Prusy Wschodnie

Prusy Wschodnie (niem. Provinz Ostpreußen) – część Królestwa Prus, a następnie Cesarstwa Niemieckiego, Republiki Weimarskiej, III Rzeszy, Polski oraz Związku Radzieckiego, a po jego rozpadzie Rosji. Prowincja Prusy Wschodnie powstała po I rozbiorze Polski. Stolicą prowincji był Królewiec. W maju 1939 roku prowincja miała powierzchnię 36 991,71 km² i liczyła 2 488 122 mieszkańców.

Prusy Wschodnie

Provinz Ostpreußen

Prowincja pruska
1772–1829 1878–1945
Herb Flaga
Hymn: Ostpreußenlied (Hymn Prus Wschodnich)
Państwo	III Rzesza
Siedziba	Królewiec
Data powstania	1772
Data likwidacji	1945
Zarządzający	Erich Koch
Powierzchnia	36 991,71 km²
Populacja (1939) • liczba ludności	2 488 122
Języki urzędowe	niemiecki
Położenie na mapie
Położenie na mapie

Zmiany terytorialne

Cmentarz w Bielefeld. Herby ziem utraconych przez Niemcy po II wojnie światowej. Na rzecz Polski i ZSRR: Prusy Wschodnie, na rzecz Polski: Gdańsk (który w rzeczywistości nie należał do Niemiec przed wojną), Prusy Zachodnie, Pomorze, Brandenburgia Wschodnia, Dolny Śląsk, Górny Śląsk i na rzecz Czechosłowacji: Kraj Sudetów

W latach 1824–1829 funkcjonowała unia personalna między Prusami Zachodnimi i Prusami Wschodnimi, a w 1829 formalnie zjednoczono obie prowincje w jedną prowincję o nazwie Prusy. W 1878 r. unia została rozwiązana i wrócono do sytuacji z 1823 r. Po I wojnie światowej od Prus Wschodnich odłączono na mocy traktatu wersalskiego okręg działdowski (niem. Soldau), przyłączając go do Polski, oraz tzw. Okręg Kłajpedy, który przeszedł pod władanie Ligi Narodów, a w roku 1923 został anektowany przez Litwę. Do Prus Wschodnich przyłączono natomiast wschodnią część Prus Zachodnich, pozostałą we władaniu niemieckim po utworzeniu polskiego województwa pomorskiego, czyli tzw. polskiego korytarza. Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego przeprowadzono ponadto plebiscyt w południowej części Prus Wschodnich (Warmia, Mazury i Powiśle) w sprawie przynależności tych ziem do Polski lub Niemiec (choć oficjalnie wybierano między „Polską” a „Prusami”). 97,8 procenta oddanych głosów padło wówczas na Prusy, a Polsce przyznano jedynie 8 gmin.

W wyniku operacji wschodniopruskiej przeprowadzonej w 1945 roku przez Armię Czerwoną reżim III Rzeszy stracił panowanie nad Prusami Wschodnimi^[1], które na mocy układu poczdamskiego z 1945 roku zostały podzielone między Polskę (Warmia i Mazury) a ZSRR, przy czym Okręg Kłajpedy, zajęty przez Rzeszę Niemiecką w marcu 1939 roku, ponownie przeszedł we władanie Litwy.

Po rozpadzie Związku Radzieckiego rosyjska część byłych Prus Wschodnich (obwód królewiecki) stała się eksklawą Federacji Rosyjskiej.

Podział administracyjny Prus Wschodnich w dniu 31 grudnia 1937

Stolica: Königsberg (Królewiec)

• Rejencja olsztyńska (Regierungsbezirk Allenstein)
• Rejencja gąbińska (Regierungsbezirk Gumbinnen)
• Rejencja królewiecka (Regierungsbezirk Königsberg)
• Rejencja zachodniopruska (Regierungsbezirk Westpreussen)

W latach 1939–1945 częściami Prus Wschodnich były również rejencja ciechanowska (Regierungsbezirk Zichenau) oraz „trójkąt suwalski”, a w latach 1941–1945 również rejencję zachodniopruską włączono zaś do Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie.

Szczegółowe podziały administracyjne rejencji znajdują się w poszczególnych opisach tych rejencji.

Demografia, warunki naturalne, gospodarka i wojsko

Podział językowy Prus Wschodnich na niemieckiej mapie z 1880. Zielony – przewaga polskiego lub mazurskiego, czerwony – przewaga niemieckiego

Obszar Prus Wschodnich pokrywały w większości tereny rolnicze (pola uprawne 51%, łąki i pastwiska 23%), ze stosunkowo niewielkim udziałem obszarów leśnych (18%, wobec średniej dla całych Prus 23%)^[2]. Prusy Wschodnie cechował najzimniejszy klimat spośród wszystkich części Niemiec.

