Pilawa (herb szlachecki)

Pilawa (Pilawa srebrna, Piława^[1], Piliava^[2], Strzała, „Z”^[3], Półtrzecia krzyża^[4]) – polski herb szlachecki, wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480^[5].

Pilawa

Herb Pilawa
Typ herbu	szlachecki
Alternatywne nazwy	Pilawa srebrna, Piława, Piliava, Półtrzecia krzyża, Strzała, „Z”
Pierwsza wzmianka	1385 (zapis sądowy) 1419 (pieczęć)

Ten artykuł dotyczy herbu szlacheckiego Pilawa. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Pilawa jest jednym z nielicznych znanych herbów, które uczestniczyły w Bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku. Miał go wówczas nosić Klemens z Moskorzewa. Wraz z upływem czasu i rozwojem struktury szlacheckiej, Pilawici podzielili się na wiele rodzin. Najbardziej znane rody z późniejszych epok, pieczętujące się herbem Pilawa to między innymi: Potoccy^[6] i Kamienieccy.

Opis herbu

Srebrny krzyż o dwóch i pół ramionach w polu błękitnym^[7].

Herb Pilawa w herbarzu Jana Długosza z lat 1464–1480 Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae.

Opis historyczny

Jan Długosz blazonuje herb i opisuje herbownych następująco^[5]:

Pylawa, crucem geminatam cum semisse ceruleam in campo celestino defert.

Jan Długosz, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae

Po przetłumaczeniu:

Pilawa, krzyż bliźniaczy z połową w polu błękitnym nosi.

Jan Długosz, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae

Kasper Niesiecki, podając się na dzieła historyczne Marcina Bielskiego, Bartosza Paprockiego i Szymona Okolskiego, opisuje herb^[5]:

Półtrzecia krzyża białego w polu błękitnym, tym kształtem powinno być ułożone, że ostatniego od dołu z lewej strony tarczy, tylko połowa, a nad koroną pięć piór strusich (...)

Kasper Niesiecki, Herbarz Polski, T. VII

Opis współczesny

Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco^[a]:

Na tarczy o polu błękitnym półtrzeciakrzyż srebrny.

W klejnocie pięć piór strusich.

Labry herbowe błękitne, podbite srebrem.

Geneza

Przedstawienia herbu Pilawa na przestrzeni wieków

Herb Pilawa w herbarzu Ambrosiusa M. de Nissa z 1572 r.

Herb Pilawa w herbarzu Bartosza Paprockiego z 1584 r.

Herb Pilawa w herbarzu Jana Aleksandra Gorczyna z 1630 r.

Herb Pilawa w herbarzu Hipolita Stupnickiego z 1859 r.

Herb Pilawa w herbarzu Zbigniewa Leszczyca z 1908 r.

Według najczęściej cytowanej przez heraldyków legendy (opisanej w sekcji niżej), rycerz Żyrosław z Potoka miał otrzymać herb za męstwo^[8].

Hipolit Stupnicki, twierdzi natomiast, że Kazimierz Sprawiedliwy nagradzając czyny Żyrosława przemienił półtora krzyża z jego ówczesnego herbu (Prus) na półtrzeciakrzyż. Tym samym dając narodziny herbowi Pilawa^[9].

(...) Kazimierz Sprawiedliwy nagradzając czyny owego Żyrosława, zamienił półtora krzyża jego (herb Prus) na półtrzecia.

Hipolit Stupnicki, Herbarz polski i imionospis zasłużonych...

Najwcześniejsze wzmianki

Najstarsze zapiski sądowe herbu pochodzą z 1385 roku, natomiast najstarszy znak pieczętny z 1419 roku^[10] . Najwcześniejsze znane źródło heraldyczne wymieniające herb to datowane na lata 1464–1480 Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae polskiego historyka Jana Długosza, który wzmiankuje w nim informację, wraz z podanym wcześniej opisem herbu^[5]:

Pylawa, crucem geminatam cum semisse ceruleam in campo celestino defert. Genus Polonicum ad impietatem pronum.

Jan Długosz, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae

Po przetłumaczeniu:

Pilawa, krzyż bliźniaczy z połową w polu błękitnym nosi. Rasa polska, podatna na bezprawie.

Jan Długosz, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae

Etymologia

Krzyż heraldyczny znajdujący się w godle herbowym to tzw. półtrzeciakrzyż, czyli częsta w heraldyce figura, występująca głównie w herbach nadawanych rodzinom na Kresach. Półtrzecia to dawne określenie liczby 2,5. Symbolicznie odnosi się do przejścia z pogaństwa na chrześcijaństwo i walki w obronie wiary^[11] .

Nazwa herbu pochodzi od miejscowości Pilawa w Prusach (obecnie Bałtyjsk w Rosji), w której odbyła się bitwa między Polakami a Prusakami^[4].

Legenda

W roku 1166 Bolesław Kędzierzawy nadciągnął ze swym rycerstwem pod miejscowość Pilawa w ówczesnych Prusach. Naprzeciw stały hufce nieprzyjacielskie. One też uderzyły jako pierwsze. Atak został odparty przez oddział Polaków pod wodzą Żyrosława. Wrogowie zaatakowali po raz drugi. I znów musieli się cofnąć. Wtedy Żyrosław uderzył ze swymi wojami. Przebił się przez środek nieprzyjacielskiego wojska, dopadł ich wodza, zwalił z konia i zabił. Strwożeni Prusowie rzucili się do ucieczki. Na pamiątkę tego boju Żyrosław dostał herb zwany Pilawą – od miejsca bitwy^[4].

Herbowni

Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.

Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)^[12]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla^[13]  (159 nazwisk^[14]). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Pilawa. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Pilawa^[14]:

Antypowicz,

Balcer, Baszmanowski, Batulewicz, Błędowski, Bogdaszewski, Boleścic, Borowski, Borszcożowski, Bortkiewicz, Bóbr, Buczacki, Buterlewicz, Butulewicz, Bystrzykowski, Bzowski,

Charewicz, Charkowski, Chechelski, Chrzczonowski, Cieszkowski, Czeszkowski,

Denewski, Denow, Dmitrowski, Dobromirski, Drozdowski, Dulowski, Dymitrowski,

Felsztyn, Gąsiorowski,

Grabowski, Groffik,

Ilkusz,

Janowski, Jerzewski, Jurkowicki, Jurkowicz, Jurkowiecki,

Kamieniec, Kamieniecki, Kamieński, Kaminiec, Karliński, Kliczkowski, Klikowicz, Knot, Knoth, Kostecki, Kot, Kubiatowicz,

Lachowicz, Lachowski, Lalowski, Lechiński, Lechowski, Lewicki, Lichiński, Lichnowski, Lutostański,

Łabuszewski, Łachowski,

Małyszewicz, Manasterski, Manastyrski, Marcinkowski, Mars, Masłowski, Miłkowski, Misiowski, Modzelewski, Monasterski, Moskarzowski, Moskorzewski, Murca, Mysiowski, Mysłowski, Mystkowski, Myszkowski, Myślkowski,

Nagorski, Nagorzyński, Nagórski, Nagurski, Namieniecki, Niewiadowski, Niewodowski,

Obertyński, Okieński, Okiński,

Petrowicki, Pęczalski, Pęczelski, Piec, Piecewski, Piecowski, Pieczyski, Pierzyński, Pilawski, Piotrkowczyk, Piotrkowski, Piotrowicki, Piruski, Płatuść, Podfilipski, Podgajewski, Podgórski, Podhajecki, Pokutyński, Potocki, Przełubski, Przyłubski,

Rawa, Rawski, Roskowski, Roszkowski, Rucki, Rudzki, Rutski, Rynkowski,

Skaczkowski, Skałowski, Słostowski, Smalawski, Smalski, Solecki, Stanisławski, Stokowski, Stroiński, Sychowski, Szewiga, Szychowski,

Światły, Święcicki,

Twardowski, Twarowski, Tworowski,

Warkulewicz, Warzyński, Waźliński, Ważyński, Wierzbicki, Wierzychowski, Wiesiołowski, Wietrychowski, Wietrzychowski, Wojsz, Wojsza,

Zagorski, Zagórski, Zakliczewski, Zakliczowski, Zelisławski,

Żak, Żakiewicz, Żarski, Żelisławski, Żelsławski, Żokiewicz, Żyrosław^[13] .

