Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Małopolska
region w Polsce Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Małopolska (łac. Polonia Minor) – kraina historyczna Polski, obejmująca obecnie południowo-wschodnią część kraju, w górnym i częściowo środkowym dorzeczu Wisły oraz w dorzeczu górnej Warty. Stolicą Małopolski jest Kraków.
Remove ads
Nazwa
Nazwa Małopolska została po raz pierwszy użyta w źródłach pisanych w 1411 roku[1], a potwierdzona została dopiero w roku 1493 w statucie piotrkowskim króla Jana Olbrachta[2] (podczas obrad dwuizbowego sejmu walnego w Piotrkowie w latach 1493–1496)[3] w celu odróżnienia tej części państwa od Wielkopolski (łac. Polonia Maior). Pierwotne znaczenie tej nazwy nie jest pewne – słowa maior i minor można odczytywać tu w kilku kontekstach (nie tylko najbardziej oczywiste większa – mniejsza, ale też np. starsza – młodsza, rozszerzona – właściwa).
Obecnie, po wprowadzeniu reformy administracyjnej w 1999 roku, określenia „Małopolska” używa się potocznie w stosunku do obszaru, utworzonego w trakcie wspomnianej reformy województwa małopolskiego w charakterze synonimu lub akronimu. Ma to m.in. odzwierciedlenie w nomenklaturze Urzędu Marszałkowskiego objawiającej się przykładowo w logo województwa[4].
Remove ads
Położenie
Podsumowanie
Perspektywa
Współczesny podział administracyjny
Do Małopolski należą tereny współcześnie zaliczone do województw: małopolskiego (bez polskich części Orawy i Spisza), świętokrzyskiego (całość), lubelskiego (zachodnia część), podkarpackiego (zachodnia część), łódzkiego (wschodnia część), mazowieckiego (część południowa) i śląskiego (wschodnia, północna i południowo-wschodnia część).
Terytorium
Do XVIII wieku właściwą Małopolskę stanowiły obszary trzech dawnych województw: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego[5][6]. Definiował tak Małopolskę zarówno Marcin Kromer (1577)[7], jak i Szymon Starowolski (1632)[8]. Województwa te powstały z istniejących wcześniej ziem: krakowskiej, sandomierskiej, lubelskiej. Siedzibą sejmiku generalnego dla prowincji małopolskiej było Nowe Miasto Korczyn. Oprócz tego w skład Małopolski wchodziły kupione (w XV wieku) przez Zbigniewa Oleśnickiego, biskupa krakowskiego, od książąt śląskich księstwo siewierskie, oraz odzyskane przez Władysława Jagiełłę (najpierw drogą zastawu) starostwo spiskie z 13 miastami.
.JPG)
.JPG)
Granice
Małopolska graniczy na zachodzie ze Śląskiem. Na południowym zachodzie tradycyjną granicą ze Śląskiem jest Biała – granica między dawnymi diecezjami wrocławską i krakowską. Na południowym zachodzie granica biegnie szczytami Beskidu Śląskiego: Klimczok, Barania Góra, Ochodzita. Teren księstwa oświęcimskiego i zatorskiego w latach 1179–1445 był we władaniu książąt opolsko-raciborskich, następnie cieszyńskich, a także króla czeskiego. W Górnośląskim Okręgu Przemysłowym granicą jest Brynica oraz Przemsza wzdłuż Jaworzna. W latach od 1331 do 1817 Imielin, Kosztowy i Chełm Śląski były własnością biskupów krakowskich. Do 1179 kasztelania bytomska była częścią Małopolski.
Północna granica z Mazowszem przebiega wzdłuż obrzeży ziemi sandomierskiej i przebiegała przez Wyśmierzyce na linii Pilicy do Stoczka, następnie okolice Żelechowa do Liwca.
Na wschodzie Małopolska graniczy z Rusią Czerwoną, z czego południowa część granicy przebiegała wzdłuż rzeki Jasiołki.
Południowa granica Małopolski to granica Rzeczypospolitej (z wyjątkiem Spiszu i Orawy).
