Województwo nowogródzkie (II Rzeczpospolita)

Województwo nowogródzkie – jedno z 16 województw II Rzeczypospolitej w latach 1921–1939. Siedzibą władz województwa był Nowogródek^[4]. Zostało zlikwidowane przez okupacyjne władze radzieckie we wrześniu 1939 roku.

Ten artykuł dotyczy województwa w II Rzeczypospolitej. Zobacz też: województwo nowogródzkie.

województwo nowogródzkie

— województwo —
1921–1939
Herb
Państwo	Polska
Data powstania	19 lutego 1921 / 1 marca 1921[1]
Siedziba wojewody i sejmiku	Nowogródek
Wojewoda	Adam Korwin-Sokołowski
Powierzchnia	22 966[2] km²
Populacja (1931) • liczba ludności	1 057 147[3]
• gęstość	46 os./km²
Adres Urzędu Wojewódzkiego: ul. Mickiewicza Nowogródek
Podział administracyjny
Liczba powiatów ziemskich 8 Liczba gmin miejskich 10 Liczba gmin wiejskich 87
Położenie na mapie II Rzeczypospolitej

Woj. nowogródzkie przed przyłączeniem do Polski Litwy Środkowej

Województwo nowogródzkie w szczegółowych danych statystycznych spisu powszechnego z 30.IX.1921 i spisu powszechnego z 9. XII. 1931 r.

Województwo nowogródzkie - oficjalne dane GUS spisu powszechnego 1921

Skorowidz miejscowości 1921 – szczegółowe dane GUS spisu powszechnego 1921 – województwo nowogródzkie

Województwo nowogródzkie - oficjalne dane GUS spisu powszechnego 1931

Urząd Wojewódzki Nowogródzki w Nowogródku – widok współczesny

Polska, gęstość zaludnienia, 1931

Podział administracyjny

Powierzchnia powiatów według stanu na 1939 r., w przypadku wcześniejszego zniesienia lub zmiany przynależności wojewódzkiej powiatu na ostatni rok istnienia w ramach danego województwa. Liczba ludności na podstawie spisu powszechnego z 1931 r., w przypadku powiatów zniesionych lub przeniesionych przed tą datą, dane ze spisu powszechnego z 1921 r.

Powiat	Powierzchnia [km²]	Liczba mieszkańców	Siedziba (liczba mieszkańców)
baranowicki	3298	161 100	Baranowicze (22 893)
duniłowicki (lub duniłowiczowski) (do 1922)[a]	3687	112 717	Duniłowicze (1386)
dziśnieński (od Dzisna) (do 1922)[a]	5156	170 342	Głębokie (4514)
lidzki[b]	4258	183 500	Lida (19 490)
nieświeski	1968	114 500	Nieśwież (7357)
nowogródzki	2930	149 500	Nowogródek (9567)
słonimski	3069	126 500	Słonim (16 284)
stołpecki	2371	99 400	Stołpce (6569)
szczuczyński (od 1929)[b]	2273	107 200	Szczuczyn ([1921] 1539)
wilejski (do 1922)[a]	3421	103 914	Wilejka (3417)
wołożyński	2799	115 500	Wołożyn (6269)

Wojewodowie nowogródzcy

• Władysław Raczkiewicz 10 października 1921 – 29 sierpnia 1924
• Marian Żegota-Januszajtis 29 sierpnia 1924 – 24 sierpnia 1926
• Zygmunt Beczkowicz 24 września 1926 – 20 czerwca 1931
• Wacław Kostek-Biernacki 1 lipca 1931 – 8 września 1932
• Stefan Świderski 8 września 1932 – 2 grudnia 1935 (p.o. do 1933)
• Adam Korwin-Sokołowski 17 grudnia 1935 – 17 września 1939

Wicewojewodowie

• Franciszek Zygmunt Godlewski^[5]
• Marian Sochański (–1937)^[6]
• Alojzy Kaczmarczyk (1937)^[7]

Ludność

Ludność województwa w 1921 roku wynosiła 822 106 osób^[8].

