Ruś Czerwona

Ruś Czerwona (łac. Ruthenia Rubra, Russia Rubra) – kraina historyczna na terenie północno-zachodniej Ukrainy oraz południowo-wschodniej Polski.

Ruś Czerwona

Ruthenia Rubra, Russia Rubra

Państwa	Polska  Ukraina  Białoruś[a]
Ważniejsze miejscowości	Bełz, Chełm, Halicz, Krosno, Lesko, Lubaczów, Lwów, Przemyśl, Rzeszów, Tarnopol, Zamość
Położenie na mapie

Obszar Rusi Czerwonej na tle podziału administracyjnego II Rzeczypospolitej

Ruś Czerwona i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych

Nazwa

Według Władysława Semkowicza nazwa Ruś Czerwona powstała w XV wieku^[1], podobny pogląd przedstawia w swojej pracy Początki Rusi Henryk Paszkiewicz^[2].

Niektórzy domniemywają jakoby kolorowe nazwy Rusi, w tym „Ruś Czerwona” powstały w XIII wieku i były zapożyczeniem od ludów ałtajsko-tureckich^[3], które używały kolorów do oznaczenia kierunków geograficznych (czerwień = południe, biel = zachód, czerń = północ, przykładowo tur., tuw., ałt. wyraz „kara”^[4], czyli „czarny”; który w języku polskim zachował się jako pożyczka językowa dotycząca maści końskiej; symbolizował również północ^{[potrzebny przypis]})^[5]. Analogicznie w tym okresie powstały też takie nazwy jak Ruś Czarna (powyżej Polesia) i Ruś Biała (na północ od Rusi Czarnej).

Z kolei przyjmując słowiańską logikę kolorów^[6]: biały to północ (Biała Ruś), czarny to południe (Czarna Ruś), a czerwony to zachód (Czerwona Ruś, najbardziej na zachodzie położona część Rusi).

Terytorium

Martin Waldseemüller, fragment mapy Małopolski i Rusi Czerwonej, rok 1525^[7]

Obszar Rusi Czerwonej obejmuje dorzecze Sanu i Dniestru po górną Prypeć. W skład Rusi Czerwonej wchodzą: ziemia sanocka, ziemia przemyska, ziemia chełmska, ziemia bełska, ziemia halicka i ziemia lwowska.

Historia

Historia przynależności Grodów Czerwieńskich i Rusi Czerwonej

Księstwo halicko-wołyńskie

Pieczęć Bolesława Jerzego II z dynastii Piastów, ostatniego suwerennego księcia halicko-włodzimierskiego

Polska za panowania Kazimierza Wielkiego

Do roku 1340 Ruś Czerwona była częścią Księstwa Halicko-Wołyńskiego (Rusi Halicko-Włodzimierskiej). W XIII i XIV w. większość zachodnich księstw ruskich przeszła w strefę wpływów nabierającej znaczenia Litwy (zwłaszcza po rozbiorze Księstwa Halicko-Włodzimierskiego, stanowiącego dla Litwy przeciwwagę). Stąd rywalizacja pomiędzy książętami Rusi północnej (tzw. Rusi Zaleskiej – Włodzimierz nad Klaźmą, Twer, a później Moskwa) oraz Wielkim Księstwem Litewskim, a po Unii Lubelskiej – Wielkiego Księstwa Moskiewskiego z Rzecząpospolitą Obojga Narodów.

W XIII wieku Księstwo Halicko-Włodzimierskie stało się, wobec zniszczenia Kijowa i Rusi centralnej, drugim (obok państw Rusi Zaleskiej) ruskim ośrodkiem państwowym, prowadzącym samodzielną politykę dynastyczną i zagraniczną oraz podejmującym próby zjednoczenia Rusi^[b]. W grudniu 1253 książę halicko-włodzimierski Daniel został w Drohiczynie koronowany przez legata papieża Innocentego IV, opata Opizo z Messano na króla Rusi. Daniel Halicki związał się małżeństwami dynastycznymi z Piastami mazowieckimi. Tytułem króla Rusi tytułował się po raz ostatni wnuk Daniela, Jerzy Lwowicz (zm. 1308). Synowie Jerzego: Lew i Andrzej używali tytułu książęcego (odpowiednio: książę halicki i książę włodzimierski)^[8].

