Belweder w Warszawie

Do 1817

Teren, na którym znajduje się obecny Belweder, jest położony na najwyższym (ok. 25 m), środkowym odcinku skarpy warszawskiej^[3]. W średniowieczu należał on do książąt mazowieckich, którzy ofiarowali go zakonowi augustianów przy kościele św. Marcina^[4]. Prawdopodobnie tam od 1533 znajdowała się zbudowana na planie kwadratu willa królowej Bony^[5].

Nieruchomość wielokrotnie zmieniała właścicieli. Została odkupiona od augustianów przez Zygmunta III Wazę, a jego syn, Władysław IV Waza, podarował ją nadwornemu kapelmistrzowi Bartłomiejowi Pękielowi^[6]. Ten sprzedał ją w 1659 Krzysztofowi Zygmuntowi Pacowi^[6]. W latach 1659–1660^[7] Pac zbudował tam pałacyk podmiejski dla żony Klary Izabelli^[8]. Budynek mógł być przebudowaną rezydencją królowej Bony^[9]. Ponieważ z miejsca, w którym powstał, roztaczał się wspaniały widok na okolicę, całą posiadłość nazwano z włoska Belvedere^[8].

W 1685 Klara Izabella Pacowa zapisała Belweder przybranemu synowi Paców, Kazimierzowi Michałowi Pacowi, który w 1687 odsprzedał posiadłość cześnikowej trockiej Katarzynie Michałowskiej^[8]. W pierwszej połowie XVIII wieku Belweder powrócił do Paców, którzy ok. 1740 wznieśli w miejscu dawnego pałacyku nowy piętrowy budynek w stylu późnego baroku zaprojektowany przez Józefa Fontanę^[8]. Później Belweder przeszedł na własność Lubomirskich^[8].

W 1767 posiadłość stała się własnością Stanisława Augusta Poniatowskiego, który w oficynie północnej pałacu w grudniu 1768 uruchomił Królewską Fabrykę Farfurów^[4]. O wyborze Belwederu jako miejsca produkcji zadecydowało znalezienie na pobliskim Mokotowie odpowiedniego surowca^[4]. Początkowo próbowano wytwarzać porcelanę, jednak po nieudanych próbach podjęto produkcję fajansów^[4]. Wytwarzano głównie przedmioty codziennego użytku na potrzeby dworu królewskiego, m.in. zastawę stołową, misy, dzbany do wody, urynały, kafle do pieców, lichtarze oraz wazony^[10]. Fabryka posiadała także skład i sklep na Krakowskim Przedmieściu (nr hip. 372)^[10]. Belwederskie wyroby były znakowane napisem „Varsovie” lub literą „B” i cechowały się wysokim poziomem artystycznym^[4]. Najtańsze przedmioty były sprzedawane w wielu warszawskich sklepach, a także m.in. w Krakowie, Lublinie, Grodnie i Wilnie^[11]. Organizacja pracy była typowo rzemieślnicza, tj. każdy robotnik wykonywał cały przedmiot wraz z jego wykończeniem i dekoracją^[11]. Belwederska manufaktura upadła w 1783 z powodu zbyt wysokich kosztów produkcji i konkurencji ze strony założonej w 1779 manufaktury Bernardiego i Wolffa na Bielinie^[12]^[13].

W 1770 Belweder znalazł się w granicach obszaru otoczonego okopami Lubomirskiego^[14].

Stanisław August Poniatowski planował zburzenie starego pałacyku i wzniesienie na jego miejscu reprezentacyjnego pałacu^[15]. Autorem jednego z trzech przygotowanych projektów był Jan Chrystian Kamsetzer^[15]. Żaden z nich nie został jednak zrealizowany^[16].

Po śmierci króla Belweder przeszedł na własność jego bratanka Józefa Poniatowskiego, który w 1808 za długi przekazał go Onufremu Kickiemu^[17].

Lata 1818–1918

W 1818 córka Onufrego Kickiego Teresa Kicka sprzedała Belweder rządowi Królestwa Polskiego z przeznaczeniem na siedzibę wielkiego księcia Konstantego^[18].

W latach 1818–1822 pałac został całkowicie przebudowany według projektu Jakuba Kubickiego^[19]^[20]. Znajdującemu się na krańcach miasta pałacowi architekt nadał charakter wiejskiej rezydencji^[21]. Powstał klasycystyczny budynek składający się z piętrowego korpusu głównego oraz dwóch parterowych skrzydeł dostawionych pod kątem prostym^[8]^[19]. W obu elewacjach korpusu głównego architekt umieścił czterokolumnowe jońskie portyki z balkonami^[19]^[22]. Od strony ulicy zbudowano żelazne ogrodzenie z kamiennymi słupami^[22]. Rozbudowano przylegający do pałacu niewielki ogród z tarasem widokowym, a pod skarpą wytyczono ogród ze stawem o nieregularnej linii brzegowej i wyspą porośniętą drzewami^[23].

Ponieważ przy pałacu brakowało miejsca na budynki gospodarcze, do Belwederu przyłączono działkę położoną naprzeciwko, pomiędzy obecną ul. Klonową a okopami Lubomirskiego^[24]. W latach 1819–1820 wzniesiono tam trójskrzydłowy pawilon mieszczący stajnię i wozownię, a w latach 1823–1824 maneż^[25]. Zbudowany na planie prostokąta budynek belwederskiego maneżu jest jedynym zachowanym tego typu obiektem w Warszawie^[26]^[22].

Wielki książę mieszkał w Belwederze wraz ze swoją żoną, noszącą tytuł księżnej łowickiej Joanną Grudzińską, do wybuchu powstania listopadowego^[8]. W tym czasie w Belwederze kilkakrotnie koncertował Fryderyk Chopin^[8]^[27].

W latach 1593–1818 na południe od pałacu znajdował się kościół parafialny dla Ujazdowa pod wezwaniem św. Anny i św. Małgorzaty wraz z cmentarzem^[7]^[28]^[29]. Kościół i cmentarz zamknięto decyzją Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych w lutym 1818. Szczątki znaczniejszych osób, m.in. Kazimierza Poniatowskiego i Marcella Bacciarellego z żoną, ekshumowano i przeniesiono do podziemi kościoła św. Krzyża i katedry św. Jana, a innych zmarłych na cmentarz Świętokrzyski^[30]. Funkcję rozebranej świątyni przejął nowy kościół św. Aleksandra na placu Trzech Krzyży^[31], a w jej miejscu urządzono taras^[29].

Porządek w ogrodzie i na dziedzińcu Belwederu utrzymywali obywatele skazywani za wykroczenia. Jedną z osób odbywających ten rodzaj kary był Maurycy Mochnacki, który zakuty w kajdany przepracował w ogrodzie belwederskim 40 dni^[32]^[33].

Podczas ataku na Belweder w czasie nocy listopadowej 29 listopada 1830 powstańcom, wśród których byli m.in. Ludwik Nabielak i Seweryn Goszczyński, nie udało się ująć wielkiego księcia Konstantego, który się ukrył^[34]^[35]. Od ciosów bagnetów zginął przebywający w tym czasie w pałacu rosyjski generał Aleksiej Gendre^[33].

Po upadku powstania Belweder wraz z Łazienkami pełnił funkcję rezydencji carskiej^[36]. W jednej z sal pałacu urządzono kaplicę prawosławną^[37]. Na lato do Belwederu przenosił się wraz z rodziną namiestnik Królestwa Polskiego Iwan Paskiewicz^[38]. W 1849 w pałacu zmarł przebywający w Warszawie wielki książę Michał Romanow^[37].

W czasie I wojny światowej, w latach 1915–1918, w pałacu mieszkał generał-gubernator warszawski Hans Hartwig von Beseler^[39] (rezydował na Zamku Królewskim)^[40].

Lata 1918–1944

Pałac był od 29 listopada 1918 do 13 grudnia 1922 siedzibą Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, a po 14 grudnia siedzibą prezydentów Gabriela Narutowicza i Stanisława Wojciechowskiego^[41].

Podczas przewrotu majowego, 12 maja 1926, wskutek zagrożenia przez oddziały wierne Józefowi Piłsudskiemu posuwające się od strony placu Zamkowego na południe, na wniosek prezydenta Stanisława Wojciechowskiego do Belwederu z pałacu Namiestnikowskiego przeniósł się rząd Wincentego Witosa^[42]. Taką samą decyzję podjął Sztab Generalny i dowództwo obrony Warszawy^[42]. Z oddziałów wiernych rządowi utworzono tzw. grupę belwederską, dowodzoną przez gen. Mariana Kukiela, wzmocnioną 10 Pułkiem Piechoty z Łowicza^[43]. 14 maja rozpoczął się atak wojsk Piłsudskiego na Belweder i lotnisko mokotowskie^[44]. W wyniku ostrzału artyleryjskiego dwa pociski trafiły w pałac^[45]. Ok. godz. 16.00 tego dnia prezydent Stanisław Wojciechowski i większość członków rządu ewakuowali się pieszo do Wilanowa^[46]^[47].

Po przewrocie majowym, od 5 czerwca 1926, w pałacu jako minister spraw wojskowych, aż do swojej śmierci ponownie zamieszkał Józef Piłsudski^[41]. Marszałek zamieszkał wraz z rodziną na pierwszym piętrze oraz w prawym (południowym) skrzydle Belwederu^[41]. W lewym skrzydle mieszkali m.in. Aleksander Prystor i Walery Sławek^[41]. 4 maja 1935 wieczorem Józef Piłsudski został przewieziony do Belwederu z Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych w Alejach Ujazdowskich i przeniesiony do ulubionego pokoju Narożnego, gdzie znajdował się jego gabinet^[48]. Tam zmarł 12 maja 1935^[49]. Po zabalsamowaniu zwłok jego ciało przepasane wielką wstęgą Orderu Virtuti Militari zostało złożone w metalowej trumnie, którą ustawiono na katafalku w tzw. dużym salonie^[41].

W latach 1935–1939 w pałacu mieściło się Muzeum Józefa Piłsudskiego^[29]. Jego dyrektor Adam Borkiewicz zamieszkał w lewym skrzydle pałacu^[41]. Kustoszem muzeum był Józef Kluss, intendentem Walenty Wójcik, a kancelistką Wanda Gertzówna^[50]. W czasie prac adaptacyjnych m.in. wykonano żelbetowe pokrycie dachu^[51]. W 1936 ogrody Łazienek i Belwederu zostały ponownie połączone^[52]. W listopadzie 1938 odbyła się uroczystość odsłonięcia przeniesionego z Magdeburga i ustawionego w pobliżu Belwederu domu, w którym w czasie I wojny światowej był osadzony Piłsudski (budynek został rozebrany po II wojnie światowej)^[53]^[54].

Pałac został uszkodzony w czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939 w wyniku niemieckiego ostrzału artyleryjskiego^[55].

5 października 1939, podczas swojej jedynej wizyty w okupowanej Warszawie, Belweder odwiedził Adolf Hitler^[56]. Po defiladzie zwycięstwa oddziałów niemieckich w Alejach Ujazdowskich wódz III Rzeszy zwiedził gabinet Józefa Piłsudskiego^[56].

Po wizytacji miasta w listopadzie 1939 Joseph Goebbels zaproponował zamknięcie Muzeum Józefa Piłsudskiego, na co Hitler wyraził zgodę^[57]. Zgromadzone zbiory zostały przewiezione do Muzeum Narodowego^[58], gdzie ich znaczna część uległa później zniszczeniu^[57]. Belweder stał się warszawską rezydencją generalnego gubernatora Hansa Franka^[59]. W latach 1940–1943 w pałacu przeprowadzono rozległe prace budowlane^[60]. Zmieniono linię spadku dachu i pokryto go blachą miedzianą^[61]. Przebudowano skrzydło północno-wschodnie wymieniając stropy drewniane na ogniotrwałe^[62]. W korpusie środkowym wyburzono ściany działowe, tworząc dwa szerokie korytarze-galerie, posadzkę sieni głównej wyłożono czarnym marmurem, a ściany pomalowano na czerwono^[62]. Wycięto stare kasztanowce rosnące wzdłuż ogrodzenia dziedzińca, którego żwirową nawierzchnię zastąpiono granitowymi płytami^[62].

Po upadku powstania warszawskiego w 1944 Niemcy wywiercili w murach pałacu otwory na dynamit, jednak – podobnie jak stało się w przypadku pałacu na Wyspie – nie wysadzili budynku w powietrze^[63].

Po 1945

W 1945 Belweder stał się siedzibą Biura Prezydialnego Krajowej Rady Narodowej i jej przewodniczącego Bolesława Bieruta^[64]. Gabinet Bieruta znajdował się na pierwszym piętrze, od strony parku Łazienkowskiego^[65].

Od 1952 pałac był siedzibą przewodniczącego Rady Państwa^[29]. W pałacu rezydowali kolejno: Aleksander Zawadzki, Edward Ochab, Marian Spychalski, Józef Cyrankiewicz, Henryk Jabłoński i Wojciech Jaruzelski^[66]. Belweder przejął funkcje, które do 1939 pełnił Zamek Królewski m.in. ambasadorowie państw obcych składali tam listy uwierzytelniające^[66]. Po 1945 pałac był kilkukrotnie odnawiany, m.in. zmieniono pokrycie dachu na blachę miedzianą^[66].

W latach 1951–1955 w Belwederze odbywały się zebrania najwyższego kierownictwa w sprawach związanych z odbudową Warszawy, nazywane „czwartkami belwederskimi”^[67]. Uczestniczyli w nich m.in. Bolesław Bierut, zainteresowani ministrowie oraz przewodniczący Stołecznej Rady Narodowej^[67].

W grudniu 1986 w Belwederze odbyło się spotkanie, na którym została utworzona Rada Konsultacyjna przy Przewodniczącym Rady Państwa^[68]. W 1989 pałac stał się siedzibą prezydenta Wojciecha Jaruzelskiego, a od 1990 był siedzibą prezydenta Lecha Wałęsy, który w 1994 podjął decyzję o przeniesieniu siedziby prezydenta do pałacu Rady Ministrów (równocześnie zmieniono jego nazwę na pałac Prezydencki) przy ul. Krakowskie Przedmieście 46/48. W latach 2010–2015 w pałacu wraz z rodziną mieszkał prezydent Bronisław Komorowski^[69].

Podczas swoich pielgrzymek do Polski trzykrotnie wizyty w pałacu składał Jan Paweł II. 2 czerwca 1979 i 17 czerwca 1983 spotkał się tam z władzami PRL^[70]. 8 czerwca 1991 papież spotkał się z Lechem Wałęsą i poświęcił pałacową kaplicę Matki Bożej Królowej Polski^[70]. Znajdująca się w dolnej części budynku kaplica należy do parafii św. Aleksandra^[71].

Belweder jest zarządzany przez Kancelarię Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej^[72].

Belweder w Warszawie

Historia

Do 1817

Lata 1818–1918

Lata 1918–1944

Po 1945

Inne informacje

Przypisy

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Wikiwand - on