Północna, południowa oraz wschodnia granica Małopolski niemal w całości pokrywa się z granicami dawnych województw w I Rzeczypospolitej: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego[9].
Remove ads
Podział na regiony
Na obszarze Małopolski wykształciły się następujące regiony historyczno-kulturowe:
Z Małopolską związanych jest ponadto wiele grup etnograficznych posiadających własne obszary zasięgu kulturowego.
Historia
Podsumowanie
Perspektywa
Archeologia
Epoka brązu (XVIII wiek p.n.e. – VIII wiek p.n.e.)
Epoka żelaza (od VIII wiek p.n.e.)
Państwo Wiślan
.png)
Prawdopodobnie pod koniec VIII w. powstało na ziemiach późniejszej Małopolski państwo Wiślan, które uznaje się wraz z państwem Polan za kolebkę państwowości polskiej. Stolicą Wiślan był Kraków (Wawel) lub Wiślica. Nie jest pewne, czy w skład państwa Wiślan wchodziła ziemia sandomierska, którą od ziemi krakowskiej odróżniają wzorce osadnictwa doby plemiennej oraz brak w ziemi sandomierskiej „wielkich grodów” wiślańskich. Oddzielał także te regiony płaszcz lasów staszowskich (Puszcza Rytwiańska i Szydłowska).
Istnieją hipotezy, jakoby Wiślanie w IX w. zostali podporządkowani państwu wielkomorawskiemu i przyjęli za jego pośrednictwem chrześcijaństwo; nie znajdują one jednak przekonującego oparcia w materiale dowodowym. Upadek państwa wielkomorawskiego nie przyniósł radykalnej zmiany sytuacji politycznej w Małopolsce. Być może w X wieku ziemie Wiślan znalazły się pod panowaniem czeskim, jednak nie da się rozstrzygnąć, kiedy to nastąpiło, jaki miało zasięg, charakter i czy w ogóle miało miejsce[10].
Państwa Piastów i Przemyślidów
Pod koniec X wieku Polanie wcielili Małopolskę do swego państwa (według jednej z teorii, w wyniku wojny polsko-czeskiej w 989[11]). Utworzono wtedy dwie prowincje: krakowską oraz sandomierską. Co najmniej od 1000 roku w Krakowie znajdowała się siedziba biskupstwa, która obejmowała znaczną część regionu, a za panowania Kazimierza I Odnowiciela miasto stało się główną siedzibą książęcą. W 1040 roku Kraków stał się stolicą Polski.
W 1138 na mocy ustawy sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego kraj został podzielony na dzielnice. Ziemie krakowska i sandomierska stały się główną częścią dzielnicy senioralnej, a Kraków stał się siedzibą seniora. Z czasem jednak książęta krakowscy stracili faktyczne zwierzchnictwo nad innymi władcami piastowskimi. W 1177 wybuchł bunt możnowładztwa przeciwko Mieszkowi III Staremu, którego wygnano z kraju. Łamiąc postanowienia senioratu, na tron krakowski powołano wtedy Kazimierza II Sprawiedliwego, najmłodszego syna Bolesława Krzywoustego.
W 1320 w katedrze wawelskiej miała miejsce koronacja Władysława Łokietka, kończąca symbolicznie okres rozbicia dzielnicowego. Odtąd aż do 1734 Kraków był miejscem koronacji królów Polski. W 1333 zmarł Władysław Łokietek. Pogrzeb króla w Krakowie umocnił rolę miasta jako metropolii monarszej. W tym samym roku rozpoczęło się panowanie Kazimierza Wielkiego. Za panowania Kazimierza Wielkiego powstał wielki system obronny warowni królewskich zabezpieczających zachodnią granicę państwa od strony Śląska.
W 1474 roku ziemia lubelska i ziemia łukowska zostały wydzielone z województwa sandomierskiego jako województwo lubelskie.