Konflikt polsko-litewsko-węgierski

Pieczęć Władysława Opolczyka, namiestnika Ludwika Węgierskiego na Rusi z 1379 z herbami Piastów i Rusi. Tytulatura: „Dziedzic i pan Rusi”

Ruś Czerwona (podpisana jako Russia) za panowania Władysława Jagiełły

Osobny artykuł: Wojna o księstwo halicko-włodzimierskie (1340–1392).

W 1338 następca Lwa i Andrzeja, bezpotomny Bolesław Jerzy II, książę halicki, szukając pomocy przeciw bojarom zawarł układ z Kazimierzem Wielkim i uznał go za dziedzica Rusi^[9]. W 1339, w układzie wyszehradzkim, Królestwo Polskie i Królestwo Węgier zawarły porozumienie w sprawie podziału ziem księstwa halicko-wołyńskiego w przyszłości^[10]. W 1340 Bolesław Jerzy zmarł otruty przez bojarów, a Kazimierz Wielki wyprawił się na Ruś Czerwoną, by objąć ją w posiadanie. Zajął na krótko Lwów, „z którego wkrótce się wycofał, zagarnąwszy spore łupy i uprowadziwszy część ludności”^[11]. W 1344 opanował ziemie: przemyską i sanocką, a w 1346 w tytulaturze królewskiej Kazimierza pojawił się człon: pan i dziedzic Rusi, wyprzedzający stan faktyczny^[11]. Namiestnikiem Rusi Czerwonej był w latach 1340–1349 miejscowy bojar Dymitr (Detko), uznający zwierzchnictwo Polski i Węgier. W 1349 roku po ponownej wyprawie zbrojnej Kazimierz Wielki przyłączył Ruś Czerwoną ze Lwowem i Haliczem do Korony. Wołyń z Łuckiem i Włodzimierzem zajął książę litewski Lubart, również spowinowacony ze zmarłym księciem halickim^[c].

O ziemie Księstwa halicko-wołyńskiego do końca XIV wieku trwały zatargi i wojny, najpierw pomiędzy Koroną i sprzymierzonym z nią Królestwem Węgier a Wielkim Księstwem Litewskim (które po serii najazdów zajęło Wołyń i Podole kamienieckie, a ze względów dynastycznych pretendowało do całości terytorium księstwa), a następnie pomiędzy Koroną a Królestwem Węgier^[11]. Po śmierci Kazimierza Wielkiego Ludwik Węgierski wcielił Ruś Czerwoną do Królestwa Węgier^[12].

Podział terytorium

Trójstronny konflikt o przynależność państwową ziem Księstwa halicko-wołyńskiego (Rusi Halicko-Włodzimierskiej) zakończył się ostatecznie po zawarciu przez Jagiełłę małżeństwa z królem Polski Jadwigą Andegaweńską i samodzielnym objęciu tronu polskiego po jej śmierci^[d]. Jadwiga jako król Polski i spadkobierca Ludwika Andegaweńskiego w 1387 usunęła księcia halickiego Ścibora ze Ściborzyc^[13] i ogłosiła akt przyłączenia Rusi Halicko-Włodzimierskiej do Korony^[14]. W wyniku ostatecznych rozgraniczeń dawne terytoria księstwa zostały podzielone pomiędzy Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie (które zatrzymało Wołyń i Podole kamienieckie), zaś król Polski przyjął tytuł księcia Rusi, co podkreślało odrębny status wcielonych terytoriów. Terytorialne status quo utrzymało się do unii lubelskiej (1569)^[15].

W 1412 roku doszło w Lubowli do zawarcia przymierza między Władysławem Jagiełłą i Zygmuntem Luksemburskim, którzy postanowili, że Ruś Halicka i Podole mają pozostać przy Polsce do śmierci obu władców i przez następnych piętnaście lat, licząc od śmierci jednego z nich, a sprawę dalszej przynależności tych ziem postanowiono powierzyć w przyszłości polsko-węgierskiemu sądowi polubownemu^[16].

