Jawornik Polski

Jawornik Polski – miasto w Polsce położone w województwie podkarpackim, w powiecie przeworskim, siedziba miejsko-wiejskiej gminy Jawornik Polski^[4] oraz rzymskokatolickiej parafii pw. św. Andrzeja Apostoła^[5].

Jawornik Polski

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	przeworski
Gmina	Jawornik Polski
Data założenia	1448
Prawa miejskie	1472–1784[1], od 2024
Burmistrz	Łukasz Kawaliło (od 2024)
Powierzchnia	8,48[2] km²
Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość	1140[2] 134 os./km²
Strefa numeracyjna	16
Kod pocztowy	37-232[3]
Tablice rejestracyjne	RPZ
Położenie na mapie gminy Jawornik Polski Jawornik Polski
Położenie na mapie Polski Jawornik Polski
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Jawornik Polski
Położenie na mapie powiatu przeworskiego Jawornik Polski
49°53′19,21″N 22°17′05,89″E
TERC (TERYT)	1814044[4]
SIMC	0603900[4]
Urząd miejski Jawornik Polski 30 37-232 Jawornik Polski
Strona internetowa
BIP

Płaskorzeźba na ścianie kościoła

Jawornik uzyskał lokację miejską około 1472 roku^[6]. W 1784 roku, pod zaborem austriackim, przekształcony w miasteczko^[7]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Jawornik Polski pozostał przy historycznych prawach miasteczka, lecz stanowił wiejską gminą jednostkową w powiecie rzeszowskim w województwie lwowskim^[8] W następstwie założeń reformy gminnej w II RP^[9], Jawornik Polski utracił prawa miasteczka 1 sierpnia 1934, wchodząc w skład nowo utworzonej zbiorowej gminy Hyżne^[10], w obrębie której utworzył gromadę (ówczesny odpowiednik sołectwa)^[11]. W latach 1934–1954 w gminie Hyżne (od 1945 w województwie rzeszowskim^[12]), 1954–1972 siedziba gromady Jawornik Polski^[13]. 1 stycznia 1973 włączony do powiatu przeworskiego^[14], gdzie został stolicą nowo utworzonej gminy Jawornik Polski^[15]. W latach 1975–1998 należał administracyjnie do województwa przemyskiego. 1 stycznia 2024 odzyskał status miasta^[16].

Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. miasto liczyło 1140 mieszkańców, będąc 52. najludniejszym miastem w województwie^[2].

Części miasta

Integralne części miasta Jawornik Polski^[17][4]

SIMC	Nazwa	Rodzaj
0603916	Chałupki	część miasta
0603922	Dolny Koniec	część miasta
0603939	Grabnik	część miasta
0603945	Kurzy Dział	część miasta
0603951	Miasto	część miasta
0603968	Młyńska Góra	część miasta
0603974	Szałaje	część miasta
0603980	Zapady	część miasta

Historia

4 kwietnia 1448 r. Małgorzata z Kmitów Mościcowa z Dynowa w spisie odnotowana jest jako właścicielka Jawornika Polskiego i wsi Hyżne, Hadle, Szklary, Harta i Dylągówka. W 1472 r. Jawornik w dokumentach zapisano jako miasto. Jego lokacja nastąpiła w latach 1448–1472. Właścicielami byli głównie Kmitowie z Zamku Sobień. Po śmierci poprzedniego właściciela Jawornika Andrzeja Kmity w 1494 jego córka Nawojka Kmitówna, dziedziczka ojcowskich dóbr, odstąpiła swe prawa stryjecznemu bratu, Piotrowi Kmicie. Wychodziła ona za mąż dwa razy: po raz pierwszy za Piotra Ligęzę (zm. 1543) – kasztelana czechowskiego, z którym się rozwiodła, i po raz drugi za Stanisława Mateusza Stadnickiego (zm. 1563), kasztelana sanockiego. Właśnie drugi mąż zaprotestował przeciw odstąpieniu tych ziem Piotrowi Kmicie. Stadniccy, a zwłaszcza Marcin Stadnicki (syn Stanisława) oraz Michał Zebrzydowski byli kolejno właścicielami Jawornika.

19 marca 1657 r. mieszkańcy przy pomocy oddziałów chłopskich początkowo odpierali najazd około 1000-osobowego oddziału jazdy wojsk Rakoczego, jednak wrogie wojska ostatecznie tu wkroczyły, mordując ludność i paląc gród.

Po śmierci w lutym 1769 r. Jakuba Bronickiego herbu Korwin, jego żona Anna Bronicka z Nowotańca wyszła po raz drugi za mąż, za pułkownika Walentego Górskiego i została właścicielką Jawornika. Walenty Górski był pułkownikiem Wojsk Polskich w Gwardii Koronnej Litewskiej, a także poetą i dramatopisarzem; jego sztuki były grane we Lwowie.

Po śmierci Górskiego od ran w powstaniu 4 lutego 1832 roku, dobra odziedziczył jego syn Stanisław Leonard Górski, powstaniec styczniowy. Anna ponownie wyszła za mąż – za Pińskiego. Po śmierci syna odziedziczyła dobra. Wyrokiem Sądu Obwodowego w Rzeszowie z dnia 4 listopada 1864 roku, z powodu zadłużenia majątku dobra te przejął Leon Kellermann. W 1872 roku właścicielem został Zygmunt Chmielowski.

Podczas okupacji hitlerowskiej w czerwcu 1942 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców^[a]. Przebywało w nim około 400 Żydów. W lipcu 1942 roku zostali oni wywiezieni do getta w Rzeszowie, a stamtąd do obozu zagłady w Bełżcu i tam zamordowani^[19].

Zabytki

Według rejestru zabytków NID^[20] na listę zabytków wpisane są:

• kościół parafialny pw. św. Andrzeja Apostoła z lat 1838–1839, z XIX i XX-wiecznym wyposażeniem, nr rej.: A-48 z 4.12.2001. Parafię św. Andrzeja Apostoła w Jaworniku Polskim erygowano w roku 1492. Należy do dekanatu Kańczuga^[21]. Miała pierwotnie drewnianą świątynię.
  • cmentarz kościelny;
  • plebania z 1917 roku;
  • kaplica grobowa rodziny Górskich, na cmentarzu grzebalnym z 1850 roku;
• dworzec przeworsko-dynowskiej kolejki wąskotorowej, XIX/XX, nr rej.: A-463 z 30.09.1991 (dec.: kolejka wąskotorowa Przeworsk-Dynów)
• suszarnia piasku, XIX/XX, nr rej.: j.w.

Niedaleko miejscowości znajduje się najdłuższy w Europie tunel na trasie kolei wąskotorowej (602 m).

Jawornicka Izba Regionalna mieści się w dawnym budynku zabytkowym z pocz. XX wieku, wybudowanym przez ks. prof. Henryka Roszkowskiego (1878–1946), gdzie wcześniej znajdował się ośrodek zdrowia.

• 
  Kościół
• 
  Kaplica grobowa rodziny Górskich
• 
  Kaplica cmentarna
• 
  Plebania

Zobacz też

• Jawornik, Jawornik Ruski, Jawornik-Przedmieście
• Cmentarz żydowski w Jaworniku Polskim

Uwagi

1. Funkcjonowaniu tego getta towarzyszą niejasności – nie zachowały się na jego temat dokumenty, a według relacji ocalałej Sary Langsam po jego utworzeniu miejscowi Żydzi nadal mieszkali we własnych domach^[18].