Tłumacz (miasto)

Pierwsza wzmianka o miejscowości pojawia się w latopisie halicko-wołyńskim z 1213 roku^[5]. W XIV wieku, po śmierci ostatniego księcia halickiego Jerzego II Bolesława z Piastów mazowieckich w wyniku wypraw zbrojnych (według innych danych drogą dziedziczenia^[6]), Tłumacz, jak i cała Ruś Halicka, przeszedł na króla polskiego Kazimierza Wielkiego. W 1386 roku miał król ufundować w Tłumaczu parafię^[7]. Pod koniec XIV wieku miejscowość została przekazana przez księcia Władysława Opolskiego Rusinowi Mikołajowi Korytce. Miejscowość otrzymała w 1448 roku prawo magdeburskie. W 1485 roku parafia tłumacka otrzymała dla tłumackiego kościoła od króla Kazimierza Jagiellończyka dwór, ziemie, staw, ogrody, dziesięcinę oraz zwolnienie od podatków^[7].

W I Rzeczypospolitej należał Tłumacz do województwa ruskiego. W 1510 roku miasto zostało zniszczone i zrabowane przez Turków. W 1511 roku otrzymało przywilej na jarmark roczny. W 1530 roku najechał na ziemię tłumacką hospodar wołoski Petryła i zajął Tłumacz wraz z Tyśmienicą, które stracił rok później po klęsce z wojskami Jana Tarnowskiego. W XVI wieku istniał w Tłumaczu klasztor bazylianów. W 1584 i 1621 roku miasto było palone przez Tatarów. W czasie powstania Chmielnickiego, w 1648 roku z pobliskiej Ottyni wyruszyli na Tłumacz chłopi pod przewodnictwem Jaremy Popowicza, którzy zabili wójta Tłumacza, Ostrowskiego. W 1661 roku Tłumacz został zniszczony przez Kozaków i Węgrów Jerzego II Rakoczego^[6]. W 1686 roku król Jan III Sobieski założył w mieście obóz wojskowy, przygotowując się przed wyprawą wołoską. W pierwszej połowie XVIII wieku Tłumacz znajdował się w posiadaniu Potockich^[7].

Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku miasto znalazło się w granicach monarchii Habsburgów. Początkowo należało do cyrkułu halickiego (z siedzibą w Stanisławowie), w którym do 1775 roku było siedzibą okręgu. Od roku 1782 należało do cyrkułu stanisławowskiego^[3].

W 1801 r. starostwo i wójtostwo w Tłumaczu przeszło w ręce Antoniego Dzieduszyckiego w zamian za jego majątki rodzinne m.in. w Kosowie, przejęte przez władze austriackie. W 1825 r. powstałą tu pierwsza szkoła trywialna.

W dziejach przemysłu galicyjskiego ważną rolę odegrała cukrownia, którą założył w Tłumaczu hrabia Henryk Dzieduszycki, właściciel tłumackiego klucza ziemskiego. W obliczu kłopotów finansowych w 1845 r. Dzieduszycki wydzierżawił zakład wiedeńskiemu bankierowi Wertheimsteinowi, który w 1849 r. nabył na licytacji cały klucz Dzieduszyckich. Przebudował on cukrownię, zwiększając w 1850 roku jej możliwości produkcyjne do 30 tys. centnarów cukru rafinowanego rocznie^[7]. Zarówno w dobrach tłumackich jak i w innych okolicznych majątkach szybko rozpowszechniła się uprawa buraków cukrowych. Wincenty Pol w swym dziele pt. „Rzut oka na północne stoki Karpat” pisanym w tym czasie podawał: Ogromne obszary są tutaj uprawne w sposób wzorowy tą cukrową rośliną, a fabryka cukru w Tłumaczu jest najchlubniejszym tego rodzaju zakładem w kraju naszym i urządzona na taką skalę, że jej nawet nie ma z czem porównać w tej gałęzi industryi nie tylko w kraju, ale i za granicą^[8]. Obok cukrowni powstały gorzelnia z młynem parowym oraz fabryka maszyn i urządzeń rolniczych, wyrabiająca pługi, siewniki, młocarnie i in. Niestety, nadmierne inwestycje doprowadziły Wertheimsteina w 1852 r. do bankructwa, a cukrownia pod różnymi kierownictwami funkcjonowała później do 1876 roku. Tym nie mniej ten dość krótki okres prosperity był ważny dla całego regionu. Pobudowano gościńce, mosty, śluzy, osuszono moczary i zamieniono na łąki. Podjęto eksploatację gipsu i torfu oraz produkcję wapna. Wszystko to przełożyło się na wzrost dobrobytu mieszkańców miasta i okolicy^[7].

W latach 1867–1918 Tłumacz był siedzibą powiatu tłumackiego. W 1894 r. powstał w mieście oddział Towarzystwa Szkoły Ludowej, prowadzący m.in. bursa dla młodzieży, a w 1898 r. gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, które w 1910 r. wzniosło okazałą siedzibę. W 1902 r. oddano do użytku także budynek 6-klasowej szkoły powszechnej. Działalność zaczęły też Szkoła Kołodziejsko-Kowalska i Towarzystwo Miłosierdzia im. św. Wincentego á Paulo. Miasto stało się centrum polskiego życia patriotycznego, kulturalnego, edukacyjnego, a także towarzyskiego i sportowego^[4]

W II Rzeczypospolitej miasto było siedzibą administracyjną powiatu tłumackiego w województwie stanisławowskim, a od 1 sierpnia 1934 roku także nowo powstałej gminy wiejskiej Tłumacz utworzonej w ramach reformy na podstawie ustawy scaleniowej^[9]. W 1921 roku liczyło 5788 mieszkańców (3063 kobiety i 2725 mężczyzn) i znajdowały się w nim 854 budynki mieszkalne. 3391 osób deklarowało narodowość polską, 1395 – żydowską, 999 – rusińską, 1 – czeską, 1 – niemiecką, 1 – rosyjską. 2012 osób deklarowało przynależność do wyznania mojżeszowego, 1951 – do rzymskokatolickiego (w tym 24 obrządku ormiańskiego), 1821 – do greckokatolickiego, 3 – do prawosławnego, 1 – do niewiadomego^[10].

Tłumacz był prężnie rozwijającym się ośrodkiem miejskim. Chociaż jedna z pierwszych w regionie cukrowni została zlikwidowana jeszcze pod koniec XIX wieku, działały inne zakłady przemysłowe, przede wszystkim młyny, rozwijał się handel oraz kwitło budownictwo. Podstawę gospodarki w dalszym ciągu stanowiło jednak rolnictwo.

8 sierpnia 1941 r., po wkroczeniu Niemców Ukraińska Policja Pomocnicza aresztowała 12 członków polskiej inteligencji, którzy zostali zamordowani w Czarnym Lesie k. Stanisławowa. W listopadzie 1944 r. oddział UPA napadł na więzienie NKWD, ukraińskich więźniów wypuszczono, a polskich zamordowano. W czasie wojny nacjonaliści ukraińscy z różnych formacji zamordowali łącznie 43 Polaków^[11].

Podczas okupacji hitlerowskiej, w marcu 1942 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 3500 osób. 10 września 1942 roku Niemcy ostatecznie zlikwidowali getto. Żydów wywieziono do getta w Stanisławowie i obozu janowskiego, zabito wielu na miejscu^[12].

W latach 1939–2020 siedziba rejonu tłumackiego.

Byli mieszkańcy Tłumacza są skupieni w Ogólnopolskim Oddziale Tłumaczan Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich z siedzibą we Wrocławiu, w ramach którego urządzają wspólne spotkania, wyjazdy oraz wydają czasopismo pt. „Zeszyty Tłumackie”^[13].

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Tłumaczem.

Honorowi obywatele

Michał Bartoszewski – honorowy obywatel Tłumacza, Niżniowa^[16]
Eustachy Potocki herbu Pilawa (herb szlachecki) – m.in. cześnik koronny w 1754, generał artylerii litewskiej w 1759 oraz wieloletni właściciel Tłumacza
Antoni Lisiecki herbu Lis – proboszcz w Tłumaczu i Śniatyniu, scholastyk katedralny lwowski^[17]
Henryk Orliński (właśc. Chiel Picele^[18]) – polski nauczyciel, senator, w latach 1922–1927 dyrektor Państwowego Gimnazjum w Tłumaczu^[19]
Marian Sankowski – prezydent Tłumacza, w 1930 otrzymał honorowe obywatelstwo Tłumacza^[20]
Stanisław Młocki – starosta tłumacki^[21]
Eugeniusz Swoboda – honorowy obywatel Tłumacza, Kozowy^[16]

Sprawiedliwi wśród Narodów Świata (Polacy ratujący Żydów w Tłumaczu)

Józef i Petronela Delągowie - ukrywali w stodole dziesięcioro Żydów z rodzin Boltuchów, Bauchmanów i Haberów^[22]
Wacław Kazak - ukrywał Beatę Opoczyńską (vel Zuzannę Sokołowską)^[23]
Józefa Kościelna - udzielała pomocy Beacie Opoczyńskiej (vel Zuzannie Sokołowskiej)^[24]
Stanisław Mostowiak^[25]
ks. Edward Tabaczkowski - proboszcz parafii Tłumacz w latach 1910-1942, wystawiał Żydom fałszywe świadectwa chrztu, ukrywał Leona Weisera. Aresztowany przez Niemców, zmarł z wycieńczenia w więzieniu w Stanisławowie 20 października 1942 roku^[26]^[27]^[28]

Tłumacz (miasto)

Nazwa

Historia

Kościół

Demografia

Ludzie związani z Tłumaczem

Honorowi obywatele

Sprawiedliwi wśród Narodów Świata (Polacy ratujący Żydów w Tłumaczu)

Sport

Przypisy

Linki zewnętrzne

Wikiwand - on