Prusy (kraina historyczna)

Prusy (łac. Prussia, Prutenia, Borussia; niem. Preußen, Preußenland; prus. Prūsa), w historiografii Prusy właściwe^[1][2][3], dawniej też Stare Prusy (niem. Altpreußen)^[a] – region historyczny położony nad Morzem Bałtyckim pomiędzy dolnym Niemnem a dolną Wisłą. Region nie jest tożsamy z historycznym państwem o nazwie Prusy i tylko częściowo pokrywa się z Prusami Wschodnimi.

Ten artykuł dotyczy krainy historycznej. Zobacz też: inne miejsca o tej nazwie.

Prusy

Prūsa, Borussia, Prutenia, Prussia

Państwa	Polska  Rosja  Litwa
Ważniejsze miejscowości	Królewiec, Kłajpeda, Olsztyn, Elbląg
Położenie na mapie

Najstarszy opis ziem pruskich w duńskim kodeksie Liber Census Daniae (ok. 1210-1231).

Pomorze i Prusy w XII wieku, rozgraniczała je dolna Wisła.

Prusy plemienne w XIII wieku.

Położenie

Region ten obecnie znajduje się w granicach 3 państw:

• Polski – głównie w województwie warmińsko-mazurskim oraz częściowo pomorskim i kujawsko-pomorskim (1,6 mln mieszkańców, 24 tys. km²)^[4],
• Rosji – cały obwód królewiecki (0,9 mln mieszkańców, 15 tys. km²)^[4]
• Litwy – 0,2 mln mieszkańców, 2 tys. km²^[4].

Podział na regiony

Prusy jako region historyczny dzieli się na mniejsze regiony. Część z nich sięga korzeniami plemion pruskich, a część z nich ma granice historyczne z czasów państwa krzyżackiego. Istnieją również regiony etnograficzne. Obszary o tych samych nazwach w tych trzech podziałach nie zawsze się ze sobą pokrywają.

Nowa Mapa Królestwa Prus Johna Carry’ego (1799). Podział Prus na okręgi po rozbiorach Polski.

Prusy i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych.

Terytoria plemion pruskich

• Skalowia
• Sambia
• Nadrowia
• Natangia
• Barcja
• Warmia
• Pogezania
• Pomezania
• Galindia
• Sasinia
• Jaćwież^[b]

Krainy historyczne

• Prusy Górne
• Prusy Dolne
• ziemia malborska
• Warmia

Regiony etnograficzne

• Mazury
• Powiśle
• Litwa Pruska

Historia

W średniowieczu Prusy zasiedlone były przez lud Prusów i blisko spokrewnionych z nimi Jaćwingów.

W XIII wieku Prusy zostały podbite przez zakon krzyżacki, a w następnych stuleciach uległy przekształceniom etnicznym: mieszkańcy składali się z ludności napływowej z Niemiec, Polski i Litwy (także w małym stopniu Ślązacy, Czesi, Rusini, Holendrzy, Szwedzi, Duńczycy, Szwajcarzy, Francuzi, Salzburczycy i inni) oraz resztek zasymilowanych autochtonów. Język pruski przetrwał najdłużej do 1627 roku na Sambii^[5].

Prusy dzieliły dzieje państwa zakonnego: w 1466 (pokój toruński) część zachodnią (Warmia i ziemia malborska) wcielono do Korony, a reszta (Prusy Zakonne, od 1525 Prusy Książęce) stała się jej lennem. W 1701 Fryderyk I uzyskał tytuł króla w Prusach.

W 1772 całość weszła w skład monarchii Hohenzollernów (prowincja Prusy Wschodnie i wschodnie powiaty prowincji Prusy Zachodnie). W 1923 Kłajpeda została przyłączona do Litwy, a w 1945 pozostałą część podzielono między Polskę a Rosję (wówczas republikę ZSRR).

Miasta

Do największych miast Prus (powyżej 20 tys. mieszkańców) należą:

Lp.	Miasto	Państwo	Populacja	Powierzchnia	Jednostka administracyjna	Terytorium plemienne	Region historyczny	Region etnograficzny
1.	Królewiec		493 256	224,7 km²	obwód królewiecki	Sambia	Prusy Dolne	-
2.	Kłajpeda		172 272	110 km²	okręg kłajpedzki	-[c]	Prusy Dolne	Litwa Pruska
3.	Olsztyn		170 622	88,33 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Galindia	Warmia	-
4.	Elbląg		117 952	79,82 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Pogezania	Prusy Górne	Powiśle
5.	Ełk		61 903	21,05 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Jaćwież	Prusy Dolne	Mazury
6.	Sowieck		38 963	44,4 km²	obwód królewiecki	Skalowia	Prusy Dolne	Litwa Pruska
7.	Kwidzyn		38 179	21,54 km²	województwo pomorskie	Pomezania	Prusy Górne	Powiśle
8.	Malbork		37 898	17,2 km²	województwo pomorskie	Pomezania	Prusy Górne	Powiśle
9.	Czerniachowsk		35 398	58 km²	obwód królewiecki	Nadrowia	Prusy Dolne	Litwa Pruska
10.	Bałtyjsk		33 658	49,1 km²	obwód królewiecki	Sambia	Prusy Dolne	-
11.	Ostróda		33 216	14,15 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Ziemia Sasinów	Prusy Górne	Mazury
12.	Iława		33 128	21,88 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Pomezania	Prusy Górne	Powiśle
13.	Giżycko		29 642	13,72 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Galindia	Prusy Dolne	Mazury
14.	Gusiew		28 484	16,25 km²	obwód królewiecki	Nadrowia	Prusy Dolne	Litwa Pruska
15.	Kętrzyn		27 629	10,35 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Barcja	Prusy Dolne	Mazury
16.	Bartoszyce		23 810	11,79 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Barcja	Prusy Dolne	-
17.	Szczytno		23 166	9,96 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Galindia	Prusy Górne	Mazury
18.	Swietłyj		21 441	24 km²	obwód królewiecki	Sambia	Prusy Dolne	-
19.	Działdowo		21 370	11,47 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Ziemia Sasinów	Prusy Górne	Mazury
20.	Mrągowo		21 302	14,81 km²	województwo warmińsko-mazurskie	Galindia	Prusy Dolne	Mazury

Zobacz też

• Prusowie
• Państwo zakonu krzyżackiego
• Warmia
• Mazury
• Powiśle
• Litwa Pruska
• Pomorze Mazowieckie

Uwagi

1. Tak np. w traktacie w Tylży, dla odróżnienia od państwa pruskiego. W niemieckiej historiografii nazwa Altpreußen ma kilka znaczeń, odnosi się m.in. do krainy historycznej, dawnych Prusów lub pierwszych państw pruskich.
2. Niekiedy Jaćwież jest traktowana jako osobna kraina. W związku z tym nie zawsze jest zaliczana do Prus.
3. Pierwotnie okolice Kłajpedy znajdowały się na pograniczu ziemi Kurów i Żmudzi. Jednak po przyłączeniu ich do Prus Dolnych (po 1328 r.) z czasem zaczęto je zaliczać do ziemi pruskiej.