Według narodowości^[8]:

• Polacy 443 701 (54%)
• Białorusini 310 152 (37,7%)
• Żydzi^[9] 56 174 (6,8%)
• Litwini 9801 (1,2%)
• Rosjanie 1293 (0,2%)

Według wyznań^[8]:

• prawosławne 421 247 (51,2%)
• rzymskokatolickie 323 728 (39,4%)
• mojżeszowe 74 334 (9,0%)
• muzułmanie 1776 (0,2%)

W roku 1931 stosunki narodowościowe przedstawiały się następująco^[10]:

• Polacy – 553 859 (52,39%)
• Białorusini – 413 466 (39,11%)
• Żydzi – 77 025 (7,29%)
• inni – 12 797 (1,21%)

Według wyznań:

• prawosławne 542 333 (51,30%)
• rzymskokatolickie 424 549 (40,16%)
• mojżeszowe 82 872 (7,84%)

Ludność województwa nowogródzkiego w 1931 r. w powiatach według deklarowanego języka ojczystego^[11]

Województwo nowogródzkie
Powiat	Łącznie	Polacy[12]	Białorusini[13]	Żydzi[14]	inni
baranowicki	161 038	74 916 (46,52%)	68 630 (42,62%)	15 034 (9,34%)	2 458 (1,53%)
lidzki	183 485	145 609 (79,36%)	19 821 (10,80%)	14 546 (7,93%)	3 509 (1,91%)
nieświeski	114 464	27 933 (24,40%)	76 286 (66,65%)	8 754 (7,65%)	1 491 (1,30%)
nowogródzki	149 536	35 084 (23,46%)	102 932 (68,83%)	10 326 (6,91%)	1 194 (0,80%)
słonimski	126 510	52 313 (41,35%)	62 434 (49,35%)	10 058 (7,95%)	1 705 (1,35%)
stołpecki	99 389	51 820 (52,14%)	40 278 (40,53%)	6 341 (6,38%)	950 (0,96%)
szczuczyński	107 203	89 462 (83,45%)	10 369 (9,67%)	6 705 (6,25%)	667 (0,62%)
wołożyński	115 522	76 722 (66,41%)	32 716 (28,32%)	5 261 (4,55%)	823 (0,71%)
Ogółem:	1 057 147	553 859 (52,39%)	413 466 (39,11%)	77 025 (7,29%)	12 797 (1,21%)

Główne miasta: Lida, Baranowicze, Słonim, Nieśwież, Nowogródek i Kleck.

• 
  Lida
• 
  Baranowicze
• 
  Nowogródek

Struktura demograficzna^[3]

Liczba ludności (dane z 9 grudnia 1931):

	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
	osób	%	osób	%	osób	%
Ogółem	1 057 145	100	543 203	51,38	513 942	48,62
Miasto	102 642	9,71	52 921	5,01	49 721	4,70
Wieś	954 503	90,29	490 282	46,38	464 221	43,91

▶Wieś vs ▶miasto

Ogółem (▶k, ▶m)

Miasto (▶k, ▶m)

Wieś (▶k, ▶m)

Miasta i miasteczka

Synteza

W latach międzywojennych istniały trzy rodzaje jednostek osadniczych o charakterze topograficznie miejskim miasto, miasteczko i osada miejska. Na terenie woj. nowogródzkiego występowały dwie formy (miasta i miasteczka).

Określenie miasto miało w latach międzywojennych trojakie znaczenie. Mogło odnosić się wyłącznie do charakteru prawnego miejscowości (a więc typu jednostki administracyjnej), co nie znaczyło automatycznie że „miasto administracyjne” faktycznie posiadało prawa miejskie. Podstawą zaliczenia danej miejscowości do grupy miast było tzw. kryterium administracyjne, jako najwięcej odpowiadające rozwojowi stosunków i życia. Mimo że większość miast prawnych prawa miejskie posiadała, wiele z nich miało zaledwie prawa miasteczka a niektóre miasta (Nisko, Borysław, Tustanowice) były wręcz wsiami^[15].

