Zaimek

Zaimek – część mowy zastępująca rzeczownik (np. ja), przymiotnik (np. mój), przysłówek (np. tam) lub liczebnik (np. tyle) i pełniąca ich funkcje w zdaniu. Jest częścią mowy wyróżnianą na podstawie innych kryteriów niż rzeczownik czy czasownik^[1].

Odmiana zaimka zależy od tego, którą część mowy on zastępuje. Zaimek wskazuje osoby, przedmioty itd. bez dokładnego ich nazywania.

Podział zaimków

Ze względu na rodzaj odmiany

Zaimki nie mogą zastępować wszystkich części mowy. Ze względu na „odziedziczony” rodzaj odmiany wyróżnia się w języku polskim następujące typy zaimków^[2]:

• odmienne – odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje
  • rzeczowne – zaimek rzeczowny (zastępujący rzeczownik) (np. ja, ty, my, wy, oni, kto, co, nic, coś, ktoś)
  • przymiotne – zaimek przymiotny (zastępujący przymiotnik) (np. mój, twój, nasz, taki, który, inny, tamten, ta, ci)
  • liczebne – zaimek liczebny (zastępujący liczebnik) (np. ile, tyle)
• nieodmienne
  • przysłowne – zaimek przysłowny (zastępujący przysłówek) (np. tak, tam, tu, wtedy, gdzieś, tamtędy, kiedyś).

Ze względu na funkcje

Wyróżnia się następujące rodzaje zaimków^[3]:

• osobowe (np. ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one)
• zwrotne (np. się, siebie, sobie)
• dzierżawcze (np. mój, twój, jego, jej, nasz, wasz, ich)
• wskazujące (np. ten, ta, to, tamten, tam, tu, ów, tędy, taki, ci, tamci, owi, sam)
• pytające (np. kto? co? jaki? który? gdzie? kiedy? jak? komu? czemu? kogo? czego?)
• względne (np. kto, co, komu – bez znaku zapytania; łączą zdanie nadrzędne z podrzędnym)
• nieokreślone (np. ktoś, coś, jakiś, gdzieś, kiedyś, cokolwiek)
• przeczące (np. nic, nikt, żaden, nigdy, nigdzie)
• upowszechniające (np. wszyscy, zawsze)^[4].