Znaczący przedstawiciele i potomkowie rodów herbu Pilawa

Wielu Pilawitów, szczególnie z rodzin magnackich, dochodziło w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej do godności dygnitarskich (sprawowali najwyższe funkcję dygnitarskie w historii Rzeczypospolitej, np. wojewodów, marszałków, podskarbich, kanclerzy, hetmanów). Rodziny magnackie, o których tu mowa to chociażby Potoccy i Kamienieccy. Nie brakowało też wśród przedstawicieli rodów herbu Pilawa wysokich rangą sług Kościoła (np. biskupów), a także poetów, pisarzy, artystów, uczonych, uczestników zrywów niepodległościowych^[b].

Występowanie w heraldyce terytorialnej

Herby będące powtórzeniem rysunku Pilawy

Niemal niezmienionego herbu Pilawa używają (bądź używały) miasta:

Herb	Nazwa	Status	Powiat	Województwo	Kraj
	Brody	miasto	brodzki	tarnopolskie
	Buczacz	miasto	buczacki	tarnopolskie
	Horodenka	miasto	horodeński	stanisławowskie
	Jabłonów	osiedle typu miejskiego	kosowski	iwanofrankiwskie
	Leszniów	wieś	brodzki	lwowskie
	Probużna	wieś	czortkowski	tarnopolskie
	Potok Złoty	osiedle typu miejskiego	buczacki	tarnopolskie
	Sokołówka	wieś	buski	lwowskie
	Tłuste	osiedle typu miejskiego	zaleszczycki	tarnopolskie
	Tyśmienica	miasto	tłumacki	stanisławowskie

Herby terytorialne nawiązujące do Pilawy

Akcenty herbu Pilawa używają (bądź używały) miasta:

Herb	Nazwa	Status	Powiat	Województwo	Kraj
	Buczacz	miasto	buczacki	tarnopolski
	Buczacz	miasto	buczacki	tarnopolski
	Buczacz	miasto	buczacki	tarnopolski
	Budzanów	wieś	trembowelski	tarnopolski
	Kozowa	osiedle typu miejskiego	brzeżański	tarnopolski
	Krzeszowice	miasto	chrzanowski	krakowski
	Krzeszowice	gmina	chrzanowski	krakowski
	Krzeszowice	gmina	chrzanowski	krakowski
	Monasterzyska	miasto	buczacki	tarnopolski
	Nałęczów	miasto	lubelskie	puławski
	Nałęczów	gmina	lubelskie	puławski
	Peczeniżyn	osiedle typu miejskiego	kołomyjski	iwanofrankiwski
	Stanisławów	miasto	–	iwanofrankiwski
	Wierzchówka	wieś	trostianecki	winnicki
	Zabłotów	osiedle typu miejskiego	śniatyński	stanisławowski

Odmiany

Odmiany herbu Pilawa Herb Pilawa II Herb Potocki Herb Potocki II Potocki III Herb Potocki IV

Herb Pilawa w Tablicach odmian herbowych autorstwa Teodora Chrząńskiego z 1909 roku. III rząd, II kolumna.

Galeria

• 
  Pałac Tyszkiewiczów w Warszawie
• 
  Pałac we Lwowie, ulica Stefanyka 7a
• 
  Kościół św. Marcina w Krzeszowicach
• 
  Kościół pw. św. Marcina w Siemianówce
• 
  Zamek w Zatorze
• 
  Źródło Główne w Krzeszowicach
• 
  Cerkiew św. Mikołaja w Buczaczu

• 
  Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Buczaczu
• 
  Zamek w Baranowie Sandomierskim
• 
  Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego
• 
  Mauzoleum Potockich w Wilanowie
• 
  Mauzoleum Potockich w Wilanowie
• 
  Zamek w Łańcucie
• 
  Pałac w Antoninach

Zobacz też

• Heraldyka polska
• Ród herbowy
• Lista polskich herbów szlacheckich

Uwagi

1. Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie.
2. Podrozdział „Znaczący przedstawiciele i potomkowie rodów herbu Pilawa” został stworzony na podstawie drobnych danych, wyciągniętych z przypisów znajdujących się w artykule Pilawa (herb szlachecki).