Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Plac Trzech Krzyży w Warszawie
plac w Warszawie Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Plac Trzech Krzyży – zabytkowy plac w dzielnicy Śródmieście w Warszawie, w ciągu Traktu Królewskiego, położony między wylotami ulic: Nowego Światu, Książęcej, Bolesława Prusa, Wiejskiej, Alej Ujazdowskich, Mokotowskiej, Hożej, Żurawiej i Brackiej. Został ukształtowany w XVIII wieku.
.jpg)
Remove ads
.jpg)
_Reproducti,_Bestanddeelnr_190-1000.jpg)
Remove ads
Historia
Podsumowanie
Perspektywa
Plac Trzech Krzyży powstał w węźle dawnych traktów prowadzących ze Starej Warszawy (ul. Nowy Świat) do Solca (ul. Książęca), Ujazdowa (ul. Wiejska), Rakowca (ul. Mokotowska) i Grzybowa (ul. Bracka)[1][2]. Rozdroże było mniejsze od obecnego placu, a do połowy XVIII wieku w jego północnej części, wzdłuż dzisiejszej ulicy Żurawiej i dalej, wąwozem ulicy Książęcej, płynęła do Wisły rzeka Żurawka[3].
Około 1725 na placu wzniesiono dwie kolumny zwieńczone pozłacanymi krzyżami, wyznaczające początek Drogi Kalwaryjskiej (Drogi Krzyżowej Kalwarii Ujazdowskiej), ufundowanej przez króla Augusta II[4]. Droga wiodła do Grobu Chrystusa, znajdującego się przy Zamku Ujazdowskim, który miał zostać przebudowany na kościół i klasztor[5]. Dewocyjna fundacja króla dała początek dzisiejszym Alejom Ujazdowskim[6].
W 1756, na pamiątkę zakończenia brukowania warszawskich ulic i doprowadzenia bruku aż do tego miejsca[1], marszałek wielki koronny Franciszek Bieliński postawił nieopodal kolumn, na osi Nowego Światu[7] w pobliżu wylotu obecnej ulicy Wiejskiej, posąg świętego Jana Nepomucena trzymającego w rękach krzyż[6][8]. Autorem posągu był prawdopodobnie Jan Jerzy Plersch[7]. Krzyż w rękach świętego był trzecim krzyżem w tym miejscu, stąd też w XVIII i XIX wieku plac nazywano placem Trzech Złotych Krzyży, placem Złotych Krzyży[9], ale także rozdrożem Złotych Krzyży[7] lub miejscem obok Złotych Krzyżów na Nowym Świecie[10]. Inne używane nazwy to plac pod Figurami, plac Aleksandra[9] i plac św. Aleksandra[11]. Obecną nazwę nadano oficjalnie w 1919[12].
W 1787 na placu urządzono targowisko[13], a w 1831 został on wybrukowany[14].
W grudniu 1922 na placu doszło do starć pomiędzy przeciwnikami i zwolennikami wyboru na urząd prezydenta Gabriela Narutowicza (robotnikami z PPS i nacjonalistyczną młodzieżą), w wyniku których rannych zostało kilkanaście osób[15][16].
W czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939 skwer przy kościele św. Aleksandra zamieniono w cmentarz, na którym chowano ofiary niemieckich bombardowań[17][18]. Groby usunięto jesienią 1939[18].
W okresie okupacji plac znajdował się w granicach dzielnicy niemieckiej[19]. Po zamknięciu w listopadzie 1939[20] Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, w budynku zorganizowano tzw. Dom Żołnierza (Soldatenheim)[19][21]. Niemcy zajęli także szereg obiektów znajdujących się w pobliżu placu m.in. budynek YMCA przy ulicy Konopnickiej 6 oraz gmach Izby Przemysłowo-Handlowej przy ul. Wiejskiej 10, a także budynki w Alejach Ujazdowskich. Na dwóch przeciwległych krańcach placu (róg ulic Hożej i Mokotowskiej oraz Książęcej i Nowego Światu) uruchomiono sklepy Julius Meinl, przeznaczone wyłącznie dla Niemców[19]. W kwietniu 1942 przez plac zaczęła przejeżdżać przeznaczona wyłącznie dla okupanta nowo uruchomiona okólna linia tramwajowa „O”[22].