Prowincję zamieszkiwała głównie ludność niemieckojęzyczna, na Mazurach i Warmii występował stosunkowo duży (25–50%) odsetek ludności polskojęzycznej. Według szacunków w roku 1939 Prusy Wschodnie zamieszkiwało około 400 tys. osób deklarujących język polski jako główny^[3]. W badaniach uwzględniono jednak język, nie zaś narodowość i pochodzenie. Nad dolnym Niemnem zamieszkiwała ludność litewska – około 15-18 tysięcy w 1933 roku^[a][3]. We wschodniej części przeważali wyznawcy protestantyzmu (do 90% ludności), na zachodzie, a szczególnie na Warmii, większość stanowili katolicy^[3].

Prusy Wschodnie cechowały niski poziom przyrostu naturalnego (niższy niż w pozostałych prowincjach Prus, czy w krajach sąsiednich) i jedna z najniższej gęstości zaludnienia w Niemczech, wynikająca głównie ze słabego poziomu rozwoju ekonomicznego tych terenów. Duża część ludności pracowała w rolnictwie (42,2% w 1931 roku), podczas gdy w przemyśle tylko 21,6% (w tym czasie średnia dla Niemiec wynosiła 39%)^[3].

Prowincja miała charakter wybitnie rolniczy, odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie był wyższy o kilkanaście procent^[4][5][6][7] w porównaniu do Cesarstwa Niemieckiego. Słabo rozwinięta w porównaniu z resztą kraju była sieć kolejowa (55 km/1000 km², wobec średniej 83 km/1000 km² dla Cesarstwa Niemieckiego)^[8].

W Prusach Wschodnich znajdowały się najdalej na północ wysunięte miasto Niemiec – Memel, oraz najdalej na wschód wysunięte miasto Niemiec – Schirwindt.

Na terytorium prowincji znajdowały się 3 twierdze: Königsberg, Pillau i Memel^[9].

W czasach Cesarstwa Niemieckiego prawie całą powierzchnię Prus Wschodnich obejmowały I Korpus Armijny z siedzibą w Królewcu, oraz XX Korpus Armijny z siedzibą w Olsztynie.

Demografia prowincji Prusy Wschodnie

Rok	Liczba ludności	Liczba ludności mieszkająca w miejscowościach pow. 2 tys. mieszkańców (miasta)	Odsetek osób wyznania ewangelickiego	Odsetek osób wyznania rzymskokatolickiego	Odsetek osób wyznania mojżeszowego	Odsetek osób zatrudnionych w przemyśle i budownictwie	Odsetek osób zatrudnionych w handlu i transporcie	Odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie, hodowli zwierząt i rybołówstwie	Przyrost naturalny
1875[4]	1 856 421	22%	86%	13%	0,8%	16%	6%	68%	8‰
1895[5]	2 006 089	brak danych	86%	13%	0,7%	22%	8%	70%	15‰
1910[6]	2 064 175	33%	84%	14%	0,6%	22%[b]	10%[b]	68%[b]	13‰[c]
1939[d][7]	2 186 314	61%	83%	15%	0,13%[e]	28%	13%	42%	13‰

Nadprezydenci Prus Wschodnich (1765–1945)

Krainy historyczne Prus Wschodnich na mapie sprzed 1945 roku: Ermland – Warmia, Oberland – Prusy Górne, Masuren – Mazury, Natangen – Natangia, Samland – Sambia

Prusy Wschodnie w 1939 r.

Lata urzędowania	Nadprezydent	Lata życia
1765–1781	Johann Friedrich von Domhardt(inne języki)	1712–1781
1791–1814	Friedrich Leopold von Schrötter	1743–1815
1815–1824	Hans Jakob von Auerswald(inne języki)	1757–1833
1824–1842	Heinrich Theodor von Schön	1773–1856
1842–1848	Carl Wilhelm Boetticher	1791–1868
1848–1849	Rudolf von Auerswald	1795–1866
1849–1850	Eduard Heinrich Flottwell (jako pełniący obowiązki)	1786–1865
1850–1868	Franz August Eichmann(inne języki)	1793–1879
1869–1882	Karl Wilhelm Heinrich Georg von Horn	1807–1889
1882–1891	Albrecht Heinrich Carl von Schlieckmann	1835–1891
1891–1895	Udo Graf zu Stolberg-Wernigerode	1840–1910
1895–1901	Wilhelm Otto Albrecht Graf von Bismarck-Schönhausen	1852–1901
1901–1903	Hugo Samuel Louis Erdmann Reginald Freiherr von Richthofen	1842–1904
1903–1907	Friedrich Ludwig Elisa von Moltke	1852–1927
1907–1914	Ludwig Hubert von Windheim	1857–1935
1914–1916	Adolf Tortilowicz von Batocki-Friebe	1868–1944
1916 – 21 stycznia 1918	Friedrich Wilhelm Bernhard von Berg-Markienen	1866–1939
11 lutego 1918 – 1919	Adolf Tortilowicz von Batocki-Friebe
1919–1920	August Winnig	1878–1956
1920–1932	Ernst Siehr	1869–1945
1932–1933	Wilhelm Kutscher	1876–1962
1933–1945	Erich Koch (jako gauleiter)	1896–1986