Zaimki osobowe w języku polskim i innych językach słowiańskich

Osoba	Przypadek	PL	BG	BY	CZ	DSB	HR/BiH/CG	HSB	MK	RU	SK	SL	SR/CG	UA
1. l.poj.	M.	ja	аз	я	já	ja	ja	ja	јас	я	ja	jaz	ја	я
	D.	mnie, mię*		мяне	mě, mne*	mnjo, mě	mene, me	mnje, mje		меня	mňa, ma	mene, me	мене, ме	мене
	C.	mnie, mi	мен, мене, ми	мне	mně, mi	mnjo, mě	meni, mi	mni, mi	мене, ми	мне	mne, mi	meni, mi	мени, ми	мені
	B.	mnie, mię*	мен, мене, ме	мяне	mě, mne*	mnjo, mě	mene, me	mnje, me	мене, ме	меня	mňa, ma	mene, me	мене, ме	мене
	N.	mną		мной, мною	mnou	mnu	mnom, mnome	mnu		мной, мною*	mnou	menoj, mano	мном, мноме	мною
	Msc.	mnie		мне	mně	mnjo	meni	mni		мне	mne	meni	мне	мені
2. l.poj.	M.	ty	ти	ты	ty	ty	ti	ty	ти	ты	ty	ti	ти	ти
	D.	ciebie, cię		цябе	tebe, tě	tebje, śi	tebe, te	tebje, će		тебя	teba, ťa	tebe, te	тебе, те	тебе
	C.	tobie, ci	теб, тебе, ти	табе	tobě, ti	tebje, śi	tebi, ti	tebi, ći	тебе, ти	тебе	tebe, ti	tebi, ti	теби, ти	тобі
	B.	ciebie, cię	теб, тебе, те	цябе	tebe, tě	tebje, śi	tebe, te	tebje, ći	тебе, те	тебя	teba, ťa	tebe, te	тебе, те	тебе
	N.	tobą		табой, табою	tebou	tobu	tobom	tobu		тобой, тобою*	tebou	teboj, tabo	тобом	тобою
	Msc.	tobie		табе	tobě	tebje	tebi	tebi		тебе	tebe	tebi	теби	тобі
3. l.poj. m	M.	on	той	ён	on, von**	wón	on	wón	тој	он	on	on	он	він
	D.	niego, jego, go		яго	něho, jeho, něj, jej, ho	njogo, jogo	njega, ga	jeho, njeho, joh, njoh		него, его	neho, jeho, ho	njega, ga	њега, га	нього, його
	C.	niemu, jemu, mu	нему, му	яму	němu, jemu, mu	njomu, jomu	njemu, mu	jemu, njemu, jom, njom	нему, му	нему, ему	nemu, jemu, mu	njemu, mu	њему, му	йому
	B.	niego, jego, go, -ń*	него, го	яго	něho¹, jeho¹, něj², jej², ho, -ň*	njogo¹, jogo¹, njen, jen	njega, ga, -nj	jeho¹, njeho¹, joh¹, njoh¹, nón, jón	него, го	него, его	neho, jeho, ho, -ňho¹, -ň²	njega, ga, -nj	њега, га, -њ	нього, його
	N.	nim		ім	ním, jím	nim	njim, njime	nim		ним, им	nim	njim	њим, њиме	ним
	Msc.	nim		ім	něm	njom	njem, njemu	nim		нём	ňom	njem	њем, њему	ньому, нім
3. l.poj. ż	M.	ona	тя	яна	ona, vona**	wóna	ona	wona	таа	она	ona	ona	она	вона
	D.	niej, jej		яе	ní, jí	njeje, jeje	nje, je	nej, neje, jeje		неё, её	nej, jej	nje, je	ње, је	неї, її
	C.	jej	ней, ѝ	ёй	ní, jí	njej, jej	njoj, joj	njej, jej	нејзе, ѝ	ней, ей	nej, jej	njej, nji, ji	њој, јој	їй
	B.	ją	нея, я	яе	ni, ji	nju, ju	nju, je, ju³	nju, ju	неа, ја	неё, её	ňu, ju	njo, jo, -njo	њу, је, ју³	неї, її
	N.	nią		ёй, ёю	ní, jí	njeju	njom, njome	njej		ней,нею*, ей, ею*	ňou	njo	њом, њоме	нею
	Msc.	niej		ёй	ní	njej	njoj	njej		ней	nej	njej, nji	њој	ній
3. l.poj. n	M.	ono	то	яно	ono, vono**	wóno	ono	wono	тоа	оно	ono	ono	оно	воно
	D.	niego, jego, go		яго	něho, jeho, něj, jej, ho	njogo, jogo	njega, ga	jeho, njeho, joh, njoh		него, его	neho, jeho, ho, -ň	njega, ga	њега, га	нього, його
	C.	niemu, jemu, mu	нему, му	яму	němu, jemu, mu	njomu, jomu	njemu, mu	jemu, njemu, jom, njom	нему, му	нему, ему	nemu, jemu, mu	njemu, mu	њему, му	йому
	B.	nie, je	него, го	яго	ně, je, něj, jej, ho, -ň*	njo, jo	njega, ga, -nj	nje, je, njo, jo	него, го	него, его	ho, -ň	njega, ga, -nj	њега, га, -њ	нього, його
	N.	nim		ім	ním, jím	nim	njim, njime	nim		ним, им	nim	njim	њим, њиме	ним
	Msc.	nim		ім	něm	njom	njem, njemu	nim		нём	ňom	njem	њем, њему	ньому, нім
1. l.podw.	M.					mej		mój				midva, medve (ż, n), midve (ż, n)
	D.					naju		naju				naju
	C.					nama		namaj				nama
	B.					naju		naju				naju
	N.					nama		namaj				nama
	Msc.					nama		namaj				naju
2. l.podw.	M.					wej		wój				vidva, vedve (ż, n), vidve (ż, n)
	D.					waju		waju				vaju
	C.					wama		wamaj				vama
	B.					waju		waju				vaju
	N.					wama		wamaj				vama
	Msc.					wama		wamaj				vaju
3. l.podw.	M.					wónej		wonaj, wonej³				onadva, onidve (ż, n)
	D.					njeju, jeju		njeju, jeju				njiju, ju
	C.					nima, jima		njimaj, jimaj				njima, jima
	B.					njej, jej, njeju¹, jeju¹		jeju¹, njeju¹, jej, njej				njiju, ju, -nju
	N.					nima		nimaj				njima
	Msc.					nima		nimaj				njiju
1. l.mn.	M.	my	ние, ний*	мы	my	my	mi	my	ние	мы	my	mi, me (ż, n)	ми	ми
	D.	nas		нас	nás	nas	nas	nas		нас	nás	nas	нас	нас
	C.	nam	нам, ни	нам	nám	nam	nam, nama	nas	нам, ни	нам	nám	nam	нам, нама	нам
	B.	nas	нас, ни	нас	nás	nas	nas	nas	нас, нѐ	нас	nás	nas	нас	нас
	N.	nami		намі	námi	nami	nama	nami		нами	námi	nami	нама	нами
	Msc.	nas		нас	nás	nas	nama	nas, nami		нас	nás	nas	нама	нас
2. l.mn.	M.	wy	вие, вий*	вы	vy	wy	vi	wy	вие	вы	vy	vi, ve (ż, n)	ви	ви
	D.	was		вас	vás	was	vas	was		вас	vás	vas	вас	вас
	C.	wam	вам, ви	вам	vám	wam	vam, vama	was	вам, ви	вам	vám	vam	вам, вама	вам
	B.	was	вас, ви	вас	vás	was	vas	was	вас, ве	вас	vás	vas	вас	вас
	N.	wami		вамі	vámi	wami	vama	wami		вами	vámi	vami	вама	вами
	Msc.	was		вас	vás	was	vama	was, wami		вас	vás	vas	вама	вас
3. l.mn.	M.	oni (m¹), one (m², ż, n)	те	яны	oni (m), voni** (m), ony (ż, n), vony* (ż, n), ona (n), vona** (n)	wóni	oni (m), one (ż), ona (n)	woni, wone	тие	они	oni (m¹), ony (m², ż, n)	oni (m), one (ż), ona (n)	они (m), оне (ż), она (n)	вони
	D.	nich (m¹), ich		іх	nich, jich	nich, jich	njih, ih	nich, jich		них, их	nich, ich	njih, jih	њих, их	них, їх
	C.	im	тям*, на тях, им	ім	nim, jim	nim, jim	njima, im	nim, jim	ним, им	ним, им	nim, im	njim, jim	њима, им	їм
	B.	nich (m¹), ich (m¹), je (ż, n)	тях, ги	іх	ně, je	nich (m¹), jich (m¹), nje (ż, n), je (ż, n)	njih, ih	nich (m¹), jich (m¹), nje, je (ż, n)	нив, ги	них, их	nich (m¹), ne (ż, n), ich	njih, jih, -nje	њих, их	них, їх
	N.	nimi		імі	nimi, jimi	nimi	njima	nimi		ними, ими	nimi	njimi	њима	ними
	Msc.	nich		іх	nich	nich	njima	nich		них	nich	njih	њима	них