Podczas powstania warszawskiego, plac do 3 sierpnia 1944 znajdował się pod kontrolą Niemców[23]. Tego dnia po południu powstańcy zdobyli budynek Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, a w nocy opanowali budynek towarzystwa ubezpieczeniowego Riunione Adriatica di Sicurtà[23]. 4 sierpnia kontrolę nad placem przejęli powstańcy[24]. Do 8 sierpnia zabezpieczyli wylot na plac ul. Nowy Świat[25]. Najcięższe walki toczyły się po wschodniej stronie placu, w rejonie szpitala św. Łazarza i ulicy Książęcej, która stanowiła jedyny łącznik pomiędzy Śródmieściem a Solcem (Powiślem Czerniakowskim)[26]. 2 września 1944[25]. samoloty Luftwaffe zbombardowały budynek Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, budynek towarzystwa ubezpieczeniowego Riunione Adriatica di Sicurtà i kościół św. Aleksandra[27]. Ocalały kościół dolny, lewa wieża świątyni, fragmenty murów rotundy oraz portyk od strony Nowego Światu[28]. 13 września 1944 Niemcy przerwali jedyną drogę łączącą Śródmieście i Czerniaków − przez ulicę Książęcą i plac Trzech Krzyży − jednak sam plac Polacy utrzymali do kapitulacji powstania[25].
W latach 2022−2023 plac został przebudowany, m.in. wyznaczono pas rowerowy w ciągu Alej Ujazdowskich, posadzono 28 drzew, zainstalowano sygnalizację świetlną na przejściu dla pieszych w jego centralnej części oraz wyeksponowano fragmenty przedwojennego bruku i torowiska tramwajowego[29][30].
Remove ads
Zabudowa placu
Podsumowanie
Perspektywa
Do połowy XVIII wieku luźna zabudowa otoczonego ogrodami placu była w większości drewniana. Pierwsze większe budynki murowane zaczęto wznosić ok. 1770. W 1776 – pałacyk Dominika Merliniego, nazywany także domkiem Holenderskim[6], (nr 4/6), a ok. 1787 kamienicę Antoniego Lucińskiego, podczaszego Stanisława Augusta Poniatowskiego (nr 3)[31].
We wrześniu 1809 na placu ustawiono bramę triumfalną z napisem Pamiątka chwalebnego powrotu Woyska Narodowego po szczęśliwie dla oręża polskiego odbytej kampanii MDCCCIX, na powitanie wojsk polskich pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego wracających do stolicy po kampanii austriackiej[32]. W listopadzie 1815 zbudowano tam drewnianą bramę triumfalną w stylu klasycystycznym z okazji wjazdu do Warszawy – od strony południowej tj. przez rogatki mokotowskie – cesarza Rosji Aleksandra I[33][34]. Był to jednoarkadowy łuk triumfalny z rozbudowaną partią rzeźbiarską[34]. Obydwie budowle zaprojektował Jakub Kubicki[32].
W 1817 plac powiększono wywłaszczając pięć posesji i rozbierając znajdujące się na nich budynki[35]. W latach 1818–1825 wzniesiono tam klasycystyczny kościół św. Aleksandra zaprojektowany przez Chrystiana Piotra Aignera[6]. Świątynia powstała ze składek urzędników państwowych i osób prywatnych, przeznaczonych pierwotnie na murowaną bramę triumfalną na cześć Aleksandra I, która miała zastąpić drewniany obiekt z 1815. Rosyjski monarcha przeszkodził jednak w realizacji tego pomysłu, wskutek czego zgromadzone środki postanowiono przeznaczyć na wzniesienie w pobliżu miejsca, w którym znajdowała się brama, kościoła św. Aleksandra. Zastąpił on stary drewniany kościółek parafialny św. Anny i św. Małgorzaty znajdujący się w pobliżu Belwederu[36].