Po unii lubelskiej Ruś Czerwoną zaczęto nazywać Rusią Koronną.

Podział administracyjny

W XVI wieku obszar administracyjny Rusi Czerwonej składał się z czterech ziem wchodzących w skład województwa ruskiego; przemyskiej, sanockiej, lwowskiej i halickiej oraz województwa bełskiego, w skład którego wchodził jeszcze powiat buski ziemi lwowskiej. W kolejnych latach z prowincji ruskiej odpadły starostwo hrubieszowskie i włość kryłowska zaliczona do ziemi chełmskiej.

Na obszarze prowincji było w XVI wieku 3350 wsi (woj. ruskie – 2490, woj. bełskie – 460, ziemia chełmska – 400) oraz 163 miast i miasteczek. Szacunkowo obszar ten w XVI wieku zamieszkiwało 572 648 osób, w tym 124 820 w miastach. Najbardziej zagęszczonym obszarem była ziemia sanocka (985 osób na 1 milę²). Najmniej zaludniona była ziemia halicka (304 mieszkańców na 1 milę²)^[17].

Administracja kościelna

Pod względem administracji kościelnej obszar ten składał się z archidiecezji lwowskiej (ziemie halicka, przemyska i część powiatu buskiego), diecezji przemyskiej (ziemie sanocka i przemyska) oraz diecezji chełmskiej (ziemie chełmska i bełska). W połowie XVI wieku w całej prowincji było ok. 230 parafii łacińskich, w tym 150 w miastach. Dla wyznawców prawosławia przed unią lubelską ustanowione były trzy eparchie: lwowsko-halicka, przemyska i chełmska. Ogółem w połowie XVI wieku w tej części kraju istniało 1490 cerkwi, głównie we wsiach^[18].

Ruś Czerwona a Grody Czerwieńskie

Osobny artykuł: Grody Czerwieńskie.

Obszar Grodów Czerwieńskich na tle współczesnych granic państwowych (według przyjętej po 1945 roku koncepcji Władysława Semkowicza).

Państwo Bolesława Chrobrego i Mieszka II (1018-1031) według prof. Stanisława Zakrzewskiego („Bolesław Chrobry Wielki”, 1925). Grody Czerwieńskie obejmujące dorzecze Sanu i górnego Dniestru, pokrywające się z późniejszą Rusią Czerwoną, przedstawione zgodnie z koncepcją przeważającą w historiografii przed 1945 rokiem.

W historiografii istnieje spór, jaki był związek między Grodami Czerwieńskimi, o które toczyła się rywalizacja polsko-ruska w X i XI wieku, a późniejszą Rusią Czerwoną. Według jednego poglądu jest to ten sam obszar. Według innego Grody Czerwieńskie obejmowały tylko zachodnie terytorium Rusi Czerwonej.

Według przeważającego przed 1945 rokiem poglądu, który wyrażał już Adam Tadeusz Naruszewicz, Grody Czerwieńskie pokrywały się terytorialnie z późniejszą Rusią Halicką lub Czerwoną i obejmowały zarówno ziemie nad Sanem, jak i nad górnym Dniestrem. Według historyka Aleksandra Jabłonowskiego teren Grodów Czerwieńskich już w XIII wieku najbliżsi sąsiedzi zaczęli określać Rusią Czerwoną^[19]. Podobny pogląd wyrażali również historycy Wojciech Kętrzyński w 1894 roku i Stanisław Zakrzewski w 1925 roku, którzy utożsamiali Grody Czerwieńskie z późniejszym terytorium Rusi Czerwonej^[20]. Według prof. Zakrzewskiego gród Czerwień można utożsamić z miastem Czerwonogród nad Dniestrem.

Inną koncepcję przedstawił również w 1925 roku Władysław Semkowicz, według którego sama nazwa Ruś Czerwona powstała jednak dopiero w XV wieku, a Grody Czerwińskie obejmowały tylko jej zachodnią część. Według Semkowicza Grody obejmowały teren zamieszkały przez etniczne plemiona polskie, który pokrywał się z dorzeczami Bugu i Sanu, a jego wschodnią granicę wyznaczał przebiegający przez ten obszar europejski dział wodny^[1]. Koncepcja Semkowicza nie została wówczas przyjęta, a swoim autorytetem odrzucił ją w tym samym roku Stanisław Zakrzewski opierając się na dowodach historycznych^[21] Jednak po roku 1945, nie bez przyczyn politycznych, przyjęto koncepcję etniczną Semkowicza, która znalazła odzwierciedlenie w wydawanych w czasach PRL atlasach historycznych^[22]. W nowszych czasach podobny pogląd przedstawił w pracy Początki Rusi Henryk Paszkiewicz^[2]. Według tego poglądu gród Czerwień zwykle utożsamia się z grodziskiem we wsi Czermno nad Huczwą.

Grody Czerwieńskie stanowiły ważny węzeł na szlakach handlowych. Według wzmianki w latopisie „Powieść minionych lat” w roku 981 książę kijowski Włodzimierz Świętosławowicz zagarnął „Przemyśl, Czerwień i inne grody” należące wówczas do „Lachów”. W czasie wyprawy wojennej na Kijów w 1018 r. odzyskał te ziemie Bolesław Chrobry. W roku 1030 wareskie wojska Rurykowiczów zagarniają Bełz, a w następnym roku Jarosław Mądry przy udziale Haralda III przyłącza inne grody Lachów^[23] aż po San. Z tego samego roku pochodzi ostatnia wzmianka o Grodach Czerwieńskich:

Roku 6539 [1031]. Jarosław i Mścisław zebrali wojów mnogich, poszli na Lachów i zajęli Grody Czerwieńskie znowu, i spustoszyli ziemię lacką, i mnóstwo Lachów przywiedli, i rozdzielili ich. Jarosław osadził swoich nad Rosią, i są do dziś.

Od roku 1158 Czerwień w kronikach ruskich jest rozgraniczany od pobliskich grodów.

Współczesność

Do dawnej przynależności administracji tych ziem nawiązuje herb województwa podkarpackiego, powstały z połączenia herbów dawnych województw: ruskiego i bełskiego.

• 
  Herb woj. bełskiego
• 
  Herb woj. ruskiego
• 
  Herb ziemi sanockiej i przemyskiej
• 
  Herb współczesnego woj. podkarpackiego

Miasta po stronie polskiej

Na obszarze dawnej Rusi Czerwonej po stronie polskiej znajduje się około 40 miast i miasteczek. Poniższa tabela przedstawia 15 największych (pod względem liczby mieszkańców) miast:

Lp.	Miasto	Liczba mieszkańców[24]	Dawna ziemia	Obecne województwo
1	Rzeszów	166 454	przemyska	podkarpackie
2	Chełm	67 782	chełmska	lubelskie
3	Przemyśl	66 867	przemyska	podkarpackie
4	Zamość	66 375	chełmska	lubelskie
5	Krosno	47 563	sanocka	podkarpackie
6	Jarosław	40 272	przemyska	podkarpackie
7	Sanok	39 224	sanocka	podkarpackie
8	Tomaszów Lubelski	20 034	bełska	lubelskie
9	Krasnystaw	19 285	chełmska	lubelskie
10	Hrubieszów	18 479	chełmska[e][26]	lubelskie
11	Łańcut	18 069	przemyska	podkarpackie
12	Przeworsk	15 737	przemyska	podkarpackie
13	Leżajsk	14 176	przemyska	podkarpackie
14	Lubaczów	12 415	bełska	podkarpackie
15	Ustrzyki Dolne	9418	przemyska[f]	podkarpackie

Przyroda

Na dawnych terenach Rusi Czerwonej po stronie polskiej znajduje się szereg parków narodowych i krajobrazowych. Funkcjonują tu również dwa Światowe Rezerwaty Biosfery UNESCO MaB: „Karpaty Wschodnie” i „Polesie Zachodnie”.

