Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa

Ustrzyki Dolne

miasto w województwie podkarpackim Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Ustrzyki Dolnemap
Remove ads

Ustrzyki Dolne (ukr. Устрики Долішні, ros. Устрики Дольные) – miasto w województwie podkarpackim, położone nad rzeką Strwiąż. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Ustrzyki Dolne oraz władz powiatu bieszczadzkiego.

Szybkie fakty Państwo, Województwo ...
Remove ads

Wieś prawa wołoskiego Vstryki, własność starostwa przemyskiego[3] położona była na przełomie XVI i XVII wieku w ziemi sanockiej województwa ruskiego[4]. Ustrzyki Dolne uzyskały lokację miejską po 1727 roku. W latach 1944–1951 miasto należało do ZSRR (wróciło do Polski w ramach umowy o zmianie granic podpisanej między RP a ZSRR 15 lutego 1951 r.). W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. krośnieńskiego.

Leży na wysokości ok. 480 m n.p.m., na trasie małej i dużej pętli bieszczadzkiej.

Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. miasto miało 8410 mieszkańców[2].

Remove ads

Historia

Podsumowanie
Perspektywa

W 1496 r. król Jan Olbracht oddał okolice Ustrzyk Dolnych w dzierżawę Iwonii Janczonowiczowi Unichowskiemu herbu Przestrzał rodem z Siedmiogrodu, za zasługi położone w czasie wojny bukowińskiej[5]. W 1509 r. Iwonia Unihowski herbu Przestrzał, protoplasta rodu Ustrzyckich, lokował wieś Ustrzyki, wtedy nazwaną Ustryk. Wioska leżała u zbiegu dwóch bezimiennych strumieni, a mieszkańcy nazywali ją po staropolsku Us, czyli ujście, Rzyk, czyli rzeki – stąd nazwa wsi Ustrzyki, albo ujście rzeki[5]. Od nazwy wsi ród Unihowskiego przyjął później miano Ustrzyckich. Emerykowi Ustrzyckiemu ok. 1505 r. nadano wójtostwo i ziemie Ustrzyk Dolnych, obejmujące miejscowości Jasień, Równia, Zamłynie, Strwiążek i część Ustjanowej. W 1541, w wyniku rozstrzygnięcia sądu podkomorskiego, Ustrzyki Dolne zostały przyłączone do ziemi przemyskiej[6]. W 1667 r. Maciej Stanisław Ustrzycki – sędzia sanocki, poseł na Sejm w roku 1670 – wystawił kościół farny w Jasieniu, co aprobowała Konstytucja w 1667 r.

W 1667 r. Sejm za zasługi i fundację kościoła w Jasieniu zezwolił Maciejowi Stanisławowi Ustrzyckiemu z Unichowa herbu Przestrzał na zamianę Ustrzyk Dolnych za Ustrzyki Górne. W 1670 r. zatwierdził przywilej król Jan Kazimierz i powstała tu gmina królewska i parafia. Ród Ustrzyckich staje się dziedzicem tych ziem. Majątek w rękach Ustrzyckich pozostał do połowy XVIII w., później przeszedł na własność Ossolińskich, a następnie Mniszchów, w XIX w. – Piaseckich i Laskowskich, w XX w. – Nanowskich. Stanisław Ossoliński (drugi syn Mikołaja, starosta piotrkowski, w 1680 r. podstoli lubelski, rotmistrz chorągwi koronnej, dziedzic Hussakowa) ożenił się z Anną Ustrzycką (Birecką; żoną kasztelana przemyskiego Mikołaja Ustrzyckiego zm. w 1693 r.), właścicielką Ustrzyk, która z kolei po jego śmierci, zaślubiła Siemianowskiego. W 1727 r. w wyniku działań kasztelana sanockiegoKlemensa Ustrzyckiego herbu Przestrzał, Ustrzyki Dolne uzyskały prawa miejskie[5][7].

