Sambor (miasto)
miasto na Ukrainie w obwodzie lwowskim Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Sambor (ukr. Самбір, Sambir) – miasto na Ukrainie, w obwodzie lwowskim, nad Dniestrem, siedziba administracyjna rejonu samborskiego. W 2019 roku liczył ok. 34,7 tys. mieszkańców[1].
 Widok z ratusza na centrum miasta | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Obwód | |||||
| Rejon | |||||
| Burmistrz |
Jurij Hamar | ||||
| Powierzchnia |
24 km² | ||||
| Populacja (2019) • liczba ludności |
| ||||
| Nr kierunkowy |
+380-3236 | ||||
| Kod pocztowy |
81412 | ||||
Położenie na mapie rejonu samborskiego  | |||||
Położenie na mapie Ukrainy  | |||||
Położenie na mapie obwodu lwowskiego  | |||||
| 49°27′N 22°57′E | |||||
| Strona internetowa | |||||
Galeria: zabytki Sambora
.jpg)
Historia
Podsumowanie
Perspektywa
W dokumentach pierwsze wzmianki o mieście pochodzą z 1241 roku. W 1390 roku miasto założył na prawie magdeburskim[2] wojewoda krakowski Spytko z Melsztyna, właściciel m.in. Samborszczyzny. Powstały tu wówczas kościół i parafia rzymskokatolicka[3]. Od XV w. aż do rozbiorów w Samborze zbierały się sądy grodzkie[4]. W latach 30. XVI w. wykupione przez królową Bonę. W 1542 roku miasto uzyskało przywilej de non tolerandis Judaeis[5], a w 1595 roku uzyskał prawo składu[6].
W 1498 i 1515 roku najazdy Tatarów zniszczyły miasto. W 1530 roku starosta Krzysztof Szydłowiecki otoczył Sambor kamiennymi murami i fosą[7].
W 1604 roku, w pałacu wojewody Jerzego Mniszcha, przebywał car Dymitr Samozwaniec I, który poślubił jego córkę Marynę Mniszech. Stąd 28 września 1604 roku wyruszyła jego wyprawa na Moskwę. W 1648 roku mieszkańcy odparli atak Kozaków Chmielnickiego, a w 1657 wojsk księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego[8].
Mieszkańcy miasta utrzymywali się głównie z handlu. W ciągu roku odbywało się tu pięć wielkich jarmarków. Przez miasto przebiegał też szlak handlowy na Węgry. W XV wieku wzniesiono w Samborze klasztory bernardynów i dominikanów, w XVII brygidek i jezuitów, a w XVIII misjonarzy.
Jako powiat, Sambor był jednostką administracyjną w okresie I Rzeczypospolitej. Od 1772 roku w zaborze austriackim. Od 1773 r. był siedzibą cyrkułu samborskiego. W wydanej po raz pierwszy w 1786 r. „Geografii (...) Galicyi i Lodomeryi” jej autor, hrabia Ewaryst Andrzej Kuropatnicki, pisał: Sambor. Miasto stołeczne cyrkułu i ekonomii J. C. K. Apost. Mości; zamkiem, gdzie dyrekcya ekonomii i solna ozdobne. Miasto po większej części murowane. Kościół farny, przy którym staranie o duszach mieli XX. Wincentyni (...) Sławny tu jest młyn, na którego intracie cały prawie fundusz XX. Jezuitów tutejszych zależał. Jest tu i katedra biskupa przemyskiego ruskiego[9].
W ciągu kilkunastu lat władze austriackie skasowały w Samborze wszystkie klasztory. Najpierw w 1773 roku jezuitów. Następnie w ramach kasaty józefińskiej w 1782 roku brygidek, zamieniając gmach na sąd i urząd podatkowy; w tym samym roku bernardynów; w 1786 roku misjonarzy; w 1788 r. dominikanów i kościół p.w. św. Katarzyny, zamieniając obiekty na koszary i magazyny wojskowe[10]. Wspomniany Ewaryst A. Kuropatnicki w 1786 r. notował: Szkoły niegdyś jezuickie potym łacińskie są tu zniesione, tylko są normalne[9].
W 1847 roku bernardyni przejęli dawny kościół jezuitów, nadając mu wezwanie Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Z kolei w 1905 roku rozebrano stary kościół bernardynów i klasztor, budując na tym miejscu sąd i więzienie[11].
W 1872 roku przez Sambor przeprowadzona została linia Kolei Dniestrzańskiej z Chyrowa do Stryja. W 1903 roku Sambor otrzymał połączenie kolejowe ze Lwowem, a w 1905 roku – z Użhorodem. Miasto było siedzibą Inspektoratu Straży Celnej „Sambor”. W 1906 roku odsłonięto w Samborze pomnik Tadeusza Kościuszki, autorstwa rzeźbiarza Tadeusza Błotnickiego[12].
Od 1919 do 1939 roku polskie miasto powiatowe w II RP. Stacjonowało tu 6 Pułk Strzelców Podhalańskich oraz Komenda Rejonu Uzupełnień Sambor. W 1937 roku sformowano w mieście Batalion ON „Sambor”, wchodzący w skład Podkarpackiej Półbrygady ON. W czasie wojny walczył on pod powództwem majora Mariana Sudy w strukturach 3 Brygady Górskiej[13].
We wrześniu 1939 roku Sambor zajęły wojska niemieckie, ale wkrótce wycofały się. Ich miejsce zajęła Armia Czerwona, przez co miasto, wraz z resztą ziem kresowych, znalazło się pod okupacją sowiecką. Cele więzienia przy ul. Drohobyckiej wypełniły się aresztowanymi (średnio w więzieniu przebywało ponad tysiąc osób)[14]. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, funkcjonariusze NKWD przystąpili do masowej likwidacji więźniów. W ciągu kilku dni zamordowano od 500 do 700 osób. Desperacki opór, który więźniowie stawili w ostatniej fazie masakry, oraz zbliżanie się wojsk niemieckich ocaliło życie kilkuset osadzonym[15][16]. Ujawnienie zbrodni stało się przyczyną pogromu antysemickiego. Powołana ad hoc ukraińska milicja oraz Niemcy zamordowali od 50[17] do 150[18] miejscowych Żydów.
Szybka Grupa (Rýchla skupina) zmechanizowanych wojsk słowackich, która poruszała się za nacierającymi jednostkami niemieckimi, dotarła w okolice Sambora. 2 lipca 1941 roku połączyła się z dowództwem armii słowackiej, które przeniosło się do Sambora. Właśnie w Samborze dowództwo armii decydowało o dalszych działaniach Słowaków w wojnie niemiecko-sowieckiej. Pod okupacją niemiecką wymordowano miejscowych Żydów. Sambor 7 sierpnia 1944 roku został zdobyty przez wojska radzieckie 1 Frontu Ukraińskiego[19] oraz przez 11 Karpacką Dywizję Piechoty AK w ramach Akcji Burza.
Od 1943 r. w Samborze chroniły się przed atakami OUN-UPA tysiące osób z okolicznych wiosek. Bezpośredniego napadu ma miasto nie było. Jednak w latach 1943–1945 nacjonaliści ukraińscy zamordowali 45 Polaków z Sambora, zazwyczaj w czasie podróży poza miasto[20].
Do 1945 roku działały w mieście zakonne placówki edukacyjno-opiekuńcze, w tym dom dziecka, internat i przedszkole dla 100 dzieci, prowadzone przez siostry Franciszkanki Rodziny Maryi, które przybyły tu w 1901 roku. Po wojnie franciszkanki musiały opuścić miasto, ale powróciły w 1990 roku, kontynuując swoje dzieło[21].
W tym czasie w Samborze działało też Schronisko im. Św. Brata Alberta dla chorych i bezdomnych, założone w 1918 r., prowadzone przez siostry albertynki[22]. Posługę pełniły także siostry szarytki oraz służebniczki dębnickie i starowiejskie. Zgromadzenia te po zmianie granic wyjechały z Sambora i już tu nie powróciły[23].
W 1989 roku liczyło 40 355 mieszkańców[24][25].
20 listopada 2011 roku w dzień świąteczny w Samborze odsłonięto pomnik Stepana Bandery. Poświęciło go jedenastu kapłanów z miejscowych cerkwi, stanął na placu Pamięci obok ulicy Stepana Bandery z inicjatywy Samborskiej Rady Miejskiej, Samborskiej Rady Rejonowej, Kongresu Ukraińskich Nacjonalistów (KUN) oraz mera (burmistrza) Sambora Tarasa Kopylaka[26].
W 2013 roku liczyło 34 899 mieszkańców[27].
W Samborze działa oddział Towarzystwa Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej[28], Dom Polski oraz Szkoła Języka Polskiego im. Jana Pawła II.
W dniu 25 października 2015 roku odbyły się wybory na nowego burmistrza. Został nim Jurij Hamar[29].
Zabytki
- Ratusz
- Uniwersytet
- Kolegium Misjonarzy
- Zamek w Samborze[30]
Gospodarka
W mieście rozwinął się przemysł elektroniczny, precyzyjny, szklarski oraz cukrowniczy[31].
Sport
W czasach II RP w Samborze istniał klub piłkarski Korona Sambor.
Osoby związane z Samborem
Podsumowanie
Perspektywa
- Honorowi obywatele
Józef Kasparek (lata życia 1797–1877, poborca głównej kasy)[32], Wojciech Sudacki (lata życia 1798–1883)[33], Karol Kasprzycki (lata życia 1814–1883, powstaniec listopadowy, sekretarz magistratu)[32]; do 1894 roku honorowymi obywatelami zostali: Ignacy Budzynowski, Jan Kanty Falkowski, Wilhelm Kreutz, ks. Jan Dornwald (lata życia 1818–1909, dziekan przemyski i samborski, proboszcz od 1887 do 1909, szambelan papieski), Ferdynand Pawlikowski[34], Ludwik Słotwiński, Marceli Tustanowski, Leon Witz[35].
- Kazimierz Kocyłowski – polski żołnierz AK i NSZ
- Eugeniusz Kucharski – polski historyk, teoretyk literatury, profesor, absolwent gimnazjum w Samborze
- Łeś Kurbas – ukraiński organizator teatru i reżyser
- Tadeusz Łobos – polski inżynier, profesor nauk technicznych, pracownik Politechniki Wrocławskiej
- Czesław Nanke – polski historyk, profesor, absolwent, a następnie nauczyciel gimnazjum w Samborze
- Stefan Nieświatowski – polski inżynier mechanik, harcerz, pracownik przemysłu chemicznego
- Kazimierz Rolewicz (1898–1986) – polski dowódca wojskowy, podpułkownik piechoty Wojska Polskiego i AK
Sprawiedliwi wśród Narodów Świata (ratujący Żydów w Samborze)
- Na polskiej liście Sprawiedliwych
- Władysław Bońkowski - od czerwca 1943 do sierpnia 1944 ukrywał 16 Żydów na strychu restauracji kolejowej na dworcu w Samborze, której był kierownikiem. Pomagało mu w tym trzech pracowników lokalu. Uhonorowany tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata w 1967 roku[36]
- Maria Biegus (po mężu Fiternik) - ukrywała troje Żydów, w tym Wiktora Fiternika i Aleksandra Bergera; uhonorowana w 1984 roku[37]
- Maria Hradowicz - ukrywała rodzinę Mannerów; uhonorowana w 2016 roku[38]
- s. Celina Aniela Kędzierska - przełożona klasztoru franciszkanek i kierowniczka sierocińca, w którym zakonnice ukrywały 13 żydowskich dzieci i niemowląt; w 2015 roku pośmiertnie uhonorowana tytułem Sprawiedliwej wśród Narodów Świata[39]
- Rozalia Kostuś, Genowefa Marchuk z d. Kostuś i Mieczysław Kostuś - pomagali rodzinie Grossów oraz Józefowi Singerowi i Itche Siegmanowi; uhonorowani przez Jad Waszem w 2001 roku[40]
- rodzina Langerów (matka z trzema córkami: Bożeną, Stanisławą i Ludmiłą) - ukrywały 10 Żydów. Gdy Niemcy odkryli kryjówkę, Bożena wzięła odpowiedzialność za ukrywanie Żydów na siebie i została zamordowana. Uhonorowane w 1989 roku[41]
- Jan Oczyński i jego syn Mieczysław - ukrywali czworo Żydów z rodziny Getlingerów; uhonorowani w 1983 roku[42]
- Alojzy Plewa - pomagał rodzinom Gripelów i Dziulów; uhonorowani w 1978 roku[43]
- Paulina Steindl - ukrywała Helenę Goldberg i jej syna Mariana; uhonorowana w 1999 roku[44]
- Stanisław i Jadwiga Szulcowie - ukrywali rodzinę Lametów; uhonorowani pośmiertnie w 2007 roku[45]
- rodzeństwo Daria Tomaszek i Nadia Kaczmarek (secundo voto Frey) - uhonorowane w 2020 roku[46]
- Józef Wójcik - udzielał schronienia rodzinie Saudauerów, w tym Arturowi. Uhonorowany w 1990 roku[47]
- Filomena Zabawska i jej syn Marian Zabawski - udzielali pomocy Fridzie i Fajdze Krauss; uhonorowani w 1983 roku[48].
- Na ukraińskiej liście Sprawiedliwych
Urodzeni w Samborze
- Władysław Abraham – polski prawnik i uczony, ojciec generała Romana Abrahama
- Włodzimierz Antoniewicz – polski archeolog pochodzenia ormiańskiego, rektor UW
- Wiktor Biegański – polski aktor teatralny, filmowy i telewizyjny, reżyser, scenarzysta i producent filmowy
- Feliks Błaszkiewicz – polski dowódca wojskowy, porucznik pilot Wojska Polskiego II RP
- Władysław Byrka – polski prawnik, ekonom., działacz pol. i gosp. II RP; prezes BP, poseł I-IV kadencji
- Jan Cajmer – muzyk i dyrygent, twórca Orkiestry Tanecznej Polskiego Radia
- Zbigniew Ciekliński – polski historyk sztuki, konserwator zabytków, krajoznawca
- Kazimierz Roman Dębicki – polski dyplomata
- Tadeusz Dobrzański – polski dyrygent i kompozytor
- Ludwik Dziedzicki – pedagog, współpracownik Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich[53]
- Stanisław Dżułyński – polski geolog, sedymentolog, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, twórca sedymentologii eksperymentalnej
- Edward Fierich – polski prawnik, profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego
- Józef Frazik – polski architekt, historyk sztuki
- Józef Gigiel-Melechowicz – pułkownik Wojska Polskiego, ofiara zbrodni katyńskiej.
- Artur Gruszecki – polski dziennikarz, powieściopisarz, krytyk literacki, ziemianin
- Maurycy Kabat – polski prawnik, profesor i rektor Uniwersytetu Lwowskiego
- Stefan Kaczmarz – polski matematyk, autor metody rozwiązywania układów równań liniowych Kaczmarza
- Andrij Kuźmenko (1968–2015) – ukraiński piosenkarz, lider pop-rockowego zespołu Skryabin
- Edmund Łopuski (1918–1945) – polski żołnierz AK i LWP
- Juliusz Makarewicz – polski prawnik, wieloletni prof. prawa karnego UL, w latach 1925–1935 senator II RP
- Andrzej Paluch – polski nauczyciel, bibliotekarz, muzyk, działacz społeczny
- Maciej Prus (ur. 1937) – polski reżyser i aktor teatralny
- Artur Sandauer – polski krytyk literacki, eseista, tłumacz i profesor Uniwersytetu Warszawskiego
- Zdzisław Skowroński – polski pisarz, scenarzysta filmowy
- Józef Skowyra (ur. 1941) – polski polityk, poseł na Sejm IV kadencji
- Kasper Twardowski (Kasper z Sambora) – polski poeta
- Zofia Voglowa (1864-1950) – polska działaczka narodowa i społeczna
- Alfred Wallner (1893–1948) – podpułkownik łączności Wojska Polskiego
- Seweryn Widt – polski inżynier geodeta, rektor i profesor zwyczajny Politechniki Lwowskiej
- Romuald Wowkonowicz – polski inż., dyr. gazowni miejskiej w Tarnowie i dyr. tech. PFZA w Mościcach
- Dominik Zbrożek – polski inż., poseł na Sejm, rektor i prof. PL, współtwórca obserwatorium astronom. we Lwowie
Miasta partnerskie
Zobacz też
- Parafia Ścięcia św. Jana Chrzciciela w Samborze
- 6 Pułk Strzelców Podhalańskich
- Adam Korczyński – polski fraszkopisarz XVII/XVIII w. Wspomina o Samborze we fraszce pochodzącej z jego dzieła „Złocista przyjaźnią zdrada”
- Stary Sambor – pobliskie miasto na Ukrainie
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.