Odwrotnie wiele miasteczek, a nawet miast – a więc faktycznie posiadających prawa miasteczka bądź prawa miejskie – były wsiami w gminach wiejskich^[15]. Jednostki te w ogólnych publikacjach nie są zaliczane do miast (a więc nie wpływają na liczbę miast województwa), co jednak lekceważy fakt posiadania praw miasteczka/praw miejskich (poniższa tabela je uwzględnia z zachowaną dystynkcją).

Wreszcie, niektóre miejscowości posiadały w nazwie wyraz Miasto – pisany wielką literą – mimo braku praw miejskich (np. Pruchnik Miasto, Waręż Miasto, Tartaków Miasto). Wyraz ten stanowił integralną część nazwy miejscowości (choć nie przesądzał bynajmniej jej charakteru topograficznego) aby odróżnić ją od innej (topograficznie wiejskiej) miejscowości o identycznej nazwie w tej samej okolicy (np. Pruchnik-Wieś, Waręż-Wieś, Tartaków-Wieś)^[15].

Za II Rzeczypospolitej do poczetu miast (gmin miejskich) zaliczano różne grupy miejscowości zależnie od obszaru dawnego zaboru, w których się znajdowały. W województwach wschodnich byłego zaboru rosyjskiego (m.in. w woj. poleskim) po odzyskaniu niepodległości panowało zamieszanie co do charakteru prawnego miejscowości posiadających prawa miejskie/miasteczka. Sprawa ta została częściowo uregulowana różnymi rozporządzeniami^{[16][17][18][19]}, lecz przepisy były tylko częściowo wykonywane^[20]. Ostatecznie w woj. nowogródzkim za miasta uznano wszystkie miejscowości posiadające w 1924 roku prawa miejskie bądź te miejscowości o prawach miasteczka, które liczyły ponad 2000 mieszkańców. Jednakże Główny Urząd Statystyczny (na którego danych poniższa tabela jest utworzona) oparł wykaz nie na stanie faktycznym, lecz na obowiązujących przepisach prawno-administracyjnych. Stąd:

• Za miasta (prawne) uznano wszelkie miejscowości, które za czasów rosyjskich posiadały ustrój miejski, o ile liczą (w 1923 roku) więcej niż 4000 mieszkańców
• Za miasteczka (prawne) uznano wszelkie miejscowości o charakterze miasteczkowym z liczbą mieszkańców (w 1923 roku) od 2000 do 4000 mieszkańców
• Za miasta/miasteczka (prawne) uznano także wszelkie inne miejscowości, na które ustawa miejska (względnie tymczasowa ustawa miejska) została rozciągnięta indywidualnymi rozporządzeniami Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich^[8]

W poniższej sortowalnej tabeli umieszczono wszystkie miasta i miasteczka^[21] województwa nowogródzkiego obu typów (stan na 1923 rok) z podziałem na charakter prawny (rodzaj jednostki administracyjnej) i przywileje (prawa miejskie/miasteczka). W późniejszych latach część najmniejszych miast status miejski utraciła; w wykazie oznaczono znakiem (►) miasta, które w 1937 roku były już wsiami^[22].

Uwaga: Lista nie obejmuje miast i miasteczek powiatów brasławskiego^[23], duniłowickiego, dziśnieńskiego i wilejskigo, które w latach 1921–1922 wchodziły w skład województwa nowogródzkiego, po czym na mocy ustawy z 6 kwietnia 1922^[24] zostały 13 kwietnia 1922 włączone do Ziemi Wileńskiej (przekształconej 20 stycznia 1926 w województwo wileńskie^[25]).