Parki narodowe

• Bieszczadzki Park Narodowy
• Poleski Park Narodowy
• Roztoczański Park Narodowy

Parki krajobrazowe

Chełmski Park Krajobrazowy Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy Czarnorzecko-Strzyżowski Park Krajobrazowy (część) Jaśliski Park Krajobrazowy (część) Krasnobrodzki Park Krajobrazowy

Park Krajobrazowy Doliny Sanu Park Krajobrazowy Gór Słonnych Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej Poleski Park Krajobrazowy

Południoworoztoczański Park Krajobrazowy Skierbieszowski Park Krajobrazowy Sobiborski Park Krajobrazowy Strzelecki Park Krajobrazowy Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy

Zobacz też

Wykaz literatury uzupełniającej: Ruś Czerwona.

• Ruś Nowogrodzka
• Ruś

Uwagi

1. Lelików.
2. Szersze zamiary w tym zakresie (w tym dążenie do zajęcia Kijowa) zostały pokrzyżowane przez opór Złotej Ordy i Wielkiego Księstwa Litewskiego.
3. Córka Giedymina a siostra Lubarta Eufemia (zm. 1341) była żoną Bolesława Jerzego II.
4. Z pretensji dynastycznych królów Węgier do Rusi Czerwonej zostało w XVIII w. wywiedzione uzasadnienie propagandowe udziału Austrii w rozbiorach Polski (Władysław Konopczyński: Dzieje Polski nowożytnej, wyd. IV krajowe. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1999, s. 633. ISBN 83-211-0730-3.), a następnie nazwa kraju koronnego Austro-Węgier – Galicja (dokładnie Galicja i Lodomeria – księstwo halickie i włodzimierskie). Por. Władysław Serczyk: Historia Ukrainy, wyd. 3 poprawione i uzupełnione. Wrocław: Wyd. Ossolineum, 2001, s. 160. ISBN 83-04-04530-3.
5. Od około 1393, wcześniej w ziemi bełskiej^[25].
6. Od 1541, wcześniej w ziemi sanockiej^[27].

Przypisy

1. Władysław Semkowicz, Geograficzne podstawy Polski Chrobrego, 1925, s. 309, 310.
2. Henryk Paszkiewicz, Początki Rusi, Kraków 1996.
3. Również w chińskim, np. 红 (hóng), oznacza czerwień, ogień i południe.
4. Azer., baszk. kazach. qara, turkm. gara, uzb. qora. Grzegorz Jagodziński, Ałtajska rodzina językowa.
5. Oleg Łatyszonek, Od Rusinów Białych do Białorusinów, Białystok 2006, s. 18 i n., ISBN 978-83-7431-120-5.
6. Український Радянський Енциклопедичний Словник (1966) [online], irbis-nbuv.gov.ua [dostęp 2022-08-03].
7. „Karte von der, Germania, Kleinpolen, Hungary, Walachai u. Siebenbuergen nebst Theilen der angraenzenden Laender” z „Claudii Ptolemaei geographicae enarrationis libri octo”, 1525, Strassburg.
8. Natalia Jakowenko, Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 978-83-01-16763-9, s. 107.
9. WojciechW. Roszkowski WojciechW., Orlęta Lwowskie, Kraków: Wydawnictwo Biały Kruk, 2019, s. 16 (pol.).
10. Władysław Serczyk, Historia Ukrainy, wyd, 3 poprawione i uzupełnione Wrocław 2001, Wyd. Ossolineum ISBN 83-04-04530-3, s. 43.
11. Władysław Serczyk, Historia Ukrainy, wyd, 3 poprawione i uzupełnione Wrocław 2001, Wyd. Ossolineum ISBN 83-04-04530-3, s. 44.
12. „Król Ludwik stopniowo oderwał Ruś Czerwoną od Polski i inkorporował ją do korony węgierskiej. W 1372 roku osadził na Rusi Władysława Opolczyka w charakterze na wpół namiestnika na wpół dziedzicznego lennego księcia, a w 1378 r. przejął ją pod bezpośredni zarząd węgierski” Henryk Łowmiański, Polityka Jagiellonów, Poznań 2006, Wydawnictwo Poznańskie, ISBN 83-7177-401-X, s. 26.
13. Daniela Dvořáková: Rytier a jeho kráľ. Stibor zo Stiboríc a Žigmund Lucemburský. Budmerice: Vydavatel’stvo Rak, 2003. ISBN 978-80-85501-25-4.
14. „Dziełem rzeczywistych twórców unii polsko-litewskiej i kierowników polskiej polityki był akt formalnego objęcia Rusi Halicko-Włodzimierskiej pod władzę Polski (1387). Aktu tego dokonała Jadwiga jako sukcesorka Ludwika, a chodziło w nim przede wszystkim o uchylenie zwierzchności węgierskiej nad tym krajem, utrwalonej po śmierci Kazimierza Wielkiego”, Jerzy Wyrozumski: Historia Polski do roku 1505. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1978, s. 250.
15. Z drobnymi modyfikacjami w wieku XV – Księstwo bełskie, lenno książąt mazowieckich i Podole zachodnie (kamienieckie) – dożywocie wielkiego księcia litewskiego Witolda zostały wcielone bezpośrednio do Korony.
16. Stanisław Szczur, Historia Średniowiecze, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002, s. 494, ISBN 83-08-03273-7.
17. Aleksander Walerian Jabłonowski. Polska wieku XVI, t. VII, Ruś Czerwona, Warszawa 1901 i 1903. op. cit. SGKP. tom XV.
18. Ibidem.
19. Aleksander Jabłonowski, Wołyń, Podole i Ruś Czerwona.
20. W. Kętrzyński (Granice Polski w wieku X, Rozprawy Akademii Umiejętności, t. 30, 1894) i Stanisław Zakrzewski (Bolesław Chrobry Wielki, Lwów 1925).
21. Stanisław Zakrzewski (Bolesław Chrobry Wielki, Lwów 1925).
22. Czesław Nanke, Ludwik Piotrowicz, Władysław Semkowicz Mały atlas historyczny, wyd. Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, 1952 i n.
23. „Laesa, Laesar, Leasum, Lesum, Laesom” są to normańskie określenia Lachów nadsańskich z okresu wyprawy Haralda III, 1031 znajdujące się w Sadze o Haraldzie Hardrada. [w:] Kwartalnik historyczny. t. 108, wyd. 1-3. Towarzystwo Historyczne 2001.
24. Według GUS z 31 grudnia 2007 r.
25. Jan Górak: Miasta i miasteczka Zamojszczyzny. Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Zamość 1990, s. 47.
26. Hrubieszów i jego okolice stanowiły enklawę ziemi chełmskiej na terenie ziemi bełskiej.
27. Kazimierz Przyboś: Granice ziemi przemyskiej w czasach nowożytnych (XVI–XVIII w.) w: „Rocznik przemyski”, t. XXIX. Wydawnictwo Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu, Przemyśl 1994, s. 197.

Bibliografia

• Aleksander Walerian Jabłonowski. Polska wieku XVI, t. VII, Ruś Czerwona, Warszawa 1901 i 1903.
• “Monumenta Poloniae Historica” (kopia elektroniczna)
• Akta grodzkie i ziemskie z archiwum ziemskiego. Lauda sejmikowe. Tom XXIII, XXIV, XXV. (Digital edition)
• Czerwona Ruś, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 840.
• Ruś, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 17.
• Lustracja województwa ruskiego, podolskiego i bełskiego, 1564-1565 Warszawa (I) edition 2001, pages 289. ISBN 83-7181-193-4.
• Lustracje dóbr królewskich XVI-XVIII wieku. Lustracja województwa ruskiego 1661–1665. Część III ziemie halicka i chełmska. Polska Akademia Nauk – Instytut Historii. 1976
• Lustracje województw ruskiego, podolskiego i bełskiego 1564 – 1565, wyd. K. Chłapowski, H. Żytkowicz, cz. 1, Warszawa – Łódź 1992
• Lustracja województwa ruskiego 1661-1665, cz. 1: Ziemia przemyska i sanocka, wyd. K. Arłamowski i w. Kaput, Wrocław-Warszawa-Kraków. 1970

Kontrola autorytatywna (kraina historyczna):

• PLWABN: 9810643701905606

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3970177
• Britannica: place/Red-Ruthenia