¹ żywotny; ² nieżywotny; ³ używany w czasie przeszłym po czasowniku pomocniczym je; * przestarzałe lub poetyckie; ** potoczne

Odmiana zaimka zwrotnego „się”

• M. –
• D. siebie
• C. sobie
• B. siebie/się
• N. (ze) sobą
• Msc. o sobie^[5]
• W. –

Formy grzecznościowe

W niektórych językach wybór zaimka może być sposobem wyrażenia szacunku (np. niemieckie du – Sie, duńskie du – De, włoskie tu – Lei, niderlandzkie jij – u, czy francuskie tu-vous^[6]) (tzw. dystynkcja (zróżnicowanie) T-V)^[7]. Litera T oznacza formę cechującą się większą poufałością. Natomiast litera V wskazuje na formę wyrażającą szacunek przy zwracaniu się do drugiej osoby (forma grzecznościowa). Litery te pochodzą od łacińskich zaimków tu i vos. W łacinie forma grzecznościowa nie istnieje. W języku angielskim używa się zaimka you, który oznacza zarówno ty, wy, jak również pan, pani, państwo. Można użyć jednak w zdaniu z you zwrotów grzecznościowych, np. sir czy madam: Could you open this window, sir? → Mógłby Pan otworzyć to okno?.

W języku polskim form grzecznościowych pan, pani, panie, panowie, państwo używa się w stosunku do osób dorosłych, które nie są w relacji rodzinnej bądź towarzyskiej w stosunku do nadawcy wypowiedzi^[8][9]. Po tych formach czasownik występuje odpowiednio w trzeciej osobie liczby pojedynczej albo mnogiej. Forma per wy w języku polskim także oznaczała szacunek przy zwracaniu się do drugiej osoby. Zgodnie z zasadami polskiej ortografii w listach formy grzecznościowe i zaimki ty, wy, w odniesieniu do adresata^[10], pisane są dużą literą^[11].

Zobacz też

Zobacz kolekcję cytatów o zaimku w Wikicytatach

Zobacz hasło zaimek w Wikisłowniku

• przyimek
• zaimki w języku angielskim

Przypisy

1. Polański 1999 ↓, s. 654.
2. Bąk 1977 ↓, s. 171–172.
3. Bąk 1977 ↓, s. 173–175.
4. Polański 1999 ↓, s. 655.
5. Nagórko 2007 ↓, s. 155.
6. Delatour 1991 ↓, s. 43.
7. Analogicznym polskim przykładem jest różnica między ty a pan.
8. Agnieszka Sakowicz: Savoir vivre na co dzień. Bożena Dykiel poleca. Poznań: Publicat, 2007, s. 18. ISBN 978-83-245-1215-7.
9. Zaimki. [dostęp 2019-10-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-10-25)].
10. Kiedy Pan, kiedy pan? – Poradnia językowa PWN. sjp.pwn.pl. [dostęp 2017-01-04].
11. Twój czy twój? – Poradnia językowa PWN. sjp.pwn.pl. [dostęp 2017-01-04].

Bibliografia

• PiotrP. Bąk PiotrP., Gramatyka języka polskiego – zarys popularny, Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977, ISBN 83-214-0923-7.
• YvonneY. Delatour YvonneY., Nouvelle Grammaire du Francais, Paryż: Hachette, 1991, ISBN 2-01-155271-0 (fr.).
• AlicjaA. Nagórko AlicjaA., Zarys gramatyki polskiej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, ISBN 978-83-01-15390-8.
• KazimierzK. Polański KazimierzK. (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897.

Kontrola autorytatywna (część mowy):

• GND: 4047468-9
• NDL: 00576791
• BNCF: 33283
• NKC: ph135254
• LNB: 000134144

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: topic/pronoun
• БРЭ: 2207050
• SNL: pronomen
• Catalana: 0134911
• DSDE: stedord