Wykaz

Stan ludności: na 30 czerwca 1921 roku (niezależnie od statusu jednostki w 1921 roku)
Główne źródło: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom VII, Część I – Województwo Nowogródzkie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923
Źródła uzupełniające: Dzienniki Ustaw, przedstawione w przypisach
► = status miejski utracony przed 1937 rokiem

Herb	Miejscowość	Charakter prawny	Przywileje	Powiat	Gmina	Liczba mieszk.
	Baranowicze[26]	miasto	miasto	baranowicki	–	11471
	Bielica	wieś	miasteczko	lidzki	Bielica	1506
	Bieniakonie	wieś	miasteczko	lidzki	Bieniakonie	180
	Byteń	wieś	miasteczko	słonimski	Byteń	1278
	Cyryn	wieś	miasteczko	nowogródzki	Cyryn	274
	Delatycze	wieś	miasteczko	nowogródzki	Lubcz	630
	Dereczyn	wieś	miasteczko	słonimski	Dereczyn	2180
	Derewna[27]	wieś	miasteczko	wołożyński[28]	Derewna[27]	892
	Dokudowo	wieś	miasteczko	lidzki	Dokudowo	502
	Dworzec	wieś	miasteczko	słonimski[29]	Dworzec	944
	Dziembrów	wieś	miasteczko	lidzki[30]	Dziembrów[31]	199
	Ejszyszki	miasto ►	miasteczko[32]	lidzki	– (► Ejszyszki)	2382
	Gieranony[33]	wieś	miasteczko	wołożyński[34]	Siedlisko[35][36]	277
	Hermaniszki	wieś	miasteczko	wołożyński[34]	Siedlisko[35][37]	175
	Hołynka	wieś	miasteczko	słonimski	Stara Wieś	432
	Horodyszcze	wieś	miasteczko	nowogródzki[38]	Horodyszcze	1021
	Horodziej	wieś	miasteczko	nieświeski	Horodziej	1120
	Howiezna	wieś	miasteczko	nieświeski	Howiezna	257
	Iszkołdź	wieś	miasteczko	baranowicki	Połoneczka[39]	691
	Iwieniec	miasto ►	miasteczko	stołpecki[40]	– (► Iwieniec)	2226
	Iwje[41]	miasto ►	miasteczko	wołożyński[34]	– (► Iwje)	2731
	Jeremicze	wieś	miasteczko	nowogródzki[28]	Jeremicze[42]	613
	Jeziernica	wieś	miasteczko	słonimski	Czemery	528
	Juraciszki	wieś	miasteczko	wołożyński	Juraciszki	203
	Kamień	wieś	miasteczko	stołpecki[40]	Iwieniec	844
	Kamionka	wieś	miasteczko	szczuczyński[43]	Kamionka	569
	Kleck	miasto	miasto	nieświeski	–	5671
	Korelicze	wieś	miasteczko	nowogródzki	Korelicze	799
	Kozłowszczyzna	wieś	miasteczko	słonimski	Kozłowszczyzna	467
	Kroszyn	wieś	miasteczko	baranowicki	Stołowicze	411
	Lachowicze	miasto	miasteczko[21][44]	baranowicki	–	2819
	Lida	miasto	miasto	lidzki	–	13401
	Lipniszki	wieś	miasteczko	wołożyński[34]	Lipniszki	1061
	Lubcz	wieś	miasteczko	nowogródzki	Lubcz	937
	Mikołajów	wieś	miasteczko	wołożyński	Ługomowicze	215
	Mir	miasto ►	miasteczko[21]	nieświeski[28]	– (► Mir)	3741
	Mołczadź	wieś	miasteczko	słonimski[38]	Mołczadź[45]	1483
	Nacza	wieś	miasteczko	lidzki	Koniawa[46]	400
	Naliboki	wieś	miasteczko	wołożyński[47]	Naliboki	515
	Niedźwiedzica[48]	wieś	miasteczko	baranowicki	Niedźwiedzica	949
	Niehniewicze	wieś	miasteczko	nowogródzki	Niehniewicze	406
	Nieśwież	miasto	miasto	nieświeski	–	6840
	Nowa Mysz	wieś	miasteczko	baranowicki	Nowa Mysz	1815
	Nowogródek	miasto	miasto	nowogródzki	–	6367
	Nowojelnia	wieś	miasteczko	słonimski[29]	Dworzec	373
	Nowy Dwór	wieś	miasteczko	lidzki[30]	Nowy Dwór	655
	Orla	wieś	miasteczko	lidzki[30]	Orla	579
	Ostryna	wieś	miasteczko	lidzki[30]	Ostryna	1574
	Połoneczka	wieś	miasteczko	baranowicki	Połoneczka[39]	523
	Połonka	wieś	miasteczko	baranowicki	Nowa Mysz	440
	Raduń	wieś	miasteczko	lidzki	Raduń	1254
	Raków	miasto	miasto	stołpecki[49]	–	3323
	Różanka	wieś	miasteczko	lidzki[30]	Różanka	734
	Rubieżewicze	wieś	miasteczko	stołpecki	Rubieżewicze	1509
	Siniawka	wieś	miasteczko	nieświeski	Siniawka	514
	Słonim	miasto	miasto	słonimski	–	9643
	Snów	wieś	miasteczko	nieświeski	Snów	631
	Sobakińce	wieś	miasteczko	lidzki[30]	Sobakińce	276
	Stołowicze	wieś	miasteczko	baranowicki	Stołowicze	678
	Stołpce	miasto	miasteczko[21][50]	stołpecki	–	2956
	Subotniki[51]	wieś	miasteczko	wołożyński[34]	Subotniki[51]	542
	Surwiliszki	wieś	miasteczko	wołożyński	Traby	87
	Swojatycze	wieś	miasteczko	baranowicki	Darewo	715
	Szczuczyn	wieś	miasteczko	lidzki[30]	Szczuczyn	1539
	Świerżeń Nowy	wieś	miasteczko	stołpecki	Świerżeń[52]	1246
	Traby	wieś	miasteczko	wołożyński	Traby	981
	Trokiele	wieś	miasteczko	wołożyński[34]	Siedlisko[35][53]	106
	Turzec	wieś	miasteczko	nowogródzki[28]	Jeremicze[42]	1290
	Wasiliszki	wieś	miasteczko	lidzki[30]	Wasiliszki	1874
	Wawiórka	wieś	miasteczko	lidzki	Myto[54]	174
	Wiszniew	wieś	miasteczko	wołożyński	Wiszniew	957
	Wołma	wieś	miasteczko	stołpecki[40]	Wołma	298
	Wołożyn	miasto	miasteczko[55]	wołożyński	–	2630
	Woronów	wieś	miasteczko	lidzki	Bieniakonie[56]	1232
	Wsielub	wieś	miasteczko	nowogródzki	Wsielub	736
	Zabłoć	wieś	miasteczko	lidzki	Zabłoć	258
	Zabrzeź[57]	wieś	miasteczko	wołożyński	Zabrzeź[57]	306
	Zdzięcioł	miasto	miasto	słonimski[29]	–	3080
	Żołudek	wieś	miasteczko	lidzki[30]	Żołudek	1552
	Żyrmuny	wieś	miasteczko	lidzki	Żyrmuny	373
	Żyrowice	wieś	miasteczko	słonimski	Żyrowice	508

Charakterystyka ogólna

Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Jednym z problemów województwa był fatalny dostęp do fachowej opieki medycznej. Jak wskazywał prof. Antoni Cieszkowski, na 1 lekarza przypadało 17 900 mieszkańców (średnia dla kraju – 5400)^[58].

Zobacz też

• Kresy Wschodnie
• podział administracyjny II RP

Uwagi

1. 13 kwietnia 1922 r. wyłączono powiaty duniłowicki, dziśnieński oraz wilejski i przyłączono do Ziemi Wileńskiej (Dz.U. z 1922 r. nr 26, poz. 213).
2. 21 maja 1929 r. utworzono szczuczyński z części powiatu lidzkiego i grodzieńskiego (Dz.U. z 1929 r. nr 33, poz. 307).