Plac uregulowano i nazwano placem Aleksandra ku czci cara Aleksandra I[35]. W 1827 po wschodniej stronie placu zbudowano klasycystyczny budynek Instytutu Głuchoniemych[6]. Jednopiętrowy korpus główny budynku został w latach 1873–1874 nadbudowany o kolejne piętro. W takiej formie zachował się do dziś[37].
Od 1862 na parterze kamienicy pod nr 10 prowadził aptekę Henryk Klawe[38]. Dała ona początek jednej z najbardziej znanych rodzinnych warszawskich firm farmaceutycznych – Towarzystwu Przemysłu Chemiczno-Farmaceutycznego d. Mgr Klawe SA (później Polfa Warszawa)[39].
Od 1871 funkcjonujące na placu Trzech Krzyży targowisko zaczęło być stopniowo przenoszone na posesję u zbiegu placu i ul. Hożej, gdzie dla potrzeb handlu wybudowano trzypiętrowe oficyny[40]. Później bazar przeniesiono na parcelę położoną między ulicami: Wspólną, Hożą i Kruczą, gdzie działał do września 1939[40].
W latach 1884–1886 u wylotu ulicy Brackiej wzniesiono monumentalną kamienicę Pod Gryfami, zaprojektowaną przez Józefa Hussa[6].
Ponieważ kościół św. Aleksandra okazał się być zbyt mały dla szybko rozwijającej się parafii, w latach 1886–1894 został on znacznie powiększony według projektu Józefa Piusa Dziekońskiego w stylu neorenesansu[6]. W związku z przebudową świątyni kolumny z krzyżami oraz figurę św. Jana Nepomucena przeniesiono na nowy skwer, urządzony w 1894 naprzeciw głównego wejścia do świątyni[41]. W latach 1897–1900 zwietrzałe marmurowe trzony kolumn wymieniono na nowe, wykonane z różowego granitu, które zachowały się do dziś[42].
Po udzieleniu w 1892 przez miasto koncesji paryskiemu towarzystwu akcyjnemu Compagnie Nouvelle des châlets de commodité pour la France et l’Etranger, w północno-zachodniej części placu Trzech Krzyży powstał jeden z pierwszych nowoczesnych szaletów publicznych w Warszawie, składający się z niewielkiego murowanego budynku i blaszanej konstrukcji w kształcie rotundy (tzw. grzybka)[43]. Rozebrany w 2005 obiekt był ostatnim z kilkunastu tego typu obiektów zbudowanych przez francuskie towarzystwo w Warszawie[44][45].
W latach 1913–1914 na rogu ulic Hożej i Mokotowskiej wzniesiono siedmiopiętrową, zachowaną do dzisiaj, kamienicę Sukierta, zaprojektowaną przez Henryka Stifelmana i Stanisława Weissa[46].
W 1924 jednopiętrowy budynek biurowy znajdujący się u wylotu ulicy Wiejskiej i Alej Ujazdowskich przebudowano na siedzibę Gimnazjum im. Królowej Jadwigi[14]. Nowy gmach zaprojektował Józef Handzelewicz[47].
W latach 1938–1939[48] pod nr 2, na rogu ulicy Prusa, wzniesiono wielki wielofunkcyjny budynek należący do włoskiego towarzystwa ubezpieczeniowego Riunione Adriatica di Sicurtà[49] zaprojektowany przez Edwarda Ebera[18]. W styczniu 1939 uruchomiono tam jedno z największych i najnowocześniejszych warszawskich kin, „Napoleon”, przemianowane w okresie okupacji na „Apollo” (od października 1942 kino było przeznaczone wyłącznie dla Niemców)[50].
W latach 1947–1949 w zachodniej części placu wzniesiono budynek Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego, zaprojektowany przez Stanisława Bieńkuńskiego i Stanisława Rychłowskiego[51]. Odciął od placu wylot ul. Wspólnej[51]. Monumentalny gmach, nawiązujący do reprezentacyjnej architektury lat 30., był pierwszym po wojnie budynkiem w Warszawie zrealizowanym z prefabrykatów (pustaków z gruzobetonu)[52].
W 1949 opracowano koncepcję otwarcia placu Trzech Krzyży od strony wschodniej, gdzie na zboczu skarpy miał powstać ziemny amfiteatr[53]. Oznaczałoby to konieczność wyburzenia budynku Instytutu Głuchoniemych oraz kamienic we wschodniej pierzei placu[53]. Ten pomysł nie został jednak zrealizowany[54]. Nie zdecydowano się również na rozebranie stosunkowo dobrze zachowanych kamienic w narożniku Nowego Światu i Książęcej w celu odsłonięcia południowej (zaprojektowanej jako główna)[55] fasady gmachu KC PZPR[56][57].
W latach 1949–1952 odbudowano kościół św. Aleksandra w formie zbliżonej do pierwotnego projektu Chrystiana Piotra Aignera. W ocenie Biura Odbudowy Stolicy świątynia dzięki swej zmniejszonej bryle miała być lepiej wkomponowana w zabudowę placu[58]. Na miejscu kościoła zaprojektowanego przez Józefa Piusa Dziekońskiego wykonano taras otaczający świątynię i tworzący plac przed głównym wejściem. Dwa wejścia do dolnego kościoła, znajdującego się pod tarasem, zostały umieszczone na poziomie placu Trzech Krzyży[59]. W 1951, pomimo protestów parafian, zburzono ocalałą lewą wieżę świątyni[60].
Po wojnie zrekonstruowano obie kamienice w północnej pierzei placu, wypełniając lukę między nimi pseudorenesansowym dwupiętrowym budynkiem, w którym od 1952 mieściła się redakcja tygodnika „Szpilki” (nr 16a)[61]. Z kolei po stronie południowej nie odbudowano gmachu Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, pozostawiając jedynie i wydłużając do Alej Ujazdowskich jego południową oficynę[62], przez co plac został nieznacznie wydłużony w kierunku ulicy Wiejskiej[49]. Na skwerze urządzonym w miejscu, w którym znajdował się budynek towarzystwa Riunione Adriatica di Sicurtà, ustawiono kamień z tablicą upamiętniającą bojownika Gwardii Ludowej Ładysława Buczyńskiego, który zginął podczas zamachu na kino „Apollo” w styczniu 1943[63][64]. Upamiętnienie usunięto w latach 90. XX w związku z budową w tym miejscu hotelu Sheraton[63].
W latach 70. zburzono kamienicę nr 10, a wyposażenie apteki Henryka Klawego przewieziono do apteki „Cefarmu” przy ul. Krakowskie Przedmieście 19 (po jej likwidacji w 2011 spółka przekazała je do Muzeum Farmacji im. mgr Antoniny Leśniewskiej)[65].
W latach 1996–1998 przy narożniku z Książęcą wzniesiono biurowiec Holland Park, który – po zakończeniu w 1996 budowy hotelu Sheraton[66] – wypełnił brakujący fragment pierzei placu po stronie wschodniej[67]. W 2017 zakończyła się rozbudowa budynku, który zmienił nazwę na Ethos[68].
W 2003 zakończono przebudowę kamienicy Antoniego Lucińskiego, która została nadbudowana szklanym dachem i połączona z budynkami dawnej Destylarni Wódek Karola Schneidera i kamienicą Karszo-Siedlewskich (Al. Ujazdowskie 51). Nowy obiekt biurowo-usługowy otrzymał nazwę Domu Dochodowego o Trzech Frontach[69].
Remove ads
Ważniejsze obiekty
Budynki
Pomniki i upamiętnienia
- Figura św. Jana Nepomucena i dwie kolumny z krzyżami[70].
