Województwo pomorskie (II Rzeczpospolita)

Województwo pomorskie – województwo II Rzeczypospolitej istniejące w latach 1919–1939 ze stolicą w Toruniu.

Ten artykuł dotyczy województwa w okresie II Rzeczypospolitej. Zobacz też: inne obszary określane jako województwo pomorskie.

województwo pomorskie

— województwo —
1919-1939
Herb
Państwo	Polska
Data powstania	12 sierpnia 1919
Siedziba wojewody i sejmiku	Toruń
Wojewoda	Władysław Raczkiewicz
Powierzchnia	(1931) 16 407 km² (1939) 25 683[1] km²
Populacja (1931) • liczba ludności	1 080 138[2]
• gęstość	65,8 os./km²
Tablice rejestracyjne	PM
Adres Urzędu Wojewódzkiego: Fosa Staromiejska 31-33 Toruń
Podział administracyjny
Liczba powiatów miejskich 5 Liczba powiatów ziemskich 23 Liczba gmin miejskich 64 Liczba gmin wiejskich 234
Położenie na mapie II Rzeczypospolitej

Województwo pomorskie w szczegółowych danych statystycznych spisu powszechnego z 30.IX.1921 i spisu powszechnego z 9. XII. 1931 r.

Województwo pomorskie - oficjalne dane GUS spisu powszechnego 1921

Skorowidz miejscowości 1921 – szczegółowe dane GUS spisu powszechnego 1921 – województwo pomorskie

Województwo pomorskie - oficjalne dane GUS spisu powszechnego 1931

Mapa podziału administracyjnego województwa z 1938 r. na podstawie Mapy gmin Rzeczypospolitej Polskiej : podział administracyjny według stanu z dnia 1 IV 1938 roku (GUS).

Historia

Województwo pomorskie ze stolicą w Toruniu powstało 12 sierpnia 1919 roku z części terenów dawnego zaboru pruskiego (Prusy Zachodnie) na podstawie przepisów ustawy z dnia 1 sierpnia 1919 roku o tymczasowej organizacji zarządu b. dzielnicy pruskiej^[3]. Jednak dopiero w styczniu 1920 roku po wkroczeniu na Pomorze wojsk generała Hallera mogła tam się zorganizować polska administracja. Zamieszkane było w większości przez Polaków, w tym Kaszubów, dość liczną społeczność stanowili jednak Niemcy (szczególnie na terenach pogranicznych). Niemcy nigdy nie pogodziły się z utratą „polskiego korytarza” i aż do 1933 roku dążyły do jego pokojowej aneksji.

1 kwietnia 1938 roku dokonano zmian granic województwa. Z województwa poznańskiego przyłączono powiaty: wyrzyski, szubiński, bydgoski, inowrocławski, a także Chełmce i Kruszwicę z powiatu mogileńskiego^[4]. Z województwa warszawskiego przyłączono powiaty: nieszawski, rypiński, lipnowski i włocławski. Powiat działdowski został przyłączony do województwa warszawskiego. Zmiana ta miała na celu zatarcie granic rozbiorowych, ale przyniosła też nowe problemy, ponieważ w granicach województwa pomorskiego znalazła się Bydgoszcz, która stając się największym miastem w województwie, zaczęła aspirować do roli jej stolicy. Od tego momentu na oznaczenie województwa używano także nazwy Wielkie Pomorze. W 1939 roku województwo, wbrew prawu międzynarodowemu, zostało włączone do III Rzeszy, tworząc wraz z terytorium dawnego Wolnego Miasta Gdańska Okręg Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie. Obszar powiatów szubińskiego, inowrocławskiego, nieszawskiego i włocławskiego włączono z kolei do Okręgu Rzeszy Kraj Warty. Na terenie województwa działały organizacje państwa podziemnego Grunwald (organizacja konspiracyjna)^[5]. W 1945 roku z terenu dawnego województwa wydzielono północną część, która po połączeniu z obszarami włączonymi do Polski w 1945 roku utworzyła województwo gdańskie. Pozostała część, ze stolicą w Bydgoszczy, zachowała nazwę „województwo pomorskie” do 1950 roku, kiedy to wprowadzono nazwę „województwo bydgoskie”.

Podział na powiaty

Powiaty ziemskie

• brodnicki.
• bydgoski (od 1938).
• chełmiński.
• chojnicki.
• działdowski (do 1938).
• gniewski (do 1932).
• grudziądzki.
• inowrocławski (od 1938).
• kartuski.
• kościerski.
• lipnowski (od 1938).
• lubawski.
• morski (od 1927).
• nieszawski (od 1938).
• pucki (do 1926).
• rypiński (od 1938).
• sępoleński.
• starogardzki.
• szubiński (od 1938).
• świecki.
• tczewski.
• toruński.
• tucholski.
• wąbrzeski.
• wejherowski (do 1928).
• włocławski (od 1938).
• wyrzyski (od 1938).

Powiaty miejskie

• Bydgoszcz (od 1938).
• Gdynia (od 1929).
• Grudziądz.
• Inowrocław (od 1938).
• Toruń.

Gospodarka

Według danych pochodzących z Wielkiej ilustrowanej encyklopedji powszechnej „Gutenberga” z 1934 roku na 1 km² mieszkało na Pomorzu 57,1 mieszkańców, na ludność w miastach przypadało 25% ogółu ludności. Z ogólnej powierzchni 1 mln 587 tys. ha: grunty orne zajmowały 56,1%, łąki 6,1%, pastwiska 3,2%, sady i ogrody 0,9%, lasy 22,8%, a nieużytki 10,9%. W gospodarstwach rolnych przeważała własność średnia i wielka. Gospodarstwa małe (2-5 ha) zajmowały 3%, średnie (5-20 ha) 20,7%, wielkie (od 20 ha) 74,7% ogólnej powierzchni gruntów ornych. Chów i hodowla bydła odgrywała małą rolę. Koni było w 1929 roku na obszarze województwa 158 444 sztuk, bydła 395 210 sztuk, a owiec i kóz 205 740 sztuk.

Rolnictwem i pokrewnymi zajęciami zajmowało się 61,9% ogółu mieszkańców, przemysłem 13,5%, handlem 3,6%, komunikacją 5,8% inne zajęcia 4,6%. Znaczną rolę odgrywało rybołówstwo, zwłaszcza morskie. Tym ostatnim zajmowało się w 1929 roku 1370 osób na 1031 łodziach co dało 27 829 kwintali ryb (głównie flądry i szproty).

Administracja

Jedyne województwo (obok województwa poznańskiego), w którym istniał samorząd stopnia wojewódzkiego. Działał on na podstawie przepisów popruskich. Organami tego samorządu były: sejmik wojewódzki, wydział wojewódzki oraz starosta krajowy.

Główne urzędy i instytucje znajdowały się w Toruniu w mniejszym stopniu w Grudziądzu, Gdyni oraz Bydgoszczy. Najważniejsze to:

• Pomorski Urząd Wojewódzki w Toruniu,
• Okręg Szkolny Pomorski w Toruniu,
• Sąd Apelacyjny w Toruniu,
• Prokuratura Apelacyjna w Toruniu,
• Sąd Okręgowy (Toruń, Grudziądz, Starogard Gdański, Chojnice),
• Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych (do 1933 w Gdańsku, później w Toruniu i Bydgoszczy),
• Sąd Administracyjny w Toruniu
• Starostwo Krajowe Pomorskie w Toruniu,
• Państwowe Urzędy Budownictwa Melioracyjnego (Toruń, Tczew)
• Pomorski Zakład Ubezpieczeń w Toruniu,
• Urząd Pośrednictwa Pracy (Toruń, Grudziądz, Tczew),
• Ubezpieczalnia Społeczna w Toruniu
• Komenda Wojewódzka Policji Państwowej w Toruniu,
• Dowództwo Okręgu Korpusu nr VIII w Toruniu,
• Wojskowy Sąd Okręgowy w Grudziądzu,
• Pomorska Izba Skarbowa w Grudziądzu (od 1936 w Toruniu),
• Dyrekcja Lasów Państwowych w Toruniu (Dyrekcja Lasów Państwowych w Bydgoszczy została zlikwidowana w 1933 roku)
• Inspektorat Pracy XI okręgu w Toruniu,
• Okręgowy Urząd Ziemski w Grudziądzu (likwidacja w 1933 roku, włączenie do struktur Urzędu Wojewódzkiego w Toruniu)^[6]
• Dyrekcja Poczt i Telegrafów w Bydgoszczy,
• Dyrekcja Dróg Wodnych II w Toruniu,
• Urząd Handlu Morskiego w Gdyni,
• Archiwum Państwowe w Poznaniu,
• Izby Przemysłowo- Handlowe (Toruń, Grudziądz, Bydgoszcz),
• Pomorska Izba Rolnicza w Toruniu,
• Pomorska Izba Rzemieślnicza w Grudziądzu (od 1934 roku w Toruniu)^[7]
• Inspektorat Armii w Toruniu^[8]

Oświata

Analfabetów było (w 1921) zaledwie 5,2% ludności. W roku szkolnym 1929/30 było na Pomorzu 1384 szkół powszechnych z 3222 nauczycielami 132 114 uczniów, z których 127 869 uczęszczało do szkół polskich, a 4245 do szkół niemieckich. Szkół średnich było 32, 8 seminariów nauczycielskich, a szkół zawodowych 23. Czasopism ukazywało się (1929 rok) 108, w tym 95 polskich i 13 niemieckich. Dzienników było 13 (w tym 7 w Toruniu), najważniejsze to Słowo Pomorskie, Dzień Pomorza, Głos Robotnika.

Najważniejsze Szkoły Zawodowe na Pomorzu:

• Szkoły techniczne typu wyższego:
  • Toruń – Oficerska Szkoła Marynarki Wojennej
  • Tczew do 1930 roku/Gdynia od 1930 roku – Szkoła Morska Wydziały: Żeglugi i mechaniki okrętowej
• Szkoły techniczne typu zasadniczego:
  • Bydgoszcz – Państwowa Szkoła Przemysłowa – Cukiernictwo i młynarstwo, grafika przemysłowa, kurs młynarski, Szkoła rzemieślniczo-przemysłowa
  • Grudziądz – Państwowa Szkoła Budowy Maszyn – Wydział Mechaniczny, Państwowa Szkoła Przemysłowych Mistrzów Mechaników
• Szkoły Muzyczne:
  • Toruń – Konserwatorium Pomorskiego Towarzystwa Muzycznego
• Szkoły Handlowe Koedukacyjne:
  • Bydgoszcz – Liceum handlowe
  • Chojnice, Brodnica, Grudziądz, Inowrocław, Lipno, Mława, Tczew, Toruń, Wejherowo – Szkoły Handlowe
• Szkoły Żeńskie:
  • Kościerzyna – Państwowa Szkoła Żeńska – gospodarstwo domowe, krawiectwo, zdobnictwo, handel
  • Szafarnia – Średnia Szkoła Przetwórstwa Mlecznego
  • Toruń – Państwowa Szkoła Zawodowa Żeńska – krawiectwo, bieliźniarstwo, gospodarstwo domowe
• Szkoły Średnie Państwowe
  • Gimnazja Rządowe Męskie: Brodnica, Chełmno, Chełmża, Chojnice, Gniew, 2 w Grudziądzu Kościerzyna, Lubawa, Starogard Gdański, Świecie, Tczew, 2 w Toruniu, Wąbrzeźno, Wejherowo
• Gimnazjum Niemieckie Humanistyczne w Toruniu
• Seminaria Nauczycielskie:
  • Toruń – męskie i żeńskie
  • Seminaria nauczycielskie męskie – Grudziądz, Tuchola, Wejherowo, Kościerzyna, Lubawa
• Szkoły średnie prywatne:
• Męskie –
  • Pelplin – Collegium Marianum
  • Toruń Stawki – Gimnazjum oo. Redemptorystów
  • Górna Grupa i Kartuzy – Gimnazja
  • Chojnice, Grudziądz, Tczew – Gimnazja Niemieckie
• Żeńskie –
  • Kościerzyna, Toruń – Gimnazjum Humanistyczne

Ludność

Ludność województwa w 1921 roku wynosiła 935.643 osób^[9].

Podział ludności ze względu na narodowość^[9]:

• Polacy i Kaszubi – 81%; 757.801
• Niemcy – 18,8%; 175.771

Podział ludności ze względu na wyznanie^[9]:

• rzymskokatolickie – 79,6%; 744.699
• ewangelickie – 19,6%; 183.678
• Innego chrześcijańskiego – 0,4%; 4.140
• mojżeszowe – 0,3%; 2.927

Struktura demograficzna (1931)^[2]

Liczba ludności (dane z 9 grudnia 1931):

	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
	osób	%	osób	%	osób	%
Ogółem	1 080 138	100	547 027	50,64	533 111	49,36
Miasto	348 359	32,25	176 936	16,38	171 423	15,87
Wieś	731 779	67,75	370 091	34,26	361 688	33,49

▶Wieś vs ▶miasto

Ogółem (▶k, ▶m)

Miasto (▶k, ▶m)

Wieś (▶k, ▶m)

Wojewodowie

Wojewodowie	Okres urzędowania
Stefan Łaszewski	15 października 1919 – 21 lipca 1920
Jan Brejski	27 lipca 1920 – 16 maja 1924
Stanisław Wachowiak	22 maja 1924 – 12 października 1926
Kazimierz Młodzianowski	12 października 1926 – 4 lipca 1928
Mieczysław Seydlitz	16 lipca 1928 – 28 lipca 1928 (p.o.)
Wiktor Lamot	28 lipca 1928 – 18 listopada 1931 (p.o. do 12 lipca 1929)
Stefan Kirtiklis	18 listopada 1931 – 16 lipca 1936
Władysław Raczkiewicz	17 lipca 1936 – 5 września 1939[10]

Wicewojewodowie

Wicewojewodowie	Okres urzędowania
Mieczysław Seydlitz	sierpień 1926 - wrzesień 1934