Cmentarz Świętokrzyski w Warszawie

Cmentarz Świętokrzyski – nieistniejący już cmentarz rzymskokatolicki w Warszawie. Był położony między obecnymi ulicami Marszałkowską, Nowogrodzką, Emilii Plater i Wspólną.

Cmentarz Świętokrzyski w Warszawie

nr rej. A-1601 z 27.11.2020[1]
Fragment dawnego cmentarza w rogu ulic Wspólnej i Emilii Plater
Państwo	Polska
Miejscowość	Warszawa
Adres	ul. Nowogrodzka
Typ cmentarza	wyznaniowy
Stan cmentarza	nie istnieje
Powierzchnia cmentarza	1,497 ha
Liczba pochówków	ok. 130 000
Data otwarcia	9 sierpnia 1783
Data likwidacji	17 marca 1836
Położenie na mapie Warszawy Cmentarz Świętokrzyski w Warszawie
Położenie na mapie Polski Cmentarz Świętokrzyski w Warszawie
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Cmentarz Świętokrzyski w Warszawie
52°13′34″N 21°00′26″E

Kaplica św. Barbary, dawna kaplica cmentarna

Historia

W 1745 misjonarze z parafii kościoła Świętego Krzyża w Warszawie rozpoczęli starania zmierzające do założenia nekropolii, która byłaby położona za miastem. Ich plany zostały zrealizowane dopiero w 1781, kiedy to przeznaczono na pochówki teren poza zwartą zabudową miejską na polach Folwarku Koszyki. Mieszkańcy Warszawy przyzwyczajeni do pochówków na cmentarzach przykościelnych początkowo negatywnie zapatrywali się na grzebanie zmarłych na tak odległym miejscu^[2]. W 1781 ukończono budowę kaplicy św. Barbary, obok znajdowały się katakumby. Uroczystego poświęcenia cmentarza dokonał 9 sierpnia 1783 biskup Antoni Onufry Okęcki.

Planując cmentarz, zakładano, że będzie on przeznaczony głównie dla parafii kościoła Świętego Krzyża oraz szpitali św. Rocha i św. Kazimierza. Przełom nastąpił w 1788, gdy na cmentarzu Świętokrzyskim pochowano biskupa smoleńskiego Gabriela Wodzińskiego. Był to pochówek na wyraźne życzenie zmarłego, który wprost oświadczył, że chce być pochowany na cmentarzu „w polu”. To wydarzenie przełamało niechęć ludności do nowej nekropolii^[3]. Nisko położony cmentarz był jednak zalewany wodą^[4].

Po III rozbiorze Polski władze pruskie wydały oficjalny zakaz dokonywania pochówków na cmentarzach na terenie miasta, zarówno na terenach przykościelnych, jak i w samych świątyniach. Sprawiło to, że mieszkańcy stolicy nie mieli wyboru i niejako byli zmuszeni do grzebania bliskich na Koszykach. Zmarłych chowano zarówno w grobach ziemnych, jak i w katakumbach, w sumie pogrzebano tam ok. 130.000 osób. Cmentarz szybko zapełnił się i już ok. 1820 był praktycznie przepełniony. Dla nowych pochówków zamknięto go 29 lipca 1831, a całkowicie 17 marca 1836. Dość szybko nekropolia popadła w zapomnienie, już w 1851 zaczęły się rozpadać katakumby. W związku z tym w kwietniu 1859 władze podjęły decyzję o likwidacji nekropolii. Rodzinom pogrzebanych zezwolono na ekshumację szczątków bliskich i przeniesienie ich na cmentarz Powązkowski w terminie do 1 stycznia 1860. W 1860 pozostałe zwłoki zebrano w mogiłach zbiorowych i rozebrano katakumby. Pięć lat później teren ostatecznie zniwelowano, pozostałe płyty nagrobne wmurowano w ogrodzenie, a na terenie dawnych kwater dokonano nasadzeń drzew i krzewów.

W latach 1883–1885 na terenie pocmentarnym wybudowano kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła^[5]. W jego mur wmurowano płyty nagrobne pochodzące z dawnego cmentarza^[5]. W 1886 w północno-wschodniej części terenu dawnej nekropolii wybudowano monumentalne mauzoleum rodziny Przeździeckich. W 1902 rozebrano jedno z ostatnich cmentarnych mauzoleów, należące do rodziny Grabowskich. Mauzoleum Przeździeckich zostało poważnie uszkodzone podczas powstania warszawskiego, jego cegły i elewacja frontowa posłużyły do budowy kościoła Matki Bożej Częstochowskiej na cmentarzu Bródnowskim.

W 2020 roku teren dawnego cmentarza został wpisany do rejestru zabytków^[1]. W 2023 roku parafia św. Barbary, pomimo negatywnej opinii Narodowego Instytutu Dziedzictwa, uzyskała pozwolenie na budowę na terenie dawnej nekropolii nowoczesnego domu parafialnego^[6]. Inwestycja wzbudziła kontrowersje^[7]. W czasie budowy natrafiono na ludzkie kości^[7].

Pochowani na cmentarzu Świętokrzyskim

Zobacz też kategorię: Pochowani na cmentarzu Świętokrzyskim w Warszawie.

• Józef Ankwicz – kasztelan, zdrajca narodu
• Józef Bielawski – poeta
• Antoni Dąbrowski – matematyk
• Jan Engel – kompozytor
• Elżbieta Grabowska – kochanka Stanisława Augusta Poniatowskiego
• Józef Kosiński – malarz
• Józef Lipiński – działacz oświatowy
• Józef Epifani Minasowicz – wydawca i poeta
• Piotr Ożarowski – działacz polityczny
• Adam Poniński – książę, marszałek Sejmu I Rzeczypospolitej
• Michał Sokolnicki – generał
• Wawrzyniec Surowiecki – pedagog i działacz oświatowy
• Hilary Szpilowski – architekt
• Józef Szymanowski – poeta
• Piotr Świtkowski – publicysta
• Gabriel Wodziński – biskup
• Józef Zabiełło – generał

Galeria

• 
  Kaplica św. Barbary ok. 1886
• 
  Grobowiec na dawnym cmentarzu, 1898
• 
  Jedna z zachowanych tablic cmentarnych

Przypisy

1. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (księga A) − stan na 30 września 2022 roku. Woj. mazowieckie (Warszawa). [w:] Narodowy Instytut Dziedzictwa [on-line]. nid.pl. s. 23. [dostęp 2023-01-27].
2. Ilustrowany przewodnik po Warszawie wraz z treściwym opisem okolic miasta (wydanie I na podstawie wydania z 1893 roku). Warszawa: Wydawnictwo Ciekawe Miejsca.net, 2012, s. 265. ISBN 978-83-928349-8-4.
3. Jan Stanisław Bystroń: Warszawa. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, s. 141.
4. Jan Stanisław Bystroń: Warszawa. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, s. 208.
5. Jacek Wołowski: Moja Warszawa. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 187. ISBN 83-01-00062-7.
6. Tomasz Urzykowski. Kościół dostał zgodę na budowę. „Gazeta Stołeczna”, s. 4, 11 lipca 2023.
7. Tomasz Urzykowski. Ludzkie kości, których miało nie być. „Gazeta Stołeczna”, s. 5, 8 stycznia 2024.

Bibliografia

• Gazeta Wyborcza 3 listopada 2005, Historia Warszawy – Jerzy S. Majewski „Emilii Plater przy Wspólnej”
• KarolK. Mórawski KarolK., Przewodnik historyczny po cmentarzach warszawskich, Warszawa: Wyd. PTTK [Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego] „Kraj”, 1989, ISBN 83-7005-129-4, OCLC 834707122. Brak numerów stron w książce
• Jerzy Waldorff, Hanna Szwankowska, D. Jendryczko, B. Olszewska, Z. Czyńska, Cmentarz Powązkowski w Warszawie, Krajowa Agencja Wydawnicza 1984, ISBN 83-03-00758-0.