- W październiku 1968 przed Instytutem Głuchoniemych odsłonięto zrekonstruowany pomnik jego założyciela, ks. Jakuba Falkowskiego (ustawiony przed budynkiem po raz pierwszy w 1875 i zniszczony przez Niemców w 1944)[71].
- W grudniu 1980, w miejscu nieodbudowanej części gmachu Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, odsłonięto głaz z tablicą upamiętniającą szkołę[72].
- 22 września 1985[73], w czasie obchodów 90. rocznicy ruchu ludowego w Polsce, w południowo-wschodniej części placu odsłonięto pomnik Wincentego Witosa[74][75].
- W październiku 2007 przed Instytutem Głuchoniemych odsłonięto pomnik Wandy Tazbir[76].
Transport
Podsumowanie
Perspektywa
W 1881 przez plac poprowadzono linię tramwaju konnego, a w 1908 zaczęły kursować tędy tramwaje elektryczne[77].
W 1921 przez plac przejechał pierwszy autobus miejski[78].
Po 1945, w związku ze zmianą polityki komunikacyjnej i ograniczeniem liczby linii tramwajowych w centrum Warszawy, nie odbudowano linii w Alejach Ujazdowskich[79]. Uruchomione w 1946 tramwaje zawracały na pętli wybudowanej u wylotu ulicy Wiejskiej. Zachowano jednak linię na ulicy Książęcej. Przed przywróceniem ruchu tramwajowego w rejonie placu przebudowano (przekuto) także torowisko, zgodnie z podjętą w 1945 decyzją o zmianie szerokości torów tramwajowych w Warszawie z 1525 mm na 1435 mm[79].
W 1957 zaprzestano krańcowania wozów tramwajowych na pętli u wylotu ulicy Wiejskiej[80]. Tramwaje zniknęły z placu Trzech Krzyży w październiku 1960, kiedy to w związku z likwidacją zajezdni tramwajowej „Solec” pod wiaduktem mostu Poniatowskiego[81] zlikwidowano linię prowadzącą od Alej Jerozolimskich, ulicą Nowy Świat, północno-wschodnim narożnikiem placu i dalej ulicami: Książęcą, Ludną i Solcem do al. 3 Maja[82].
W 1970 przebudowano jezdnię i przesunięto skwer znajdujący się na placu, łagodząc łuki przy wjeździe w Aleje Ujazdowskie[83].
Współcześnie przez plac przebiegają najważniejsze linie autobusowe łączące Stare Miasto z Wilanowem. Z pozostałych ulic wychodzących z placu istotne znaczenie komunikacyjne ma ulica Książęca, stanowiąca dogodne połączenie śródmieścia z Solcem.
Remove ads
W kulturze
- W aptece na placu Trzech Krzyży (nr 10) rozpoczyna się powieść Leopolda Tyrmanda Zły (1955)[84]. Tam, przed Instytutem Głuchoniemych, znajdował się również kiosk Juliusza Kalodonta[85].
- Plac został upamiętniony w książce Józefa Ziemiana Papierosiarze z placu Trzech Krzyży (I wydanie polskie w 1989). Autor opisał w niej prawdziwą historię grupy żydowskich dzieci, które uciekły z getta na „aryjską” stronę, i aby przetrwać trudniły się handlem papierosami na uczęszczanym przez niemieckich żołnierzy placu[86]. W 2021 na ścianie gmachu Instytutu Głuchoniemych odsłonięto tablicę upamiętniającą małych papierosiarzy[87].
- W okresie PRL północna część placu Trzech Krzyży była jednym z najpopularniejszych w stolicy miejsc spotkań gejów[88].
- Plac „zagrał” w wielu polskich filmach m.in. w Dekalogu III, Warszawie, Człowieku z M-3, Nie ma róży bez ognia oraz Lekarstwie na miłość[89].
- Historii życia kulturalnego toczącego się w nieistniejących kawiarniach na placu Trzech Krzyży poświęcony jest jeden z odcinków serialu dokumentalnego Tam gdzie się ludzie nie umawiali[90].
Remove ads
Przypisy
Bibliografia
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads