Remove ads
Ortografia (z gr. ορθο-, ortho- „poprawny”, γραφος, grafos „piszący”), inaczej pisownia (dawniej prawopis[1]) – zbiór przepisów regulujących sposób zapisu słów danego języka za pomocą liter alfabetu lub innych symboli[2][3].
Sposobem reprezentacji języka w postaci pisemnej rządzą konwencjonalne zasady, sprowadzające się do mniejszej lub większej zgodności między dźwiękami (języka mówionego) a literami (języka pisanego)[3]. Ortografie poszczególnych języków, kierujące się własnymi regułami, są skupione na reprezentacji różnych aspektów języka, w tym cech morfologii lub fonologii. W toku ewolucji języka ortografia może stać się bardziej zachowawcza od języka mówionego i zacząć przyznawać pierwszeństwo zasadzie morfologicznej, prowadząc do rozdziału między wymową a sposobem zapisu[4]. W praktyce ortografia języka nigdy nie jest całkowicie fonetyczna; nie może bowiem oddać wszelkich upodobnień dźwiękowych właściwych dla konkretnych wypowiedzi mówionych[5].
W szerokim rozumieniu pojęcie ortografii pokrywa się z systemem pisma; w węższym ujęciu ortografia to natomiast ustalony sposób posługiwania się systemem pisma, powiązany z koncepcją kultury języka[6] i zabiegami standaryzacyjnymi[7]. Mianem ortografii określa się także sposób zapisu konkretnego tekstu (np. w sformułowaniach oceniających: „dobra ortografia”, „zła ortografia”)[5]. Niekiedy rozróżnia się grafikę jako sposób pisania (obejmującą nie tylko sposób reprezentacji fonemów, ale także zasady stosowania dużych liter i znaków interpunkcyjnych) oraz ortografię jako przyjęte normy zapisu, poddawane autorytatywnej kodyfikacji[8]. Grafika jest blisko związana z fonetyką języka; z kolei ortografia właściwa bierze pod uwagę dodatkowe czynniki, dostosowując zapis do pewnych konwencji (np. związanych z etymologią)[9]. Interpunkcja bywa traktowana jako zagadnienie odrębne od ortografii[10].
Popularnie ortografia bywa włączana w ramy gramatyki lub wręcz z nią utożsamiana. Lingwiści czynią jednak zasadnicze rozróżnienie między pisownią a gramatyką, czyli wewnętrznymi zasadami rządzącymi systemem językowym[11][12]. W odróżnieniu od gramatyki ortografia nie jest częścią ściśle rozumianego języka, lecz elementem zewnętrznym, który określa jego konwencjonalną reprezentację na piśmie[5][13]. Pismo i ortografia powstają w wyniku celowych działań człowieka, jako dopełnienie prymarnego języka ustnego, i nie stanowią nieodzownych składników języka[13][14]. Zdarza się jednak, że ortografia jest traktowana jako kluczowe zagadnienie lingwistyczne, zwłaszcza wśród społeczności użytkowników języka; w praktyce jej reformy mogą skutkować reakcjami purystycznymi[13].
Norma ortograficzna jest przeważnie normą najlepiej skodyfikowaną i ustabilizowaną[15]. Czasami jest zdecydowanie oparta na uzusie lub słabiej uregulowanej tradycji (np. w wypadku pisowni angielskiej)[2] i tolerancyjna dla wyjątków[15]. Niekiedy dąży się do wyraźniejszej kodyfikacji zasad, np. w wypadku ortografii języka polskiego[2]. Do rozstrzygania wątpliwości związanych z pisownią są wykorzystywane słowniki ortograficzne[5][16].
Powstawanie ortografii jest powiązane z rozwojem piśmiennictwa i kształtowaniem się języków standardowych[17][18] oraz uwarunkowane szeregiem rozstrzygnięć pozajęzykowych: czynnikami historycznymi, politycznymi, religijnymi itp.[19] Jej istnienie pozwala na ściślejszą standaryzację języka pisanego i piśmienniczą niwelację różnic fonetycznych między odmianami języka mówionego[20] (w kodyfikacji polszczyzny standardowej rozróżnia się między dwiema odmianami wymowy: krakowsko-poznańską i warszawską)[21]. Przywiązanie do zasad ortografii opiera się na założeniu, że istnienie ustalonych reguł pisowni sprzyja łatwości zrozumienia tekstów w danym języku[5]. Odstępstwa od oficjalnej ortografii mogą służyć różnym celom: zaprezentowaniu rzeczywistej formy wymowy, wyrażeniu własnej tożsamości czy też stworzeniu atmosfery nieformalności (np. w mediach społecznościowych)[22]. Nieprzestrzeganie norm pisowni jest obarczone konsekwencjami społecznymi: bywa bowiem podstawą negatywnych sądów nt. danej osoby, na gruncie użycia ortografii formułuje się wnioski dot. poziomu wykształcenia czy inteligencji[23].
Ortografia jest często utożsamiana z takim sposobem zapisu języka, który ma status dominującego standardu, przy czym w szerszym ujęciu chodzi również o zróżnicowane praktyki użycia jakiegoś systemu pisowni (ortografia nieustandaryzowana)[7]. W odniesieniu do systemów, które nie przeszły pełnej kodyfikacji, zasady ortografii można utożsamić z zasadami faktycznie stosowanymi w zbiorze reprezentatywnych materiałów pisanych[2]. Wiele języków świata – zwłaszcza mniejszościowych i lokalnych – jest pozbawionych systemu pisowni, a tym bardziej wysoce ujednoliconej ortografii, objętej ogólną akceptacją społeczną. Zdarza się też, że w danej społeczności istnieje kilka konkurujących ze sobą wersji pisowni[7][24]. Propozycje ortografii, nawet jeśli mają charakter oficjalny, nie zawsze przyjmują się w szerszym obiegu społecznym[7]. Czasami języki o niższym prestiżu społecznym są zapisywane przy użyciu modelu ortografii języka o wyższym statusie[25]. Standaryzacja ortografii może pomagać w podkreśleniu autonomii i jedności danego języka[7][25]. Kodyfikacja systemu pisowni jest jednym z etapów planowania językowego dla języków pozbawionych tradycji piśmienniczej. Mianem ortografii określa się też zasady pisowni o charakterze roboczym i ograniczonym zasięgu funkcjonalnym (working orthography), stworzone na potrzeby pierwszych publikacji w języku lokalnym lub do zapisu danych w dokumentacji lingwistycznej. Niekiedy kwestionuje się zasadność standaryzacji ortografii; kwestią dyskusyjną jest to, które aspekty języka pisanego i konwencji pisowni powinny być poddawane regulacji, zwłaszcza w obliczu możliwości zaistnienia stygmatyzujących ocen pod adresem osób nieprzestrzegających ustandaryzowanych reguł[7].
Remove ads
Reguły pisowni w języku portugalskim nie są ściśle fonematyczne. Związane to jest z rozprzestrzenieniem się tego języka na świecie i z uformowaniem się licznych regionalnych odmian i dialektów portugalskich. W 2009 roku rozpoczęto światową reformę języka portugalskiego w celu zlikwidowania 98% niezgodności w pisowni w poszczególnych krajach[26].
W przypadku języka angielskiego pisownia jest stosunkowo silnie ustandaryzowana. Niemniej istnieje kilka sposobów zapisu niemal każdego dźwięku, a większość liter można wymówić na kilka sposobów w zależności od ich pozycji w słowie, a nawet w zależności od kontekstu. Dlatego pewne błędy ortograficzne są często spotykane wśród rodzimych użytkowników tego języka[27]. Przyczyn należy szukać w mnogości zapożyczeń z innych języków i równoczesnym braku fundamentalnych reform pisowni, które zakończyłyby się sukcesem[28]. Większość reguł ortografii angielskiej nie odzwierciedla zmian w wymowie, które zaszły od końca XV wieku (jak np. wielka przesuwka samogłoskowa)[29].
Podstawą ortografii języka islandzkiego jest zasada etymologiczna, stąd sami Islandczycy miewają trudności z przestrzeganiem islandzkiej normy pisowni[30][31]. Współczesny alfabet islandzki swoje korzenie ma w standardzie opracowanym przez duńskiego filologa Rasmusa Raska.
Głównymi zasadami hiszpańskiej ortografii są fonologiczna i etymologiczna, dlatego istnieje kilka liter wykorzystywanych do zapisu tego samego fonemu[32]. Już od XVII wieku pojawiały się rozmaite warianty reformy ortografii, które miały wprowadzić jednoznaczne powiązanie pomiędzy grafemem a fonemem, jednak wszystkie te propozycje zostały odrzucone. Większość współczesnych propozycji dotyczących reformy pisowni sprowadzają się głównie do usuwania liter-homofonów, które wciąż istnieją z przyczyn etymologicznych[33].
Remove ads
Remove ads
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads