Powiat gierdawski

Powiat gierdawski (niem. Landkreis Gerdauen) – dawny powiat polski funkcjonujący w latach 1945–1946 ze stolicą, kolejno, w Gierdawach, Nordenburgu i Skandawie.

Ten artykuł dotyczy powiatu polskiego. Zobacz też: dawny powiat istniejący w latach 1818–1945 w Prusach Wschodnich.

Powiat gierdawski

powiat
1945–1946
Dawny Urząd Powiatowy w Gierdawach
Herb
Państwo	Polska
Województwo	6 VI 1945 – 27 IV 1946 okręg mazurski 28 IV 1946 – 30 XI 1946: woj. olsztyńskie
Data powstania	6 czerwca 1945
Data likwidacji	30 listopada 1946
Siedziba	czerwiec 1945: Gierdawy lipiec 1945: Nordenburg październik 1945: Skandawa
Starosta	6 VI 1945 – 30 X 1945 Józef Kaszyński 30 X 1945 – 30 XI 1946: Roman Rucz
Szczegółowy podział administracyjny
Liczba gmin miejskich 2 Liczba gmin wiejskich 5
Położenie na mapie Polski w latach 1945–1951 Powiat gierdawski
54°21′00,0000″N 21°19′00,1200″E

Historia

Wiosną 1945 roku radziecka administracja wojskowa przekazała Polakom kontrolę nad powiatem gierdawskim, dawnym pruskim/niemieckim powiatem istniejącym w latach 1818–1945 w Prusach Wschodnich ze stolicą w Gierdawach. Najpóźniej z wszystkich powiatów pruskich, bo dopiero 6 czerwca, Delegatura w Białymstoku obsadziła starostwo w Gierdawach, którego starostą został Jan Kaszyński^[1]. Kiedy ekipa starostwa gierdawskiego dowiedziała się, że miasto Gierdawy będzie prawdopodobnie należało do Związku Radzieckiego, siedzibę starostwa umieszczono w Nordenburgu^[2]. 15 lipca władze radzieckie przekazały administracji polskiej południową część powiatu gierdawskiego, bez Gierdaw, a siedziba władz powiatowych pozostała w Nordenburgu. Jesienią Stalin dokonał jednak korekty przebiegu granicy. Osadników polskich wówczas wysiedlono, a administrację polską zlikwidowano^[3]. W październiku Nordenburg znalazł się również na terytorium Związku Radzieckiego, przez co decyzją Pełnomocnika Rządu siedzibę starostwa przeniesiono do Skandawy^[4]. 30 października 1945 nowym starostą powiatu gierdawskiego został Roman Rucz^[1].

Ostatecznie Polsce przypadła południowa 1/4 część powiatu gierdawskiego z tzw. Ziem Odzyskanych z m.in. miejscowościami Asuny, Lipica i Skandawa^[5]. Siedziba powiatu Gierdawy (niem. Gerdauen, obecnie Żeleznodorożnyj) znalazła się po północnej stronie granicy, w ZSRR. Ponieważ z powiatu gierdawskiego Polsce przypadły tylko 2 gminy, w listopadzie 1945 starostwo gierdawskie zlikwidowano i utworzono jego ekspozyturę z siedzibą w Skandawie^[6] Na mocy rozporządzenia z 29 maja 1946 roku obszar ten wszedł w skład nowo utworzonego woj. olsztyńskiego z dniem 28 czerwca 1946^[7]. Opierając się na treści tego rozporządzenia, które nie uwzględniło powiatu gierdawskiego jako samodzielnej jednostki, wojewoda olsztyński zniósł ekspozyturę powiatu gierdawskiego w Skandawie, a jego obszar włączono głównie do powiatu kętrzyńskiego (fragmentarycznie do powiatu węgorzewskiego^[8]). Zakończenie działalności ekspozytury powiatu gierdawskiego przewidziano na 30 listopada 1946 roku^[9].

Podział administracyjny

We wrześniu 1945 planowano podział powiatu na 5 gmin wiejskich – Friedenberg (siedziba w Friedenbergu lub Rochowie), Mołtajny (siedziba w Mołtajnach), Ruskie Pole (siedziba w Ruskim Polu), Skandawa (siedziba w Skandawie) i Wandlacken (siedziba w Wandlacken lub Wętławkach) i 2 miejskie – Gierdawy i Nordenburg (lub Nordenbork)^[10]. Po ostatecznym ustaleniu granicy okazało się, że oba miasta powiatu, gminy Friedenberg i Wandlacken oraz prawie cała gmina Ruskie Pole znalazły się po stronie radzieckiej, przez co przypadłą Polsce resztę powiatu gierdawskiego podzielono na 2 gminy – Mołtajny i Skandawa (Skandowo)^[11][1]. Ostatecznie gminę Mołtajny przekształcono w gminę Bobrowo (Biberniki), a w związku ze zniesieniem ekspozytury powiatu gierdawskiego 30 listopada 1946 obie gminy włączono do powiatu kętrzyńskiego^[9]

Miejscowości leżące obecnie na terenie Polski

powiat węgorzewski

Pasternak, Rudziszki, Ruskie Pole, Suczki, Zielony Ostrów

powiat kętrzyński

Asuny, Bajorki, Bajorski Gaj, Bajory Małe, Bajory Wielkie, Bobrowo, Brzeźnica, Dzietrzychowo, Garbno, Duje, Krelikiejmy, Lipica, Lwowiec, Łęknica, Mołtajny, Momajny, Skandawa, Wielewo

Miejscowości leżące obecnie na terenie Rosji[12]

Nazwa niemiecka	Nazwa rosyjska	Nazwa polska
Gerdauen	Żielieznоdоrоżnyj	Gierdawy
Nordenburg	Krylоwо	Nordenbork
Aarau		Orłowo
Abelischken/Ilmenhorst	Bielkinо	Abeliszki
Adolfschlieben		Gniewoszewo
Agonken	Watutino	Agonki
Altendorf	Wiszniowоje	Stara Wieś
Althof	Gоgоliewskоje	Stary Dwór
Amma	część miejsc. Dwоrkinо	Łoza
Arnsdorf	Smielоje	Jarnołty
Astrawischken/Astrau	Krаsnоje	Ostrowiszki
Barraginn/Georgenhain	Bоrоdinо	Baragin
Bawien	Nikitinо	Bugienie
Blendowen/Blendau	Bаriejewkа	Błędowo
Bohlen		Balin
Bokellen	Frunzienskоje	Bokiele
Braktin		Braciszewo
Bräsigswalde		Brzezinka
Brolost	Czaadajewo
Charlottenruh		Sapy
Damerau	Diegtiariowо	Dąbrowa
Damerau-Försterei		Dąbrówka
Döhrings	Dierżawino	Suliki
Ernstwalde	Ilmоwkа	Zagajnik
Friedenberg	Dwоrkinо	Rochowo
Friedrichsflur	Аrаlоwо	Mysłowo
Friedrichswalde	Nоwо-Bijskоje	Krasnobór
Gerdauener Schießhaus		Gierdawska Strzelnica
Gerdauenhöfchen	Tichоnоwо	Gierdawski Dworek
Gnädtken	Giercenо	Gniadkowo
Groß Gnie	Gusiewo	Gnin Wielki
Groß Lonschken	Dnieprоwskоje	Łączki Wielkie
Groß Pentlack	Kаmienkа	Pętławki Wielkie
Groß Polleiken	Nilowo	Polejki Wielkie
Groß Schellenberg	Оgаriowо	Kurowo
Groß Schönau	Pieskоwо	Kraskowo
Grüneberg	Klienоwоje	Zielenina
Grünhagen	Gribnоje	Gronajny
Heinrichshof	Plоdоwоje	Jędrychowo
Hochlindenberg	Pоdlipоwо	Drzewnik
Ilmsdorf	Nоwо-Bоbrujsk	Ilmie
Kanothen		Kanoty
Karlsburg		Karolewo
Karolinenhof	Zwiozdnоje	Ptaki
Katzborn	Mаkiejewkа	Sroki
Kaydann	Byczkоwо	Kojdany
Keulenburg	Gоlubiewо	Siwki
Kiehlendorf	Tihoje
Kinderhof	część Żielieznоdоrоżnyj	Sierocin
Klarahof	Stiepаnоwо	Przybki
Klein Ellernbruch		Olszyny
Klein Gnie	Mоzyr	Gnin Mały
Klein Karpowen/Kleinkarpauen	Mаlciewо	Karpówko
Klein Lonschken	Dnieprоwskоje	Łączki Małe
Klein Pentlack	Siergiejewkа	Pętławki Małe
Klein Polleiken	Nоwоje Nilоwо	Polejki Małe
Klein Rädtkeim	Kаrjelskоje	Radkiejmy Małe
Klein Schellenberg	Stаnislаwskоje	Kurówko
Klein Sobrost	Оbilnоje	Kozłówko
Klinthenen	Znаmienkа	Klintajny
Klonofken/Dreimühl	Pаnfilоwо	Klonówka
Königsfelde	Wоstоcznоje	Królewszczyzna
Korblack		Korławki
Korellen		Kurele
Kurkenfeld	Аbluczje	Kurkowo
Kurkowken/Kurkau		Kurkówko
Lieskendorf	Liskino
Linde	Michаjlоwkа	Lipa
Louisenwert		Mostek
Ludwigsburg	Stаnislаwskоje	Ludwiki
Mally-Park/Schönheim	Pаwlinоwо	Mały Park
Mitschullen/Mittwalde		Miczuły
Muldszen/Mulden	Pieriewаlоwо	Muldzie
Mulk	Sierwiernoje
Natalienhof		Goduszyn
Neuendorf	Nowоsiolki	Nowa Wieś
Neuendorfshof	Оdоjewskоje	Dwór Nowowiejski
Nordenthal	Niekrаsоwkа	Kącik
Oschkin	Korolienkowo
Partsch, Gneisenau, Kackheim, Peißnick, Wisdehlen, Mühling	Chołmogorje
Pentlack	Kаmienkа	Pętławki
Petrineusaß	Łużki
Philippsthal	Filippоwkа	Filipki
Plaitil/Plattau	Tаrаsоwо	Plajtyle
Plikow	Szewcowo
Pollaschen/Reichenwald	Wоrоszilоwо	Polesie
Popowken/Neusobrost	Kоczkinо	Popówko
Rädtkeim	Kаrielskоje	Radkiejmy
Rauschen	Czаjkinо	Rusiny
Rehfließ		Sarnka
Rosenberg	Sopkino
Sawadden/Bruchort	Zаwidоwо	Zawady
Schakenhof	Trоstniki	Szaki
Schönefeld	Prаslоwо	Paszkowo
Schönlinde	Lesnoje
Sechshuben	Małodworki
Gross Sobrost	Zаrieczienskоje	Kozłowo
Spierau	Bestużewo	Spirawy
Trausen	Ajwazowskoje
Trausen	Lipniaki	Truzdy
Treuhof		Świnki
Truntlack		Truntławki
Waldburg	Nikоlаjewkа	Zameczno
Waldeck		Popowski Lasek
Waldhöh	Uszinskоje	Klin
Wandlacken	Zwieriewо	Wętławki
Werschen	Wiersziny
Wessolowen	Puszkinskoje	Wesołowo
Wickerau	Czierkаsоwkа	Wikrowo
Wilhelmssorge	Gаrszinо	Ruski Dwór
Wolfshöhe	Оpuszki	Wilcze Pole
Wolla/Ebenau	Wоlnоje	Wola

Przypisy

1. F. Sokołowski, Materiały źródłowe do początków administracji polskiej na Warmii i Mazurach w 1945 roku, Rocznik Olsztyński (dalej: RO), 1972, t. X, ss. 323–329;
2. Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Olsztynie, Urząd Pełnomocnika Rządu RP na Okręg Mazurski w Olsztynie, 45, k. 5, Raport starosty gierdawskiego z 9 VII 1945.
3. Marek Wąs. Kreska Stalina. „Ale historia”. 16/2013 (66), s. 12–13, 20133-04-22. Agora SA. (pol.).
4. Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Olsztynie, Urząd Pełnomocnika Rządu RP na Okręg Mazurski w Olsztynie, 59, k. 67, Pismo Pełnomocnika Rządu z 14X1 1945.
5. Dz.U. z 1945 r. nr 33, poz. 196
6. Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Olsztynie, Urząd Pełnomocnika Rządu RP na Okręg Mazurski w Olsztynie, 45, k. 17, Sprawozdanie starosty gierdawskiego z 15 XII 1945.
7. Dz.U. z 1946 r. nr 28, poz. 177
8. Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262)
9. Olsztyński Dziennik Wojewódzki z 1946 r. Nr 7, poz. 106 – Zarządzenie Wojewody Olsztyńskiego z dnia 23 października 1946 r. w sprawie likwidacji Ekspozytury Starostwa Pow. Gierdawskiego w Skandowie
10. WAPO, UPR, 170, k. 24, Pismo starosty gierdawskiego z 17 1X 1945.
11. WAPO, UPR, 171, k. 31, Wykaz powiatów Okręgu Mazurskiego z podziałem na gminy
12. Conlanger. Polskie forum językowe. Nazwy miejscowe na Ziemiach Odzyskanych.

Linki zewnętrzne

• GOV :: The Historic Gazetteer
• Monitor Polski. Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej

Kontrola autorytatywna (powiaty w Prusach):

• VIAF: 235047274
• GND: 16230646-5