Od 3 grudnia 1829 do 1 kwietnia 1878 Prusy Wschodnie były połączone z Prusami Zachodnimi.

Wykaz miast (stan na 1 grudnia 1905)

Herb	Miasto	Nazwa niem. 1905	Ludność 1905	Rejencja 1905	Powiat 1905	Obecna przynależność państwowa
	Alembork	Allenburg	1653	królewiecka	welawski (Wehlau)
	Barciany	Barten	1355	królewiecka	kętrzyński (Rastenburg)
	Barczewo	Wartenburg	4436	olsztyńska	olsztyński (Allenstein-Land)
	Bartoszyce	Bartenstein	7071	królewiecka	frydlandzki (Friedland)
	Biała Piska	Bialla	1980	olsztyńska	piski (Johannisburg)
	Biskupiec	Bischofsburg	5246	olsztyńska	reszelski (Rößel)
	Bisztynek	Bischofstein	3165	olsztyńska	reszelski (Rößel)
	Braniewo	Braunsberg	12 999	królewiecka	braniewski (Braunsberg)
	Cynty	Zinten	3488	królewiecka	świętomiejski (Heiligenbeil)
	Darkiejmy	Darkehmen	3558	gąbińska	darkiejmski (Darkehmen)
	Dąbrówno	Gilgenburg	1594	olsztyńska	ostródzki (Osterode)
	Dobre Miasto	Guttstadt	4634	królewiecka	lidzbarski (Heilsberg)
	Domnowo	Domnau	1815	królewiecka	frydlandzki (Friedland)
	Działdowo	Soldau	4187	olsztyńska	nidzicki (Neidenburg)
	Ełk	Lyck	12 397	olsztyńska	ełcki (Lyck)
	Frombork	Frauenburg	2562	królewiecka	braniewski (Braunsberg)
	Frydland	Friedland	2776	królewiecka	frydlandzki (Friedland)
	Gąbin	Gumbinnen	14 196	gąbińska	gąbiński (Gumbinnen)
	Gierdawy	Gerdauen	3001	królewiecka	gierdawski (Gerdauen)
	Giżycko	Lötzen	6551	olsztyńska	giżycki (Lötzen)
	Gołdap	Goldap	8409	gąbińska	gołdapski (Goldap)
	Górowo Iławeckie	Landsberg	2415	królewiecka	iławecki (Preußisch Eylau)
	Iławka	Preußisch Eylau	3258	królewiecka	iławecki (Preußisch Eylau)
	Jeziorany	Seeburg	2955	olsztyńska	reszelski (Rößel)
	Kętrzyn	Rastenburg	11 889	królewiecka	kętrzyński (Rastenburg)
	Kłajpeda	Memel	20 685	królewiecka	kłajpedzki (Memel)
	Królewiec	Königsberg	223 770	królewiecka	Królewiec-Miasto (Königsberg-Stadt)
	Krzyżbork	Kreuzburg	1666	królewiecka	iławecki (Preußisch Eylau)
	Labiawa	Labiau	4512	królewiecka	labiawski (Labiau)
	Lidzbark Warmiński	Heilsberg	6042	królewiecka	lidzbarski (Heilsberg)
	Mikołajki	Nikolaiken	2287	olsztyńska	mrągowski (Sensburg)
	Miłakowo	Liebstadt	2102	królewiecka	morąski (Mohrungen)
	Miłomłyn	Liebemühl	2441	olsztyńska	ostródzki (Osterode)
	Młynary	Mühlhausen	2304	królewiecka	pasłęcki (Preußisch Holland)
	Morąg	Mohrungen	4122	królewiecka	morąski (Mohrungen)
	Mrągowo	Sensburg	5838	olsztyńska	mrągowski (Sensburg)
	Nidzica	Neidenburg	4736	olsztyńska	nidzicki (Neidenburg)
	Nordenbork	Nordenburg	2291	królewiecka	gierdawski (Gerdauen)
	Olecko	Marggrabowa	5021	gąbińska	olecki (Oletzko)
	Olsztyn	Allenstein	27 422	olsztyńska	Olsztyn-Miasto (Allenstein-Stadt)
	Olsztynek	Hohenstein	2768	olsztyńska	ostródzki (Osterode)
	Orneta	Wormditt	5593	królewiecka	braniewski (Braunsberg)
	Orzysz	Arys	1905	olsztyńska	piski (Johannisburg)
	Ostróda	Osterode	13 948	olsztyńska	ostródzki (Osterode)
	Pasłęk	Preußisch Holland	4910	królewiecka	pasłęcki (Preußisch Holland)
	Pasym	Passenheim	2084	olsztyńska	szczycieński (Ortelsburg)
	Pieniężno	Mehlsack	4042	królewiecka	braniewski (Braunsberg)
	Pilkały	Pillkallen	4290	gąbińska	pilkalski (Pillkallen)
	Piława	Pillau	7377	królewiecka	rybacki (Fischhausen)
	Pisz	Johannisburg	3827	olsztyńska	piski (Johannisburg)
	Ragneta	Ragnit	4908	gąbińska	ragnecki (Ragnit)
	Reszel	Rößel	4363	olsztyńska	reszelski (Rößel)
	Rybaki	Fischhausen	2608	królewiecka	rybacki (Fischhausen)
	Ryn	Rhein	1923	olsztyńska	giżycki (Lötzen)
	Sępopol	Schippenbeil	2369	królewiecka	frydlandzki (Friedland)
	Srokowo	Drengfurth	1503	królewiecka	kętrzyński (Rastenburg)
	Stołupiany	Stallupönen	5273	gąbińska	stołupiański (Stallupönen)
	Szczytno	Ortelsburg	5076	olsztyńska	szczycieński (Ortelsburg)
	Szyrwinta	Schirwindt	1302	gąbińska	pilkalski (Pillkallen)
	Świętomiejsce	Heiligenbeil	4733	królewiecka	świętomiejski (Heiligenbeil)
	Tapiewo	Tapiau	5118	królewiecka	welawski (Wehlau)
	Tylża	Tilsit	37 148	gąbińska	Tylża-Miasto (Tilsit-Stadt)
	Welawa	Wehlau	5322	królewiecka	welawski (Wehlau)
	Węgorzewo	Angerburg	5821	gąbińska	węgorzewski (Angerburg)
	Wielbark	Willenberg	2382	olsztyńska	szczycieński (Ortelsburg)
	Wystruć	Insterburg	28 902	gąbińska	Wystruć-Miasto (Insterburg-Stadt)
	Zalewo	Saalfeld	2587	królewiecka	morąski (Mohrungen)