W 1672 r., podczas ostatniego najazdu czambułów tatarskich Nuradyna-Soltana na Bieszczady, ordyńcy ograbili i spalili miejscowość, a mieszkańców uprowadzili na wschód do niewoli. W 1727 r., na mocy postanowienia króla Polski Augusta II Mocnego, Ustrzyki otrzymały prawa miejskie. W sierpniu 1769 r. w okolicach Ustrzyk Dolnych toczyły się walki konfederatów barskich przeciwko wojskom rosyjskim Drewicza. 8 sierpnia 1769 r. pod Hoszowem w bitwie z Rosjanami zostaje ranny Franciszek Pułaski komornik bielski, rotmistrz przemyski konfederacji barskiej (stryjeczny kuzyn Kazimierza Pułaskiego), którego przewieziono na zamek leski, a po śmierci 18 sierpnia 1769 r., pochowano go w kaplicy św. Antoniego, kościoła pw. Nawiedzenia NMP w Lesku, gdzie znajduje się jego epitafium. Po I rozbiorze Polski w 1772 roku Ustrzyki Dolne znalazły się na obszarze zaboru austriackiego (Galicja). Dotąd prężnie rozwijające się miasto zaczęło przeżywać regres i upadek gospodarczy pod panowaniem austriackim[5].

W 1846 r. mieszkańcy Ustrzyk i okolic aktywnie uczestniczyli w powstaniu krakowskim przeciw zaborcy. 21 lutego 1846 r. powstańcy z południowej części obwodu sanockiego szli na północ w celu opanowania Sanoka trzema szlakami: z Cisnej przez Baligród, z Lutowisk oraz z Ustrzyk Dolnych i z Ustjanowej[8].

W połowie XIX wieku właścicielem posiadłości tabularnej Ustrzyki Dolne był Wincenty Laskowski[9]. W 1872 r. poprowadzono tędy strategiczną linię kolejową z Węgier do twierdzy Przemyśl zwaną Pierwszą Węgiersko-Galicyjską Koleją Żelazną. W okolicy został zapoczątkowany rozwój przemysłu naftowego[5].

W 1910 roku powstała w Ustrzykach Kasa Spółdzielcza[10].

W czasie I wojny światowej, na przełomie 1914/1915, front dwukrotnie przeszedł przez te tereny niszcząc miasto. Toczyły się tu walki między wojskami rosyjskimi i austriackimi. 4 września 1914 r. zatrzymał się tu owacyjnie witany polski Legion Wschodni złożony z 5 tys. legionistów, dowodzonych przez gen. Młota Fijałkowskiego, po czym pomaszerował do Sanoka, a następnie udał się pociągiem do Jasła. 21 września 1914 r. Rosjanie dotarli po walkach do Ustrzyk Dolnych. Z tych terenów wielu Polaków popierających Austrię trafiło do więzień lub na Syberię. 25 stycznia 1915 r. rozbita w bitwie pod Lutowiskami kawaleria rosyjska uciekła w popłochu przez Ustrzyki.

Na początku listopada 1918 r., w obliczu zbliżającego się zakończenia I wojny światowej i upadku Austro-Węgier, Ustrzyki Dolne zostały zajęte przez zbrojne formacje ukraińskie, dotychczas walczące w służbie austriackiej. Zaczęła się wojna polsko-ukraińska. Z uwagi na to, że miasto leżało na trasie strategicznej linii kolejowej z Krosna przez Sambor do Lwowa, polskie dowództwo szybko podjęło decyzję o jego odbiciu. 20 listopada 1918 r. na dworcu w Ustrzykach Dolnych została stoczona zwycięska potyczka pociągu opancerzonego „Kozak” pod dowództwem, wówczas porucznika, Stanisława Maczka z oddziałem Ukraińskiej Armii Halickiej. 6 grudnia 1918 r. Ukraińcy zaatakowali Ustrzyki Dolne, by odciąć od Polski załogę Lwowa. Na odsiecz miastu pośpieszył przybyły z Krakowa szwadron kawalerii (60 szabel), który uderzył na Równię i u zbiegu drogi w Hoszowczyku rozbił kolumnę ukraińską, biorąc 38 jeńców. 12 grudnia 1918 r. przez Ustrzyki przeszły polskie oddziały pod dowództwem płk. Henryka Minkiewicza (2 tys. piechoty, 10 dział i pociąg pancerny „Kozak”), rozwijając natarcie, odnosząc zwycięstwo nad Ukraińcami i śpiesząc na odsiecz Lwowa. Ostatecznie w grudniu 1918 roku Ustrzyki stały się częścią odrodzonego państwa polskiego.

W latach 1918–1923 rozbudowano ustrzycką rafinerię (z 1900 roku). W okresie międzywojennym miasto słynęło z dorocznych jarmarków bydła, a w pobliskiej wsi Ustjanowa Górna funkcjonowała szkoła szybowcowa oraz jedno z największych w Europie szybowisk[5][11].

W czasie II wojny światowej walki obronne z nacierającymi wojskami hitlerowskimi toczyła 3 Brygada Górska dowodzona przez płk. Jana Kotowicza, wchodząca w skład grupy operacyjnej gen. bryg. Kazimierza Łukoskiego. 9 września 1939 r. pod Uhercami została obsadzona przez żołnierzy batalionu Obrony Narodowej Sanok (pod dowódcą batalionu kpt. Tadeuszem Kuniewskim), zajmująca pozycję opóźniającą marsz Niemców na wschód. 10 września o godz. 11.00 batalion został zaatakowany przez niemiecką kolumnę zmotoryzowaną i po stoczeniu krótkiej walki, wycofał się. Pamiątką po tych walkach pozostały; znajdujące się na cmentarzu w Uhercach; cztery groby i krzyż z napisem: Tu leżą żołnierze walki wrześniowej 1939 roku; porucznik i ośmiu żołnierzy. 10–11 września 1939 r. wycofująca się 3 Brygada Górska prowadziła walki pod Ustrzykami. 12 września 1939 r., gdy Niemcy wkroczyli do Ustrzyk, rozpoczęli aresztowania i wywózki do więzień. 28 września 1939 r., jeszcze w czasie kampanii wrześniowej, z miasta wycofały się oddziały niemieckie[12].

29 września 1939 r. miasto zostało zajęte przez Armię Czerwoną i znalazło się pod okupacją sowiecką[13]. 22 października 1939 r. odbyły się tzw. wybory do Zgromadzenia Narodowego Ukraińskiej SRR[14]. 1 listopada 1939 r. na podstawie paktu Ribbentrop-Mołotow i na „prośbę” Zgromadzenia Narodowego Ukraińskiej SRR Rada Najwyższa ZSRR wydała ustawę o „włączeniu tych ziem” do Ukraińskiej SRS. Miasto oraz okolice weszły wówczas w skład obwodu drohobyckiego, a siedzibą rejonu zostały Ustrzyki Dolne. Jako język urzędowy wprowadzono ukraiński. Sowiecka okupacja pełna represji i wywózek na Syberię i do Kazachstanu trwała w Ustrzykach do końca czerwca 1941[15].

Ustrzyki Dolne zostały zajęte przez oddziały słowackie (Rýchla Skupina) 29 czerwca 1941 r.[16][17] Po 29 czerwca 1941 r. całe góry znalazły się pod okupacją niemiecką. W czasie wojny działały tu oddziały partyzantki AK OP-23 „KN-23” Placówka VIII Czarna z 3 plutonami. Dowodził nią Bolesław Rudziński. Działały też Bataliony Chłopskie oraz oddziały samoobrony. Niemcy w bramach ustrzyckich kamienic przeprowadzali rozstrzeliwanie ludności żydowskiej i romskiej. Podczas okupacji Ustrzyki Dolne zostały pozbawione statusu miasta[18].

18 września 1944 roku miasto zostało zdobyte przez oddziały 1 Armii Gwardii 4 Frontu Ukraińskiego[19].

Po II wojnie światowej miasto ponownie znalazło się na terytorium ZSRR. W latach 1944–1945 Polaków z Ustrzyk Dolnych i przyległych miejscowości wysiedlono na tzw. Ziemie Odzyskane[20].

W składzie Ukraińskiej SRR Ustrzyki pozostawały od lipca 1944 do 15 lutego 1951 r. W tym czasie zbudowano pomnik Józefa Stalina[21]. Po 1951 był to jeden z trzech pomników Stalina poza ZSRR w Europie (pozostałe znajdowały się w Pradze i Budapeszcie)[22]. W ramach korekty granic Ustrzyki Dolne i okolice zostały zwrócone Polsce w zamian za obfitujący w złoża węgla rejon Sokala. W 1951 powróciło do Polski na podstawie umowy o zmianie granic[23]. Niektóre źródła oparte na danych wtórnych, w tym Encyklopedia PWN, podają że w okresie radzieckim Ustrzyki Dolne miały zostać pozbawione statusu miasta i otrzymać go ponownie wraz z powrotem do Polski[24]. Jednak oryginalne dane radzieckie wykazują, że Ustrzyki Dolne nigdy statusu miasta nie utraciły; tak jest np. w spisie jednostek administracyjnych z 1 września 1946 roku, wydanym przez Dział Informacji i Statystyki przy Sekretariacie Prezydium Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR[25], a także w ostatnim spisie jednostek rejonu ustrzyckiego, wykazanym w Dekrecie Prezydium Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR z 10 grudnia 1951 w sprawie likwidacji rejonu ustrzyckiego (...)[26]. W obu wykazach Ustrzyki Dolne figurują jako miasto. Do błędu – poza zaniechaniem sprawdzenia źródeł radzieckich – przyczyniła się zapewne forma zapisu w Rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z 12 grudnia 1951 w sprawie utworzenia miasta Ustrzyki Dolne (...)[27], a gdzie wybór wyrazu utworzenie odnosił się po prostu do powstania nowego miasta w granicach Polski (bezwzględnie od uprzedniego statusu) o zmienionych granicach (w skład Ustrzyk Dolnych wszedł wtedy także Strwiążyczek)[27].

W 1951 roku po włączeniu Ustrzyk do Polski ponownie utworzono Kasę Spółdzielczą. W okresie przynależności Ustrzyk do USRR Kasa nie działała, a jej budynek został upaństwowiony. Obecnie nosi nazwę Bieszczadzki Bank Spółdzielczy w Ustrzykach Dolnych[10].

1 stycznia 1952 do Ustrzyk Dolnych włączono Strwiążyczek[28].

W 1954 roku w rynku odsłonięto pomnik ku czci żołnierzy radzieckich, którzy wyzwalali miasto spod okupacji hitlerowskiej[19].

Jesienią 1956 roku rozebrano pomnik Józefa Stalina[29].

W latach 1962–1964 na rzece Strwiąż wybudowano w czynie społecznym duże kąpielisko z trampoliną do skoków i słupkami startowymi. Obok powstały: natryski, pole namiotowe, boisko do siatkówki, sklep spożywczy i lodziarnia (obecnie kompleks nie funkcjonuje). W latach sześćdziesiątych zbudowano także stadion przy ul. Kolejowej oraz skocznię narciarską na stoku góry Gromadzyń. W późniejszym czasie powstały trasy narciarstwa biegowego na Żukowie, na których w 1987 rozegrano pierwszy Bieszczadzki Bieg Lotników. W 1976 w Jasieniu otwarto tor saneczkowy, wkrótce potem powstał kolejny, znajdujący się w parku Pod Dębami.

1 stycznia 1973 do Ustrzyk Dolnych włączono Strwiążek i część Ustjanowej Górnej o łącznej powierzchni 280 ha[30].

W kwietniu 1973 rozpoczęto w Ustrzykach budowę Zakładów Przemysłu Drzewnego Ustianowa. W szczytowym okresie produkcji w latach 80. zatrudniały 1200 osób. W lutym 1991 postawiono je w stan likwidacji i ostatecznie zamknięto. W ciągu 18 lat w zakładzie pracowało 3495 osób, 8 dyrektorów i kilkudziesięciu zastępców[31].

27 czerwca 1994 do Ustrzyk Dolnych włączono Jasień[32].

1 stycznia 2002 z miasta Ustrzyki Dolne wyłączono obszar 3,16 ha (części obrębów ewidencyjnych Jasień i Ustrzyki Dolne), włączając go do gminy Ustrzyki Dolne, natomiast do miasta Ustrzyki Dolne (do obrębu ewidencyjnego Strwiążyk) włączono obszar o powierzchni 2,17 ha z gminy Ustrzyki Dolne (1,19 ha z Równi, 0,94 ha z Jałowego i 0,04 z Ustianowej Górnej)[33].

Remove ads

Porozumienia rzeszowsko-ustrzyckie

Podsumowanie
Perspektywa

W Ustrzykach Dolnych rozpoczął się na początku 1981 r. strajk rolników trwający przez 50 dni, który zakończył się podpisaniem porozumień rzeszowsko-ustrzyckich.

W nocy z 18 na 19 lutego 1981 r. w Rzeszowie i 20 lutego 1981 r. w Ustrzykach Dolnych po 50 dniach ogólnopolskiego strajku robotniczo-chłopskiego, pomimo usilnych prób jego rozbicia i oddziaływania na jego przebieg przez Służbę Bezpieczeństwa PRL w ramach akcji KRET, i przeniesienia się strajkujących do Rzeszowa, podpisano porozumienia rzeszowsko-ustrzyckie.

Po podpisaniu porozumień Przewodniczący Komitetu Strajkowego Jan Kułaj powiedział: „Chłopi, Polska nasza!”

Sygnowali je przedstawiciele Komisji Rządowej, Komitetu Strajkowego, który działał w imieniu Ogólnopolskiego Komitetu Założycielskiego Związku Zawodowego Rolników Indywidualnych oraz przedstawiciele MZK NSZZ „Solidarność” w Rzeszowie i Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ „Solidarność”. Strajk wspierali członkowie NSZZ „Solidarność”, mieszkańcy różnych miast oraz rolnicy z całego kraju oraz kapłani i Rada Główna Episkopatu Polski.

Jeden z głównych rolniczych postulatów dotyczył rejestracji NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność”. Nastąpiła ona dopiero w 12 maja 1981 roku. Jednak rzeszowsko-ustrzyckie strajki zdecydowanie to przyspieszyły, a ponadto zmusiły władzę, m.in. do zagwarantowania nienaruszalności chłopskiej własności i wolności w obrocie ziemią, zrównania praw rolników indywidualnych z prawami gospodarstw państwowych, zrównania praw socjalnych mieszkańców wsi i miast, korzystnych zmian w oświacie na wsi oraz uznania praw religijnych, wydawania zezwoleń na budowę kościołów i zapewnienia opieki duszpasterskiej w wojsku.

Porozumienia rzeszowsko-ustrzyckie zwane Konstytucją Polskiej Wsi podpisali m.in.: w imieniu strony rządowej – wiceminister rolnictwa Andrzej Kacała, w imieniu strony społecznej: Józef Ślisz, Jan Kułaj, Władysław Żabiński (przedstawiciele rolników), Antoni Kopaczewski (przewodniczący Regionu NSZZ „Solidarność” w Rzeszowie) oraz Lech Wałęsa i Bogdan Lis (za Krajową Komisję Porozumiewawczą NSZZ „Solidarność”).

Remove ads

Demografia

Według danych z 31 grudnia 2014 r. miasto miało 9383 mieszkańców[34].

  • Piramida wieku mieszkańców Ustrzyk Dolnych w 2014 roku[35].


Thumb

Zabytki

Lista historycznych synagog, które znajdowały się na terenie Ustrzyk Dolnych
  • synagoga w Ustrzykach Dolnych
  • synagoga Stara w Ustrzykach Dolnych (bejt ha-midrasz)
  • synagoga Nowa w Ustrzykach Dolnych (bejt ha-midrasz)
  • synagoga Sadigorer w Ustrzykach Dolnych
  • synagoga chasydów z Bełza w Ustrzykach Dolnych
  • synagoga Jad Charucim w Ustrzykach Dolnych.
Remove ads

Kultura, turystyka, sport, rekreacja

Podsumowanie
Perspektywa

Muzea

  • Muzeum Przyrodnicze Bieszczadzkiego Parku Narodowego wybudowane na początku lat 70. XX wieku.
  • Muzeum Młynarstwa i Wsi oraz Izba Regionalna wchodząca w skład Bieszczadzkiego Centrum Turystyki i Promocji. W Izbie zorganizowano kilkanaście ekspozycji historycznych dotyczących miasta i okolicy

Szlaki turystyczne: spacerowe, pieszy, drogowy

  • szlak turystyczny niebieski – ze stacji PKP, przez szczyty Kiń i Orlik do Jasienia,
  • szlak turystyczny czerwony – z Rynku, przez szczyt Małego Króla, źródła Strwiąża, Kamienną Lawortę do Rynku,
  • szlak turystyczny żółty – ze stacji PKP, przez szczyt Gromadzyń, sanktuarium w Jasieniu do stacji PKP,
  • szlak turystyczny zielony – ze szczytu Małego Króla na szczyt Kamiennej Laworty,
  • szlak turystyczny czarny – z Rynku na cmentarz żydowski.
  • Korona Ustrzyckich Gór: Kamienna Laworta, Mały Król, Holica, Gromadzyń, Orlik.
  • szlak turystyczny niebieskiniebieski szlak turystyczny Rzeszów – Grybów – pieszy
  • Szlak architektury drewnianej – trasa III i trasa III A – drogowy

Narciarstwo

Ustrzyki Dolne mają najbardziej[36] rozbudowaną infrastrukturę narciarską w woj. podkarpackim, dlatego nazywane są często zimową stolicą[37] tego województwa. W promieniu kilku kilometrów od centrum miasta znajdują się:

  • Stacja Narciarska Gromadzyń. Pierwszy wyciąg linowy (tzw. wyrwirączka) powstał tu w 1962 roku, około 1963–1964 zbudowano pierwszy wyciąg orczykowy. W 1963 powstała niewielka (30 m) skocznia narciarska, a w latach 70. XX w kolejna o K-80, która po zmontowaniu przy użyciu śmigłowca nie została jednak wykorzystana, w związku z czym po kilku latach ją rozebrano. Ponadto w latach 70. wytyczono na Gromadzyniu narciarskie trasy biegowe i biathlonowe, a na szczycie góry powstała strzelnica na 20 stanowisk. Zlikwidowana później ze względów bezpieczeństwa[31].
  • Stacja Narciarska Laworta – decyzja o jej budowie została podjęta w 1978, a trasę zjazdową otwarto w 1980 roku
  • wyciąg orczykowy na Małym Królu: o długości 200 m
  • trasy biegowe na górze Żuków, posiadające homologację FIS o łącznej długości ok. 10 km

Klub i basen

W miejscowości od roku 1951 istnieje klub sportowy piłki nożnej, MKS Bieszczady Ustrzyki Dolne. W sezonie 2021/2022 klub gra w IV lidze (grupa podkarpacka)[38].

Przy ulicy Gombrowicza znajduje się kompleks basenowo-rekreacyjny z krytą pływalnią, basenem zewnętrznym, sauną, siłownią, kortami tenisowymi, boiskami do siatkówki[39].

Remove ads

Wspólnoty wyznaniowe

Na terenie miejscowości działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

Remove ads

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

Osoby związane z miastem

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Ustrzykami Dolnymi.

Honorowi obywatele

Zobacz też

Przypisy

Loading content...

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads