Herbarz (heraldyka)

Herbarz – dzieło heraldyczne, klasyfikowane głównie jako gatunek piśmiennictwa historycznego^[1]. Herbarze najczęściej występują w postaci zbioru herbów szlacheckich, ich opisów i rodowodów herbownych^[2]. Zdarza się również, że zawierają herby miast, województw, przeróżnych organizacji, miejscowości itd. W zależności od kraju oprócz herbów szlacheckich można się w nich napotkać na herby chłopskie i mieszczańskie.

Osobny artykuł: Herb.

Ten artykuł dotyczy rodzaju dzieła heraldycznego. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Francuski Stowe Armorial z 1806 roku

Dzieła te mogą być prezentowane na wszelkiego rodzaju nośnikach: książkach, zwojach, zeszytach czy rejestrach, ale także dekoracjach ściennych, rzeźbach, obrazach, witrażach itp.

Najstarsze zachowane herbarze europejskie pochodzą z połowy XIII wieku, a rękopisy herbarzy były produkowane przez cały okres nowożytny. Siebmachers Wappenbuch wydany w 1605 roku jest wczesnym przykładem herbarza drukowanego. Średniowieczne herbarze obejmowały najczęściej kilkaset herbów, w późnym średniowieczu liczba ta dochodziła nawet do około 2000. We wczesnym okresie nowożytnym większe herbarze przekształciły się w projekty encyklopedyczne, następnie tradycja rozwija się w projekty słowników heraldycznych wydawanych w wielu tomach, takich jak Dictionary of British Arms w czterech tomach (1926–2009), czy großes Wappenbuch J. Siebmachera w siedmiu tomach (1854–1967).

Żaden stworzony dotychczas herbarz nie jest kompletnym zbiorem herbów kraju, z którego się wywodzi. We Francji podjęto próbę stworzenia pełnego herbarza, zamówiony przez Ludwika XIV, Armorial Général de France zawiera ponad 120 000 herbów, zaledwie 20 000 z nich to herby rodzin szlacheckich^[3] .

W Polsce za twórców tej formy pisarskiej, uznawany jest średniowieczny historyk – Jan Długosz i renesansowy pisarz, poeta – Bartosz Paprocki^[1]. Informacje w herbarzach najczęściej uporządkowane są alfabetycznie, choć starsze dzieła zwykle nie przestrzegały tej reguły^[4].

Rodzaje

• role herbowe: zwój pergaminowy pełniący funkcję zbioru wizerunków tarcz herbowych, często zawierają zapis współczesnych wydarzeń, który pozwala na identyfikację herbów;

• kodeksy: kodeksy to ręcznie napisane książki, które zawierają różne treści podzielone na odrębne części. Format ten jest najczęstszy w Hiszpanii, część poświęcona heraldyce znajduje się w opisach składających się na sam herbarz, wraz z krótkimi traktatami heraldycznymi.

Inni specjaliści, tacy jak Martín de Riquer rozróżniają herbarze na podstawie charakterystyki tego, co reprezentują, dzięki czemu można je rozróżnić;

• herbarze ikonograficzne: zbiór zawierający przedstawienia graficzne lub rysunki herbów, zwykle barwione lub za pomocą kodu umożliwiającego rozpoznanie tynktury;

• herbarze blazonowe: przedstawiają jedynie opisy heraldyczne w formie tekstowej, zazwyczaj w języku i terminologii heraldycznej;

• herbarze mieszane: zawierające tekst i ilustracje.

Z punktu widzenia treści inni autorzy dzielą herbarz na:

• herbarze okazjonalne: czyli takie, które zostały sporządzone na konkretne wydarzenie, takie jak bitwa lub turniej rycerski. Niektóre z najbardziej zbadanych i rozpowszechnionych herbarzy należą do tego typu, takie jak Herbarz de Bigot, z okazji zdobycia Hainaut przez Karola Francji w 1254 roku lub Herbarz traktatu z Guerandy (Rôle d’armes du traité de Guérande), podpisany przez 250 rycerzy w 1381 roku;

• herbarze instytucjonalne: to takie, które gromadzą herby osób należących do określonej instytucji, takich jak zakony rycerskie, bractwa czy korporacje. Przykładami tego typu herbarzy jest zachowana w Paryżu Wielka Armourial Equestre de la Toison d’Or, a w Hiszpanii Księga Bractwa z Santiago;

• herbarze ogólne: są to te, które rejestrują he rby wszystkich rycerzy lub rodów danego terytorium. Przykładem może być chociażby Herbarz Geldrii, który gromadzi około 2000 tarcze herbowych rycerzy z całej Europy;

• herbarze zwykłe: głównie pochodzą ze sfery anglosaskiej, są to takie dzieła, które zawierają herby i porządkują ją zgodnie z heraldycznymi cechami przedstawianych emblematów takich jak np. godła herbowe czy klejnoty herbowe. W Polsce dzieło tego typu sporządził Teodor Chrząński, nosi ono nazwę Tablice odmian herbowych.

• herbarze ilustracyjne: czyli utwory literackie, które zawierają w sobie opisy herbów.

Historia

Herbarze a Europa

Pierwszymi herbarzami były role herbowe sporządzane od XIII w. z okazji turniejów rycerskich jako pomoc w identyfikacji uczestników i poprawności używanych przez nich herbów. Kolejną formą herbarza, zwłaszcza w zachodniej Europie były urzędowe spisy sporządzane z okazji lustracji dóbr dla celów skarbowych, ozdabiane od XV w. również wizerunkami herbów.

Herbarze a Polska

Pierwsze znane dziś dzieła heraldyczne z wizerunkami polskich herbów nie zostały sporządzone przez Polaków, albowiem najstarsze źródło ikonograficzne je przedstawiające pochodzi z Holandii. Nosi ono nazwę Wapenboek Gelre i zostało sporządzone przez herolda Claesa Heinenszoona. Spośród ponad 2 tys. herbów w nim zawartych znajduje się w nim 18 polskich. Są nimi: Hołobok, Korczbok, Kornic, Kościesza, Leliwa, Korczak, Lis, Nałęcz, Ogończyk, Prawdzic, Ostoja, Rogala, Świnka, dodatkowo trzy Odrowąże i dwie Bogorie. Jest tam również zawarty jeden, dotychczas niezidentyfikowany herb (blazon.: w polu srebrnym podkowa na opak złota z krzyżem kawalerskim w środku), a także dwa herby, które przez historyków uważane są za zaginione w XVI wieku; Becz i Łękna. Wszystkie te herby przedstawione są w jednej grupie na czterech kartach, których początkiem jest karta króla Węgier i Polski; Ludwika Węgierskiego wraz z polskimi herbami ziemskimi^[5][6]. Przechowywany jest dziś w Bibliotece Królewskiej Belgii^[7].

Osobny artykuł: Herbarz Geldrii.

• Polskie herby w Wapenboek Gelre.
• 
  Strona 52v
• 
  Strona 53v
• 
  Strona 54r

Najstarsze barwne wyobrażenia polskich herbów szlacheckich pochodzą z 1353 roku, kiedy to powstał pruski zabytek heraldyczny – Legenda o św. Jadwidze^[5][8] . Jest to rękopis sporządzony po łacinie przez skrybę zakonnego, Mikołaja Pruzię, będący jednocześnie legendą obrazową o św. Jadwidze Śląskiej. Ten rodzaj herbarza zawiera wizerunki 5 polskich herbów; Brochwicza, Glaubicza, Grzymałę, Poraja i Rogalę^[5].

Osobny artykuł: Kodeks lubiński.

• Polskie herby w Legendzie o św. Jadwidze
• 
  Bitwa pod Legnicą w 1241 roku. Tutaj książę Heinrich (jego wojska są po prawej stronie), syn św. Jadwigi, walczy z Tatarami na polu zwanym Wahlstatt. Wśród wojska Heinricha widać tarcze z wizerunkami polskich herbów.

Na ogół w tego rodzaju źródłach herby poświęcone rycerstwu jednego kraju znajdują się na kartach jeden obok drugiego. Podobnie jest z Rolą Bellenville (XV w.), Herbarzem Lyncenich (XV w.) i przechowywanym w Sztokholmie Codex Bergshammar (1434–1444). Zabytkiem odrobinę innego rodzaju jest Księga bracka św. Krzysztofa na Arlbergu, zwana też Herbarzem z Arlbergu, gdzie umieszczano herby tych polskich rycerzy, którzy przystąpili do bractwa z nią związanego. Ich herby były domalowywane sukcesywnie wraz z ich wstępowaniem. Jako pierwsi znaleźli się tam ci z polskich rycerzy, którzy udali się na Sobór w Konstancji. Temu soborowi jest poświęcony inkunabuł – Kronika Soboru w Konstancji Ulricha z Richentalu^[7].

Ostatnim średniowiecznym niepolskim herbarzem, ważnym dla heraldyki polskiej jest zlokalizowany w Biblioteki Arsenału w Paryżu – Herbarz Złotego Runa (1434–1435)^[7]. Herbarz ten zawiera osobną część przeznaczoną na polskie herby, których znalazło się w nim 24. Franciszek Piekosiński nazwał to dzieło rolą marszałkowską^[6]. Występowanie polskich herbów w zachodnich rolach herbowych i herbarzach, świadczy o silnej obecności rycerstwa polskiego w kulturze średniowiecznej Europy^[7].

Osobny artykuł: Grand Armorial équestre de la Toison d’or.

• Polskie herby w Herbarzu Złotego Runa
• 
  Folio 119v°
• 
  Folio 120v°
• 
  Folio 121r°

Pierwsze znane polskie wydanie heraldyczne pochodzi z lat 1454–1480, jest nim napisane przez średniowiecznego historyka, Jana Długosza – Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae – zwane też Klejnotami Długoszowymi^[7]. Oryginał tego dzieła zaginął, zachowało się jedynie 7 rękopiśmienniczych jego kopie z końca XV w^[9]. Wraz z renesansowy pisarzem i poetą, Bartoszem Paprockim, uznawani są za polskich prekursorów tej formy pisarskiej^[4]. Paprocki zasłynął w historii tym, że w przeciwieństwie do Długosza, jego dzieła nie składały się jedynie z opisów herbów. Zawierały one bowiem informacje genealogiczno-heraldyczne, z przewagą informacji genealogicznych, a także wizerunki herbów^[10] .

Kolejnym bardzo ważnym herbarzem było dzieło autorstwa Szymona Okolskiego. Było to ostatnie dzieło, w którym ukazały się w większości poprawne i we właściwy sposób stylizowane wizerunki herbów^[11].

Staropolskie herbarze zawierały wiele legend i opowieści fantastycznych, które służyły podnoszeniu prestiżu posiadaczy herbów, dlatego są one m.in. cennym zapisem mentalności szlachty. Dopiero w XIX w. rozpoczęły się krytyczne studia nad heraldyką, których efektem są m.in. herbarze wydawane już w początkach XX wieku^[10] .

Do dnia dzisiejszego wydano wiele polskich herbarzy^[8] . Najbardziej znanym i godnym uwagi dziełem jest stworzony przez Tadeusza Gajla – Nowy Herbarz Polski, który zawiera ponad 5 tys. herbów polskich i 50 tys. nazwisk szlachty polskiej^[12] .

Herbarze obce i międzynarodowe

1. Almanach Gotajski, 1763 – 1944 jako Almanach de Gotha, od 1956 Genealogisches Handbuch des Adels rody panujące i arystokratyczne
2. J.B.Rietstap Armoires general – prawie pełny zbiór herbów rodowych z całej Europy
3. Deutsches Geschlechterbuch, 1889 – 1943 jako Genealogisches Handbuch bürgerlicher Familien, od 1956 jako Das Deutsche Geschlechterbuch – rodziny mieszczańskie i chłopskie z dawnych terenów Rzeszy.
4. Johann Siebmachers Wappenbuch – rody szlacheckie dawnego Świętego Cesarstwa, wydawany od 1605.
5. Burkes Peerage, Baronetage and Knightage – wydawane od 1826 (w 2004 107. wydanie) herbarz parów i baronetów Zjednoczonego Królestwa, ze spisem rycerzy, często z informacjami genealogicznymi.

Herbarze polskie

Herbarze dawne

Autor	Tytuł	Alfabet	Część	Rok
Jean de Saint-Remy	Herbarz Złotego Runa[a]	–	II	1434–1435
nieznany	Codex Bergshammar[b]	–	–	1434–1436
Jan Długosz	Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae	–	–	1464–1480
Ambrosius de Nissa	Arma Regni Poloniae	–	–	1572 (ok.)
Bartosz Paprocki	Gniazdo cnoty (...)	–	–	1578
Bartosz Paprocki	Herby rycerstwa polskiego (...)	–	–	1584
Jan Karol Dachnowski	Herby szlacheckie w ziemiach pruskich		–	1620 (ok.)
Jan Karol Dachnowski	Poczet możnego rycerstwa polskiego		–	1634 (ok.)
Jan Gorczyn	Kleynoty abo herby państwa y rycerstwa (...)	A-Z	–	1630
Szymon Okolski	Orbis Polonus	A-K	Tom I	1641
Szymon Okolski	Orbis Polonus	L-R	Tom II	1641
Szymon Okolski	Orbis Polonus	S-Z	Tom III	1641
Wacław Potocki	Poczet herbów szlachty Korony Polskiey (...)		–	1696
nieznany	Nobilis Polonie avitis equitum stemmatibus insignita (...)		–	1702
Antoni Swach	Herby Polskie		–	1705
Kasper Niesiecki	Herby i familie rycerskie tak w Koronie jako y w W.X.L. (...)		–	1728
Kasper Niesiecki	Korona polska		–	1728–1743
Stanisław Józef Duńczewski	Herbarz wielu domów Korony Polskiej (...)		–	1728–1743
Benedykt Chmielowski	Zbiór krótki herbów polskich (...)		–	1763
Stefan Kossecki	Poczet herbów szlachty Korony Polskiey (...)	–	–	1789
Piotr Małachowski	Zbior nazwisk szlachty z opisem herbow (...)	A-P	Tom I	1790
Piotr Małachowski	Zbior nazwisk szlachty z opisem herbow (...)	R-Z	Tom II	1790
Wojciech Wielądko	Heraldyka, czyli opisanie herbów (...)		Tom I	1792
Wojciech Wielądko	Heraldyka, czyli opisanie herbów (...)	B-B	Tom II	1794
Wojciech Wielądko	Heraldyka, czyli opisanie herbów (...)		Tom III	1795
Wojciech Wielądko	Heraldyka, czyli opisanie herbów (...)		Tom IV	1796
Wojciech Wielądko	Heraldyka, czyli opisanie herbów (...)		Tom V	1798
Wojciech Wielądko	Heraldyka, czyli opisanie herbów (...)		Tom IV	1804
Kasper Niesiecki	Herbarz polski	–	Tom I	1839
Kasper Niesiecki	Herbarz polski	A-B	Tom II	1839
Kasper Niesiecki	Herbarz polski	C-D	Tom III	1839
Kasper Niesiecki	Herbarz polski	E-J	Tom IV	1839
Kasper Niesiecki	Herbarz polski	K	Tom V	1840
Kasper Niesiecki	Herbarz polski	L-N	Tom VI	1841
Kasper Niesiecki	Herbarz polski	O-P	Tom VII	1841
Kasper Niesiecki	Herbarz polski	R-S	Tom VIII	1841
Kasper Niesiecki	Herbarz polski	T-W	Tom IX	1842
Kasper Niesiecki	Herbarz polski	Z-Ż	Tom X	1845
Leonhard Dorst	Schlesisches Wappenbuch (...)		Tom I, II, III	1842–1849
Nikołaj Pawliszczew	Herbarz rodzin szlacheckich (...)	A-D	Cz. 1	1853
Nikołaj Pawliszczew	Herbarz rodzin szlacheckich (...)	E-J	Cz. 2	1853
Hipolit Stupnicki	Herbarz polski i imionospis zasłużonych (...)	A-J	Tom I	1855
nieznany	Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej		–	1857[c]
Hipolit Stupnicki	Herbarz polski i imionospis zasłużonych (...)	K-P	Tom II	1859
Hipolit Stupnicki	Herbarz polski i imionospis zasłużonych (...)	R-Ż	Tom III	1862
Ignacy Milewski	Herbarz Ignacego Kapicy Milewskiego (...)	A-Z	–	1870
Adam Amilkar Kosiński	Przewodnik heraldyczny		–	1877
Wojciech Wijuk Kojałowicz	Herbarz rycerstwa Wielkiego Księstwa Litewskiego		–	1897
Kazimierz Czarniecki	Herbarz polski podłóg Niesieckiego (...)	A-K	Tom I	1881
Kazimierz Czarniecki	Herbarz polski podłóg Niesieckiego (...)	L-O	Tom II	1881
Juliusz Ostrowski	Księga herbowa rodów polskich	A-S	Cz. 1	1897
Juliusz Ostrowski	Księga herbowa rodów polskich	A-S	Cz. 2	1898
Franciszek Piekosiński	Herbarz szlachty prowincyi witebskiej		–	1899
Adam Boniecki	Herbarz polski	A-B	Tom I	1899
Adam Boniecki	Herbarz polski	B-C	Tom II	1900
Adam Boniecki	Herbarz polski	C	Tom III	1900
Adam Boniecki	Herbarz polski	C-D	Tom IV	1901
Adam Boniecki	Herbarz polski	D-G	Tom V	1902
Adam Boniecki	Herbarz polski	G	Tom VI	1903
Adam Boniecki	Herbarz polski	G-H	Tom VII	1904
Adam Boniecki	Herbarz polski	H-J	Tom VIII	1905
Adam Boniecki	Herbarz polski	J-K	Tom IX	1906
Adam Boniecki	Herbarz polski	K	Tom X	1907
Adam Boniecki	Herbarz polski	K	Tom XI	1907
Adam Boniecki	Herbarz polski	K	Tom XII	1908
Adam Boniecki	Herbarz polski	K-L	Tom XIII	1909
Adam Boniecki	Herbarz polski	L	Tom XIV	1911
Adam Boniecki i Artur Reiski	Herbarz polski	L-Ł	Tom XV	1912
Adam Boniecki i Artur Reiski	Herbarz polski	Ł-M	Tom XVI	1913
Adam Boniecki	Herbarz polski: Uzupełnienia i sprostowania do cz. 1		Zeszyt I	1901
Adam Boniecki	Herbarz polski: Uzupełnienia i sprostowania do cz. 1		Zeszyt II	1902
Adam Boniecki	Herbarz polski: Uzupełnienia i sprostowania do cz. 1		Zeszyt III	1902
Adam Boniecki	Herbarz polski: Uzupełnienia i sprostowania do cz. 1		Zeszyt IV	1906
Adam Boniecki	Herbarz polski: Uzupełnienia i sprostowania do cz. 1		Zeszyt V	1906
Emilian von Zernicki-Szeliga	Der Polnische Adel (...)		Tom I	1900
Emilian von Zernicki-Szeliga	Der Polnische Adel (...)		Tom II	1900
Jerzy Dunin-Borkowski	Almanach błękitny		–	1908
Teodor Chrząński	Tablice odmian herbowych		–	1909
Franciszek Piekosiński	Poczet rodów szlachty polskiej wieków średnich		–	1911
Kazimierz Pułaski	Kronika polskich rodów szlacheckich (...)	A-Ż	–	1911
Zbigniew Leszczyc	Herby szlachty polskiej	A-M	Tom I	1908
Zbigniew Leszczyc	Herby szlachty polskiej	N-Z	Tom II	1908
Wiktor Wittyg	Nieznana szlachta polska i jej herby	A-Ż	–	1912
Seweryn Uruski	Rodzina. Herbarz szlachty polskiej	A-B	Tom I	1904
Seweryn Uruski	Rodzina. Herbarz szlachty polskiej	B-C	Tom II	1905
Seweryn Uruski	Rodzina. Herbarz szlachty polskiej	C-E	Tom III	1906
Seweryn Uruski	Rodzina. Herbarz szlachty polskiej	F-G	Tom IV	1907
Seweryn Uruski	Rodzina. Herbarz szlachty polskiej	G-J	Tom V	1908
Seweryn Uruski	Rodzina. Herbarz szlachty polskiej	J-K	Tom VI	1909
Seweryn Uruski	Rodzina. Herbarz szlachty polskiej	K	Tom VII	1910
Seweryn Uruski	Rodzina. Herbarz szlachty polskiej	K-L	Tom VIII	1911
Seweryn Uruski	Rodzina. Herbarz szlachty polskiej	L-Ł	Tom IX	1912
Seweryn Uruski	Rodzina. Herbarz szlachty polskiej	Ł-M	Tom X	1913
Seweryn Uruski	Rodzina. Herbarz szlachty polskiej	M	Tom XI	1914
Seweryn Uruski	Rodzina. Herbarz szlachty polskiej	N-O	Tom XII	1915
Seweryn Uruski	Rodzina. Herbarz szlachty polskiej	O-P	Tom XIII	1916
Seweryn Uruski	Rodzina. Herbarz szlachty polskiej	P	Tom XIV	1917
Seweryn Uruski	Rodzina. Herbarz szlachty polskiej	P-R	Tom XV	1931
Ludwik Korwin-Piotrowski	Ormiańskie rody szlacheckie			1934
Szymon Konarski	Szlachta kalwińska w Polsce			1936
Władysław Pulnarowicz	Rycerstwo Polskie Podkarpacia			1937
Stefan Starykoń-Kasprzycki	Almanach szlachecki			1939

Herbarze współczesne

• Szymon Konarski Armorial de la noblesse polonaise titrée, Paris, 1958;
• Sławomir Górzyński, Jerzy Kochanowski Herby szlachty polskiej – Warszawa 1990
• Józef Szymański Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego – Warszawa 1993
• Józef Szymański Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku Warszawa 2001
• Alfred Znamierowski Herbarz rodowy – Warszawa 2004
• Tadeusz Gajl Herby szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów – Białystok 2003, ISBN 83-88595-12-1.
• Tadeusz Gajl Herby szlacheckie Polski porozbiorowej – Pozkal 2005, ISBN 83-88595-98-9.
• Andrzej Brzezina Winiarski Herby Szlachty Rzeczypospolitej – Warszawa, 2006, ISBN 83-89667-42-8.
• Stanisław Dziadulewicz Herbarz rodów tatarskich w Polsce – Wilno 1929 (reprint WAiF. Warszawa 1986)
• Tadeusz Gajl Herbarz Polski od Średniowiecza do XX wieku – L&L, Gdańsk 2007, ISBN 978-83-60597-10-1.
• Tadeusz Gajl: Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Gdańsk: L&L, 2011. ISBN 978-83-60597-68-2. Brak numerów stron w książce
• Stanisław Łoza Rodziny polskie pochodzenia cudzoziemskiego osiadłe w Warszawie z okolicach Warszawa: Wydawnictwo i Druk Zakładów Graficznych Galewski i Dau, 1934. Egzemplarz istnieje w Bibliotece Narodowej w Warszawie.
• Andrzej Brzezina Winiarski Herby Rzeczypospolitej – Archiwum Państwowe w Przemyślu, 2008–2009, ISBN 978-83-88172-28-1.

• Aleksander Podolski, Księga herbowa Unii Polskich Ugrupowań Monarchistycznych, Wrocław 2010, ISBN 978-83-925702-3-3.
• Leszek Wierzchowski, Sławomir Leonard Wysocki Herbarz. Nadania godności szlacheckich i arystokratycznych w Polsce 1992 – 1995. Wydawnictwo SAPIENTIA, Kraków 1996
• Bogusław Jerzy Tarnawa-Zajączkowski „Armoriał, czyli poczet herbów, zbrojb, klejnotów zacnych polskich Rodów Rycerskich i Szlacheckich oraz możnych Familii Rycerskich i Szlacheckich Wielkiego Księstwa Litewskiego”

Herbarze internetowe

1. Herbarz szlachty litwińskiej – internetowy herbarz rodów litewskich. (pol.), (ang.), (ros.), (biał.)
2. Herbarz polski – internetowy herbarz rodów rzeczpospolitej. (pol.), (ang.)
3. Genealogia okiem – wyszukiwarka herbów rodów rzeczpospolitej. (pol.)
4. Wappenwiki – wyszukiwarka herbów rodów europejskich. (ang.)
5. European Heraldry – internetowy herbarz rodów europejskich. (ang.)
6. Héraldique européenne – internetowy herbarz rodów europejskich. (fr.)

Zobacz też

Zobacz hasło herbarz w Wikisłowniku

• armoriał
• herold
• rola herbowa
• księgi rodów szlacheckich

Uwagi

1. Część dotycząca Polski pochodzi z lat 1434–1435, nie cała książka.
2. Część dotycząca Polski pochodzi z lat 1434–1436, nie cała książka.
3. Reprint w 1988 roku.