Największe miasta

Zamek krzyżacki w Królewcu (przed 1900)

Populacja największych miast prowincji w latach 1890 i 1925 oraz ich współczesna przynależność państwowa:

	miasto	pop. 1890	rejencja (1890)	pop. 1925	rejencja (1925)	źródło	2014
1.	Królewiec	161,666	królewiecka	279,926	królewiecka	[10]
2.	Elbląg	–	[f]	67,878	zachodniopruska	[11]
3.	Tylża	24,545	gąbińska	50,834	gąbińska	[12]
4.	Wystruć	22,227	gąbińska	39,311	gąbińska	[13]
5.	Olsztyn	19,375	królewiecka	38,105	olsztyńska	[14]
6.	Memel	19,282	królewiecka	–	[g]	[15]
7.	Malbork	–	[f]	21,039	zachodniopruska	[16]
8.	Gąbin	12,207	gąbińska	19,002	gąbińska	[17]
9.	Ostróda	9,410	królewiecka	16,482	olsztyńska	[18]
10.	Ełk	9,981	gąbińska	15,159	olsztyńska	[19]
11.	Braniewo	10,351	królewiecka	13,893	królewiecka	[20]
12.	Rastembork	7,304	królewiecka	13,859	królewiecka	[21]
13.	Kwidzyn	–	[f]	13,721	zachodniopruska	[22]

Zobacz też

• Hymn Prus Wschodnich
• Akt Tylżycki

Uwagi

1. Przed 1920 rokiem i po 1939 roku, gdy do Prus należał okręg Kłajpedy, liczba ludności litewskiej była szacowana na 120 tys. .
2. Dane z roku 1907.
3. Dane z roku 1912.
4. Dane na dzień 1.05.1939, bez okręgu Kłajpedy.
5. Klasyfikowani jako Żydzi według ustaw norymberskich.
6. Wówczas w granicach Prus Zachodnich.
7. Wówczas w granicach Litwy.