Język turecki

Język turecki (tur. Türkçe^ⓘ, IPA: [ˈtyɾct͡ʃɛ], Türk dili) – język należący do grupy oguzyjskiej języków tureckich, ojczysty dla ponad 83 mln ludzi na całym świecie^[1][2][3], co czyni go najpowszechniejszym ze swojej rodziny językowej. Turecki używany jest przede wszystkim w Turcji i na Cyprze Północnym, mniejsze skupiska mówiących znajdują się w Iraku, Grecji, Bułgarii, Macedonii Północnej, Kosowie, Albanii i w innych częściach Europy Wschodniej. Turecki jest używany także przez wielu imigrantów w Europie Zachodniej, zwłaszcza w Niemczech. Turecki dzieli się na wiele dialektów; za podstawę języka literackiego i standard uważany jest turecki stambulski^[4][5].

Türkçe

Obszar	Europa, Azja
Liczba mówiących	83 mln
Pismo/alfabet	alfabet turecki (łaciński)
Klasyfikacja genetyczna
Języki ałtajskie (?) Języki tureckie (turkijskie) Języki oguzyjskie Języki zachodniooguzyjskie Język turecki
Status oficjalny
język urzędowy	Turcja, Cypr, Cypr Północny, język regionalny w Kosowie i Macedonii Północnej, uznawany za język mniejszościowy w Rumunii
Organ regulujący	Instytut Języka Tureckiego
UNESCO	1 bezpieczny↗
Ethnologue	1 narodowy↗
Kody języka
ISO 639-1	tr
ISO 639-2	tur
ISO 639-3	tur
IETF	tr
Glottolog	nucl1301
Ethnologue	tur
GOST 7.75–97	тур 693
WALS	tur
SIL	TRK
Występowanie
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku tureckim Słownik języka tureckiego w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Korzeni języka należy doszukiwać się w Azji Środkowej, skąd wywodzą się pierwsze zapisy po turecku, datowane na prawie 1300 lat wstecz. Na zachód zasięg języka osmańskotureckiego (odmiany tureckiego używanej jako język administracji i literatury Imperium Osmańskiego) rozszerzył się w momencie ekspansji terytorialnej kraju. W 1928, w wyniku jednej z reform Atatürka w czasach wczesnej Republiki Tureckiej, pismo osmańskie zastąpiono alfabetem łacińskim w konwencji francuskiej^[6]. Obecnie standaryzację i dalsze reformy tureckiego prowadzi Instytut Języka Tureckiego.

Cechą wyróżniającą język turecki jest harmonia samogłoskowa i silna aglutynacyjność. Podstawowy szyk zdania to podmiot–dopełnienie–orzeczenie. Nie rozróżnia się klasy rzeczownikowej ani rodzaju gramatycznego. Istnieje silne rozgraniczenie w tytułowaniu osób („ty” – „wy”) oraz rozbudowany system wyrazów grzecznościowych. Turecki używa zaimków w drugiej osobie zależnie od stopnia zażyłości, grzeczności, dystansu społecznego albo wieku. Zaimek osobowy drugiej osoby liczby mnogiej i formy czasowników używane są także w odniesieniu do pojedynczej osoby celem okazania szacunku. Okazjonalnie można także zastosować w liczbie mnogiej zaimek drugiej osoby liczby mnogiej (sizler), aby okazać jeszcze większy dystans i szacunek.

Klasyfikacja

Główne artykuły: Języki tureckie i Języki ałtajskie.

Turecki jest członkiem oguzyjskiej rodziny językowej, podgrupy języków tureckich. Pod wieloma względami pokrywa się z innymi językami oguzyjskimi, takimi jak azerski, turkmeński, kaszkajski, gagauski oraz bałkano-gagauski^[7]. Rodzina języków tureckich zawiera około 30 języków używanych w Europie Wschodniej, Azji Środkowej i na Syberii. Według niektórych naukowców jest to podgrupa rodziny ałtajskiej^[8], do której zalicza się między innymi także język mongolski oraz koreański. Około 40% użytkowników języka tureckiego to użytkownicy rodzimi, dla których jest on językiem ojczystym^[2]. Cechy charakterystyczne tureckiego, takie jak harmonia samogłoskowa, aglutynacyjność i brak rodzaju gramatycznego są cechami uniwersalnymi pośród języków tureckich i ałtajskich^[2].

Staroturecka inskrypcja w piśmie orchońskim, datowana na VIII wiek, Kyzył, Rosja

Historia

Język turecki rozwijał się na terenie Anatolii od XI wieku, to jest od opanowania tych terenów przez plemiona tureckie pod wodzą Seldżuków.

Etapy rozwoju języka tureckiego:

Okres	Nazwa polska	Nazwa turecka
koniec XI w. – XIV w.	seldżucki (staroanatolijski, staroosmański)	Eski Anadolu Türkçesi = Eski Osmanlıca
koniec XIV w. – koniec XIX w.	osmański (osmańskoturecki)	Osmanlıca
od XX w.	współczesny turecki (turecki Turcji)	Türkiye Türkçesi = Öz Türkçe

Od XIX wieku trwał proces dostosowywania języka pisanego do mówionego, oczyszczania go z zawiłych konstrukcji oraz słów pochodzących z arabskiego i perskiego. Poszukiwano przy tym słów rdzennie tureckich lub wykorzystywano zapożyczenia z języków zachodnioeuropejskich, między innymi z języka francuskiego. Proces ów, zwany „oczyszczaniem” (sadeleşme), przybrał na sile w latach 20. i 30. XX wieku, podczas rządów prezydenta Mustafy Kemala Atatürka.

Od 1928 język turecki zapisywany jest za pomocą alfabetu tureckiego, opartego na literach łacińskich. Alfabet turecki ma 29 liter.

Zarys fonetyki

Współczesny język turecki posiada 29 głosek. Większość liter oznacza jedną, określoną głoskę, poza paroma wyjątkami^[9]. Większość z nich jest podobna do polskich.

Głoska	Oznaczenie w alfabecie IPA	Polski odpowiednik / wymowa
a	a	polskie a
b	b	polskie b
c	d͡ʒ	wymowa między dż a dź
ç	t͡ʃ	wymowa między cz a ć
d	d	polskie d
e	e	polskie e
f	f	polskie f
g	g, ɟ	polskie g (w otoczeniu samogłosek a, ı, o, u wymawia się twardo; w otoczeniu samogłosek e, i, ö, ü wymawia się miękko)
ğ	j, ː	(tzw. „miękkie g” – yumuşak ge) po samogłoskach: a, ı, o, u oznacza iloczas, tzn. wydłużenie poprzedniej głoski; e, i, ö, ü wymawiane jest jak polskie j[10][wymaga weryfikacji?]
h	h	wymawiane jako dźwięczne h, jak w wyrazie hak
ı	ɯ	wymawiane podobnie do rosyjskiego ы, tylko bardziej tylne[11]
i	i	polskie i
j	ʒ	wymowa między ż a ź
k	k, c	polskie k (w otoczeniu samogłosek a, ı, o, u wymawia się twardo; w otoczeniu samogłosek e, i, ö, ü wymawia się miękko)
l	ɫ, l	polskie l (w otoczeniu samogłosek a, ı, o, u wymawia się twardo; w otoczeniu samogłosek e, i, ö, ü wymawia się miękko)
m	m	polskie m
n	n	polskie n
o	o	polskie o
ö	œ	wymawiane jak e przy wargach ułożonych jak przy wymowie polskiego o
p	p	polskie p
r	ɾ	podobne do polskiego r
s	s	polskie s
ş	ʃ	wymowa między sz a ś
t	t	polskie t
u	u	polskie u
ü	y	wymawiane jako y przy wargach ułożonych jak przy wymowie u
v	v	polskie w
y	j	polskie j
z	z	polskie z

Cyrkumfleks nad samogłoskami a, u (â, û) oznacza długość tych samogłosek i jednocześnie zmiękczenie wymowy poprzedzającej spółgłoski, np. kâr [kʲaːr] 'zysk'; î zaś oznacza długą samogłoskę, np. resmî [rɛsˈmiː] 'oficjalny', dinî [diˈniː] 'religijny'. Samogłoska i nie zmiękcza poprzedzającej ją spółgłoski s (jak w pol. sinus)^[12].

Znak apostrofu ’ wskazuje granicę między nazwą własną a sufiksem, który jest do niej dołączony, np. İstanbul'da 'w Stambule', TRT'de 'w TRT (turecka telewizja)'^[13].

W języku tureckim akcent pada z reguły na ostatnią sylabę.

Gramatyka

Liczebniki

Lp	Liczebnik główny	Liczebnik porządkowy
0	sıfır	(brak)
1	bir	birinci
2	iki	ikinci
3	üç	üçüncü
4	dört	dördüncü
5	beş	beşinci
6	altı	altıncı
7	yedi	yedinci
8	sekiz	sekizinci
9	dokuz	dokuzuncu
10	on	onuncu
11	on bir	on birinci
20	yirmi	yirminci
30	otuz	otuzuncu
40	kırk	kırkıncı
50	elli	ellinci
60	altmış	altmışıncı
70	yetmiş	yetmişinci
80	seksen	sekseninci
90	doksan	doksanıncı
100	yüz	yüzüncü
200	iki yüz	iki yüzüncü
1000	bin	bininci
10000	on bin	on bininci

Miesiące

Polski	Turecki
styczeń	Ocak
luty	Şubat
marzec	Mart
kwiecień	Nisan
maj	Mayıs
czerwiec	Haziran
lipiec	Temmuz
sierpień	Ağustos
wrzesień	Eylül
październik	Ekim
listopad	Kasım
grudzień	Aralık

Dni tygodnia

Polski	Turecki
poniedziałek	pazartesi
wtorek	salı
środa	çarşamba
czwartek	perşembe
piątek	cuma
sobota	cumartesi
niedziela	pazar

Święta religijne i państwowe

Polski	Turecki
Wszystkich Świętych	Azizler Günü
Święto Wniebowstąpienia	Miraç Kandili
Wigilia Bożego Narodzenia	Noel Arifesi
Boże Narodzenie	Noel Günü
Wielkanoc	Paskalya
Wielka Niedziela	Paskalya Pazartesi
Wielki Piątek	Mübarek Cuma Günü
wielki post	Büyük Perhiz
Niedziela Palmowa	Palmiye Pazarı
Nowy Rok	Yılbaşı
Ramadan	Ramazan
Święto Ofiary	Kurban Bayramı
Święta Noc	Kandil Gecesi
Święto Republiki	Cumhuriyet Bayramı
Dzień zwycięstwa	Zafer Bayramı

Zobacz też

• Wikipedia tureckojęzyczna