przemszy, wsie Kosztowy, Imielin i Chełm^[10].

Połowa województwa została utracona na rzecz Monarchii Habsburgów na mocy I rozbioru (Galicja). Ostatecznie zostało zlikwidowane w 1795 roku, gdy podzielono je między Austrię i Prusy^[11]. W 1807 roku północna część dawnego województwa krakowskiego została włączona w skład Księstwa Warszawskiego, a południowa pozostała częścią austriackiej Galicji. Wreszcie w 1815 roku obszar województwa krakowskiego podzielono między Austrię (południowa część jako Galicja) a Królestwo Polskie w ramach Imperium Rosyjskiego (północna część).

Remove ads

Terytorium

Podsumowanie

Perspektywa

Województwo krakowskie sąsiadowało:

Na północy z województwem sieradzkim i ziemią wieluńską. Granica była na rzece Liswarcie będącej lewobrzeżnym dopływem Warty.
Na północnym wschodzie z województwem sandomierskim. Granica między województwami przebiegała w ten sposób, że Secemin, Sobków, Pińczów, Opatowiec, Szczurowa, Wojnicz, Tuchów, Brzostek, Kołaczyce i Jedlicze należały do województwa sandomierskiego, a Lelów, Jędrzejów, Działoszyce, Skalbmierz, Koszyce, Szczepanów, Zakliczyn, Jodłowa, Jasło, Dukla i Jaśliska do województwa krakowskiego.
Na wschodzie z ziemią sanocką, która była częścią województwa ruskiego. Granica przebiegała na linii rzeki Jasiołki.
Na zachodzie ze Śląskiem w ramach Świętego Cesarstwa Rzymskiego oraz z Księstwem Siewierskim włączonym ostatecznie bezpośrednio w skład województwa krakowskiego w 1790 roku.
Na południe przez Karpaty i Tatry z Królestwem Węgierskim.

Więcej informacji Powiat, Powierzchnia w km² ...

Powiaty województwa krakowskiego (XVI wiek)^[4]

Powiat	Powierzchnia w km²
powiat proszowski	3293
powiat szczyrzycki	3394
powiat lelowski	3191
powiat ksiąski	1451
powiat śląski	2629
powiat biecki	2163
powiat sądecki	3922
Razem (województwo) Σ	20 043

Remove ads

Urzędy

Podsumowanie

Perspektywa

Senatorów większych tzw. krzesłowych było czterech, to jest biskup, kasztelan, wojewoda krakowski i kasztelan wojnicki. Senatorów mniejszych było trzech: sądecki, biecki i oświęcimski. Starostwa grodowe były trzy: Krakowskie, Sądeckie i Bieckie, starostwa niegrodowe: Spiskie, Bądzyńskie, Czchowskie, Czorsztyńskie, Dębowieckie, Dobczyńskie, Grzybowskie, Jadownickie, Jodłowskie, Jasielskie, Krzeczowskie, Lanckorońskie, Lelowskie, Libuskie, Mszańskie, Nowotarskie, Olsztyńskie, Ojcowskie, Rabsztyńskie, Ujmskie, Wolbromskie, Żarnowieckie i inne. Starosta Krakowski był jednocześnie generałem krakowskim i miał pod swoją jurysdykcją oprócz Krakowa trzy grody: proszowski, lelowski i księski. Województwo sejmikowało w Proszowicach, gdzie na sejmiku ziemskim (tzw. generale krakowskim) wybierano ośmiu posłów sejmowych, po jednym z powiatów i dwóch deputatów na sejm generalny dla Małopolski, które odbywały się w Nowym Mieście Korczynie. Włączone do Korony Królestwa Polskiego księstwo oświęcimskie i księstwo zatorskie stanowiły oddzielny powiat śląski, które sejmikował w Zatorze i wybierał dwóch posłów na sejm i jednego deputowanego do trybunału. Konstytucje sejmowe z lat 1581 i 1616 mówiły, że sejmik tych dawnych księstw powinien trzema dniami poprzedzać sejmik ziemskie w Proszowicach. W powiecie śląskim było starostwo grodowe Oświęcimskie, niegrodowe Zatorskie, Barwałdzkie i inne.

Osobne miejsce wśród urzędników województwa zajmowali burgrabiowie zamku krakowskiego. Pobierali oni pensje z dochodów żup wielickich, mianował ich bezpośrednio król, ale podlegali władzy starosty krakowskiego, którego jurysdykcja nie sięgała jednak zamku wawelskiego. Opiekowali się oni zamkiem królewskim. Skarbca Rzeczypospolitej w którym przechowywano korony i dokumenty, strzegł kustosz koronny, którym był zawsze prałat lub kanonik katedry wawelskiej. Dobrami i dochodami królewskimi w Małopolsce zarządzał z kolei wielkorządca krakowsko–sandomierski. Był on z urzędu przełożonym cechu włóczków krakowskich, mającego monopol na spław drewna na górnej Wiśle i sprzedawania go w Krakowie. Żupnik krakowski z kolei zarządzał żupami solnymi w Wieliczce i Bochni.

W latach 1443–1790 biskupi krakowscy byli w pełni suwerennymi władcami księstwa siewierskiego, nosząc tytuł książąt siewierskich. Mieli swego kanclerza, sędziów i wójtów.

Osobny artykuł: Wojewodowie krakowscy.

Remove ads

Powiaty

Podsumowanie

Perspektywa

W roku 1397 uchwalono podział województwa krakowskiego na trzy powiaty:

krakowski
proszowski
żarnowiecki

W XVI wieku województwo krakowskie liczyło siedem powiatów:

powiat proszowski
powiat lelowski
powiat szczyrzycki
powiat ksiąski
powiat sądecki
powiat biecki
powiat śląski, obejmujący:
- księstwo oświęcimskie
- księstwo zatorskie
Państwo muszyńskie, zwane również starostwem muszyńskim – samodzielne administracyjnie latyfundium biskupów krakowskich
starostwo sławkowskie – podlegający biskupom krakowskim klucz dóbr, w których sprawowali oni półudzielną władzę świecką (do 1790 roku).