I Rzeczpospolita
W czasach I Rzeczypospolitej za Małopolskę powszechnie uważano tereny ówczesnych województw: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego, co miało swoje źródło w kształtowaniu się krain historycznych za czasów Piastów i Jagiellonów. Tak była ona rozumiana wśród ówczesnej ludności Polski[12]. Ponadto utworzona została, jako jednostka administracyjna, prowincja małopolska, która obejmowała również Podlasie, Ruś Czerwoną, Podole, Wołyń, Ukrainę. Nie należy jej jednak mylić z właściwą Małopolską jako regionem historycznym.
W 1609 roku król Zygmunt III Waza przeniósł stolicę Polski z Krakowa do Warszawy i tym samym przyczynił się do zahamowania rozwoju Krakowa oraz spadku jego znaczenia.
Czasy zaborów
W efekcie rozbiorów Małopolska stała się częścią Monarchii Habsburgów i w niewielkiej części Królestwa Prus. W 1770 r. Austria przejęła powiaty nowotarski, nowosądecki i czorsztyński, w ramach I rozbioru – południową Małopolskę do Wisły, w ramach II rozbioru Prusy zajęły północno-zachodnią Małopolskę z Częstochową, a w ramach III rozbioru w skład Austrii weszły terytoria między Pilicą i Bugiem wraz z Krakowem, Sandomierzem, Radomiem, Kielcami i Lublinem. Tereny otrzymane przez Austrię w 1795 nazwano Nową Galicją (w odróżnieniu od „starej”, obejmującej tereny otrzymane w 1772).
W latach 1807–1815 (od traktatu w Tylży do kongresu wiedeńskiego) pruska część Małopolski, a od 1809 także Nowa Galicja, stanowiła część Księstwa Warszawskiego. Od 1815 roku Małopolska leżała w granicach Rosji (do Królestwa Kongresowego weszły ziemie Księstwa Warszawskiego) i Austrii oraz Rzeczypospolitej Krakowskiej, anektowanej w 1846 roku przez Austrię.
Dotychczasowe rozumienie Małopolski zostało zatarte, zaś jej obie części zaczęły się różnicować społecznie i gospodarczo. Podziały administracyjne, narzucone przez zaborców, przestały odzwierciedlać tradycję historyczną Polski. Zapoczątkowane wtedy utożsamianie Małopolski z Galicją po stronie austriackiej do dzisiaj ma swoje konsekwencje w polskiej tożsamości społecznej i w podziale administracyjnym kraju (choć przecież austriacka Galicja zajmowała znacznie większy obszar niż dzisiejsze województwo małopolskie; obejmowała też tereny, które historyczną Małopolską nie były)[12].
II Rzeczpospolita i II wojna światowa
W II Rzeczypospolitej nazwą „Małopolska” obejmowano Galicję, a nie przedrozbiorowe terytorium Małopolski. Małopolskę Zachodnią stanowiło województwo krakowskie, a województwa: lwowskie, tarnopolskie i stanisławowskie zaczęto określać mianem Małopolski Wschodniej, zgodnie z nazewnictwem z czasów austriackich, kiedy to nieformalnie stosowano podział na Galicję Zachodnią i Wschodnią, przy czym ich granicę stanowił zasięg właściwości Sądu Apelacyjnego w Krakowie i Sądu Apelacyjnego we Lwowie[13][14].
W latach 1936–1939 w południowo-centralnych dzielnicach Polski powstawał Centralny Okręg Przemysłowy (COP). Był jednym z największych przedsięwzięć gospodarczych II Rzeczypospolitej. Celem COP-u było zwiększenie ekonomicznego potencjału Polski, rozbudowa przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego, a także zmniejszenie bezrobocia wywołanego skutkami wielkiego kryzysu. Na rozwój COP-u przeznaczano w latach 1937–1939 około 60% całości wydatków inwestycyjnych o łącznej wartości 1925 mln zł.
W okresie II wojny światowej tereny Małopolski weszły w skład Generalnego Gubernatorstwa.
Polska Ludowa i III Rzeczpospolita
Po II wojnie światowej historyczna Małopolska wchodziła w skład województw: krakowskiego, kieleckiego oraz częściowo łódzkiego, lubelskiego, rzeszowskiego i śląskiego.
1 stycznia 1999 r., w wyniku reformy administracyjnej, po raz pierwszy od ponad 200 lat oficjalnie jednemu z obszarów Polski nadano nazwę „województwo małopolskie”, nawiązującą do historycznego pojęcia Małopolski.
We współczesnej polskiej tożsamości społecznej do Małopolski najczęściej zaliczane są obszary obecnego województwa małopolskiego i podkarpackiego[12] (mimo że większość terytorium tego drugiego historycznie nie leży w obrębie Małopolski, lecz Rusi Czerwonej, w tym sam Rzeszów). Zwraca się również uwagę na małopolskie korzenie terenów województwa świętokrzyskiego oraz okolic Lublina, Radomia, Częstochowy i Bielska-Białej[a]. Historyczną częścią Małopolski jest też Zagłębie Dąbrowskie, leżące obecnie w województwie śląskim.
Na początku XXI wieku Kraków ponownie stał się drugim co do wielkości miastem Polski.
Remove ads
Warunki naturalne
Podsumowanie
Perspektywa
Małopolska na południu oparta jest o podalpejskie pasmo Karpat, również w Beskidach ma jeszcze kilka łańcuchów górskich i wzniesień. Na północy skałki Jury Krakowskiej i kulminacje Gór Świętokrzyskich, na wschodzie Roztocze. Pomiędzy wzgórzami rozciągają się pola żyznych nizin w regionie Pogórza oraz dolin w widłach Wisły i Sanu. Góry małopolskich Karpat bogate są w złoża żelaza, soli, ropy naftowej oraz uranu. Nasłonecznione stoki Pogórzy i dolin nadają się do uprawy owoców i winnej latorośli. Najstarszymi miastami są zgodnie z datami lokacji: Sandomierz (przed 1227), Bochnia (1253), Zawichost (1255) i Kraków (1257) .
Aż do czasu nadejścia Słowian przypuszczalnie Celtowie stanowili dominujący element kulturowy na tym obszarze. Ich obecnością można też próbować wyjaśniać cechy oraz odrębne powiązania Wiślan w wiekach od VIII do X. W okresie rządów austriackich Małopolska z centralnym ośrodkiem w Krakowie stanowiła zachodnią połowę Galicji. Przed okresem industrializacji korzystne warunki naturalne powodowały poważne przeludnienie wsi[15].
Prawie cały region znajduje się w dorzeczu Wisły, tylko niewielkie zachodnie krańce znajdują się w dorzeczu Odry. Źródła wód mineralnych znajdują się w Pieninach, Beskidzie Sądeckim oraz w Beskidzie Niskim gdzie występują wody „szczawy”. Znajdują się tam liczne uzdrowiska z wodami mineralnymi, np.: Piwniczna-Zdrój, Muszyna, Krynica-Zdrój, Wysowa.
Na południu regionu znajduje się najwyższe pasmo górskie w łańcuchu Karpat – Tatry. Najwyższym szczytem Małopolski są Rysy (2499 m n.p.m.). W północnej części zlokalizowane są Góry Świętokrzyskie.
Okolice Wieliczki i Bochni słyną z wielowiekowej tradycji wydobywania soli kamiennej. Na terenie Małopolski leży Lubelskie Zagłębie Węglowe.
Remove ads
Miasta
Podsumowanie
Perspektywa
Do największych miast Małopolski (powyżej 40 tys. mieszkańców) należą:
Remove ads
Zobacz też
Uwagi
- Miasto powstało z połączenia w 1951 r. położonego na historycznym Śląsku Cieszyńskim Bielska i położonej na terenie historycznej Małopolski Białej Krakowskiej.
- Miasto leży od 1977 r. na styku trzech krain historycznych: ziemi sieradzkiej, ziemi łęczyckiej i Małopolski (gł. dzielnice: Białobrzegi i Ludwików).
Przypisy
Linki zewnętrzne
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads