Przysucha
miasto w województwie mazowieckim Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przysucha – miasto w Polsce, w województwie mazowieckim, siedziba powiatu przysuskiego i gminy miejsko-wiejskiej Przysucha. Miasto położone na krańcu Wzniesień Południowomazowieckich, w pobliżu rzeki Radomki. Historycznie leży w Małopolsce. Według danych z 31 marca 2011 roku, miasto miało 6304 mieszkańców[3].
Ten artykuł od 2022-10 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||
 | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Gmina | |||
| Prawa miejskie | |||
| Burmistrz |
Adam Pałgan | ||
| Powierzchnia |
7,02[1] km² | ||
| Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość |
| ||
| Strefa numeracyjna |
(+48) 48 | ||
| Kod pocztowy |
26-400 | ||
| Tablice rejestracyjne |
WPY | ||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |||
Położenie na mapie powiatu przysuskiego  | |||
Położenie na mapie gminy Przysucha  | |||
 51°21′30″N 20°37′42″E | |||
| TERC (TERYT) |
1423064 | ||
| SIMC |
0973777 | ||
Urząd miejski Plac Oskara Kolberga 1126-400 Przysucha | |||
| Strona internetowa | |||
Miasto leży w południowej części województwa mazowieckiego, na południowym krańcu Równiny Radomskiej, ok. 40 km na zachód od Radomia. W pobliżu miasta (przy granicy administracyjnej) przepływa rzeka Radomka. Przysucha położona jest w historycznej Małopolsce, w dawnej ziemi sandomierskiej oraz ziemi radomskiej[4]. Przez miasto przebiega droga krajowa nr 12 (Radom-Piotrków Trybunalski) (projektowana droga ekspresowa S12), a poza tym drogi do Klwowa, Szydłowca i Końskich. W miejscowości Skrzyńsko znajduje się stacja kolejowa Przysucha na linii z Radomia do Łodzi.
Toponimia
Przysucha wymieniana była jako osada nad rzeką Radomką powstała w bagnistej kotlinie, która często musiała być osuszana by móc stanowić miejsce zamieszkania. Przedrostek "przy-" formował nazwy miejscowości, więc Przysucha to tereny przy suchym, bezleśnym miejscu.
Wieś przedlokacyjna
Pierwsze wzmianki o miejscowości (jako Przesucha) pochodzą z 1415 i związane są z osobą Rafała, syna Warsza ze Skrzyńska. Jest on pierwszą występującą w źródłach osobą, która w swej tytulaturze używała zwrotu „z Przysuchy”.
Następna informacja na temat Przysuchy pochodzi z 1490. Wtedy to niejaki Paweł z Przysuchy nabył 4 łany kmiece w Wielkim Skrzynnie.
Wiadomo, że w 1508 i 1509 Przysucha należała do rodu Morsztynów, a w 1510 jej właścicielem był Męcina z Przysuchy. W tymże roku wieś liczyła sześć zagród na sześciu łanach. W Przysusze znajdowała się wówczas karczma, a nieopodal pracowała kuźnica na 3 koła „koneczne”. Na początku XVI w. Przysucha należała do parafii Skrzyńsko, na rzecz której oddawano dziesięcinę w wysokości 3 grzywien. W 1526 istniała kuźnica o 2 kołach i młyn o 1 kole, a dziesięcina oddawana była z pięciu i pół łanu.
Prywatna wieś szlachecka, położona była w drugiej połowie XVI wieku w powiecie radomskim województwa sandomierskiego[5].
Lokacja miasta
Około 1700 roku nastąpił rozwój papiernictwa na ziemiach pomiędzy Wisłą i Pilicą m.in. w Przysusze[6], 11 grudnia 1710 przywilej królewski, wydany dla Antoniego Czermińskiego herbu Wieniawa przez Augusta II Mocnego, zezwala na osadzanie się rzemieślników, także zagranicznych, i odbywanie targów. Żona Czermińskiego, Zofia, była wdową pod Jakubie Gabbonim, dzierżawcy zakładów samsonowskich przejętych w 1718 przez biskupów krakowskich i miała w Przysusze powstać manufaktura konkurującą z zakładami w Samsonowie. Spiętrzono wody Radomki i utworzono 9 stawów, z których woda napędzała maszyny kuźnic, papierni, młynów do mielenia rud, szabelni, a także tartaku i olejarni. W 1714 król zezwolił na powstawanie cechów rzemieślniczych i odbywanie się targów dwa razy w tygodniu (soboty i niedziele). Wkrótce po tym napływający rzemieślnicy niemieccy (głównie z Saksonii i Śląska) założyli miasto zwane Czermnem. Osada posiadała rynek, znajdujący się dziś na placu kard. Wyszyńskiego. W 1723 w Przysusze zlokalizowano żydowskie miasto o charakterze handlowo-usługowym (był to ważny ośrodek chasydyzmu). W 1739 roku opat sulejowski Bernard Wierzbowski wyjednał u króla Augusta III zmiany w przywilejach Przysuchy. Ograniczono liczbę i terminy targów, które przypadały na ten sam czas, co i targi w sąsiednim Skrzynnie[7]. Dopiero w 1745 na tereny dzisiejszej Przysuchy zaczęła sprowadzać się ludność katolicka. W 1728 roku zmarł Antoni Czermiński, zaś dobra przysuskie przypadły wdowie po nim – Mariannie Ewie z Krasickich, która około 1738 wyszła ponownie za mąż za Jana Dembińskiego. Jan, a od 1754 jego spadkobierca – Franciszek, wspierali rozwój przemysłu w swoich włościach. W latach siedemdziesiątych XVIII w. osada posiadała wielkie piece hutnicze, rurarnię, tartak, młyny i papiernię[7]. Na rok 1777 w Przysusze istniało 39 domów niemieckich, 85 żydowskich i 29 polskich. Dzielnica polska, zwana Urszulinem na cześć Urszuli Dembińskiej z Morsztynów, żony Franciszka, posiadała podobnie jak dzielnica niemiecka i żydowska oddzielne prawa miejskie. W roku 1777 zmarł Franciszek Dembiński, zaś dobra przejął dziedzic – Ignacy. Ignacy był żonaty trzykrotnie, ale doczekał się tylko córek, z których Amelia otrzymała w wianie Przysuchę.
Okres zaborów
_1880_(88802564)_(cropped).jpg)
Upadek Rzeczypospolitej był także upadkiem Przysuchy. Pomimo przynależności do Księstwa Warszawskiego, a od 1815 do Królestwa Polskiego, Przysucha traciła znaczenie, głównie przez zależność miasta od dworu, odebranie wielu praw mieszczanom a częściowo przez przemarsze wojsk austriackich podczas powstania kościuszkowskiego. Wydobycie i wytop niskoprocentowej rudy żelaza (16%-18%), występującej w okolicy miasta przestawał się opłacać. W roku 1816 została założona szkoła elementarna[8]. W latach dwudziestych XIX wieku miasto posiadało 36 domów murowanych i 152 drewniane. Liczba mieszkańców przekraczała 1800 osób. Przeważała ludność żydowska[7]. W 1825 roku Amelia Dembińska wyszła za mąż za Ludwika Dembińskiego herbu Nieczuja (inna rodzina Dembińskich). Dembińscy herbu Nieczuja gospodarzyli w Przysusze aż do 1945 roku, wybudowali tu m.in. dwór, obecnie muzeum. W 1841 roku Przysucha posiadała wielki piec, powstała również walcownia blachy w Młynach oraz fryszerki w Drutarni, Gwarku, Toporni i Młynach. Wydajność tych zakładów była dość znaczna. Jednak z powodu braku koniunktury na sprzedaż artykułów żelaznych i niskoprocentową rudę przemysł zamierał. Dodatkowo powódź, która nawiedziła te tereny w latach siedemdziesiątych XIX wieku oraz konkurencja sąsiednich ośrodków dodatkowo pogłębiły ten proces[7] 11. W roku 1860 ludność żydowska wynosiła niecałe 2000 osób, z kolei Polaków było około 500 osób[7]. Przysucha utraciła prawa miejskie w 1869 roku podczas tzw. reformy miejskiej.
Dwudziestolecie międzywojenne
Lekkie ożywienie przemysłu poprawiło trochę sytuację w regionie. Duży rozwój nastąpił jednak w dziedzinie kultury i edukacji za sprawą otwarcia Szkoły Spółdzielczej i Podstawowej. Ludność miasta w roku 1939 wynosiła 4850 mieszkańców, z czego Żydzi stanowili 2980 osób.
II wojna światowa
6 września 1939 na Przysuchę spadły bomby i zniszczyły ponad 70 domów i budynki folwarku. W czasie wojny Niemcy założyli getto, w którym umieszczono ponad 5000 Żydów – 31 października 1942 większość wywieziono do obozu w Treblince i tam zamordowano[9].
Lasy Przysuskie były areną bardzo zaciekłych walk partyzanckich. Stacjonowały tam oddziały mjr. Hubala, Inspektoratu Piotrkowskiego i 72 pp Ziemi Radomskiej oraz oddział Gwardii Ludowej „Lwy” składający się m.in. z uciekinierów z gett żydowskich[10]. W lasach przysuskich dochodziło w 1944 roku do licznych walk oddziałów Gwardii Ludowej/Armii Ludowej z oddziałami Narodowych Sił Zbrojnych[11]. Wielokrotne akcje partyzanckie przyniosły Niemcom ogromne straty, np. podczas walk w Stefanowie, 6 września 1944, Niemcy stracili 140 żołnierzy a 230 odniosło rany.
Rozwój w PRL
17 stycznia 1945 wojska radzieckie przybyły do Przysuchy. W pierwszych miesiącach oszacowano liczbę ludności na poziomie 1500 osób – głównie rzemieślników, handlarzy i rolników. W roku 1956 Przysucha stała się siedzibą powiatu. Prawa miejskie odzyskała w 1958. W okresie istnienia powiatu wybudowano kopalnie gliny, zakład ceramiczny, zakład przetwórstwa owocowo-warzywnego, odlewnię żeliwa i zakład krawiecki. W ramach reformy administracyjnej w 1975 zlikwidowano powiaty i podzielono kraj na 49 województw. Przysucha znalazła się w województwie radomskim.
Po 1989
Po prywatyzacji większości zakładów na terenie miasta, zaczęły się przekształcenia. Masowe zwolnienia z zakładów pracy i wysokie bezrobocie czyniły Przysuchę mało atrakcyjną. Członkostwo w UE było impulsem do wolnego rozwoju.[potrzebny przypis]. W roku 1999 przeprowadzono kolejną reformę administracyjną, w ramach której reaktywowano powiat przysuski. Przysucha znalazła się w województwie mazowieckim.
Kalendarium
- 1415 – pierwsze wzmianki o miejscowości
- 1710 – prawa miejskie
- 1713 – powstał ośrodek górniczo-hutniczy eksploatujący okoliczne złoża rud żelaza
- 1795 – miasto pod zaborem austriackim
- 1809 – miasto w Księstwie Warszawskim
- 1815 – w Królestwie Polskim
- 1870 – utrata praw miejskich
- 1956 – Przysucha została siedzibą powiatu
- 1958 – ponowne nadanie praw miejskich
- 1975 – likwidacja powiatu przysuskiego, Przysucha w województwie radomskim
- 1999 – reaktywacja powiatu przysuskiego, Przysucha w województwie mazowieckim
Historia Żydów w Przysusze
Pierwsi Żydzi osiedlili się w Przysusze już w 1713, a więc zaraz po nadaniu praw miejskich. Powstała osobna dzielnica żydowska z własnym Rynkiem Żydowskim. Wówczas też zbudowano synagogę i kirkut. Rozkwit kahału nastąpił w I połowie XIX wieku (75% Żydów w miasteczku). Na przełomie XVIII i XIX wieku stała się Przysucha głównym ośrodkiem chasydyzmu na zachód od Wisły, za sprawą dwóch cadyków: Jakowa Icchaka Rabinowicza (Świętego Żyda) i od 1813 jego następcy, Symchy Bunima. Święty Żyd, był sławny na całą Rzeczpospolitą, a legenda otoczyła go już za życia. Miał wielu sławnych uczniów, stworzył centrum myśli chasydzkiej, które następnie przeniosło się do Aleksandrowa, Kocka i Góry Kalwarii. W jego ohelu składano niezliczone kwitłech z prośbami, a rabin Szejn (ur. 1870) z Kalisza błogosławił pielgrzymów w imieniu Świętego Żyda. Społeczność żydowska posiadała w mieście bożnicę[12]. W roku 1939 mieszkało w Przysusze około 2500 Żydów. 15 sierpnia 1942 roku Niemcy utworzyli tu getto. Uwięzili w nim około 5 tys. osób z Przysuchy, a także z Przytyka i Płocka. W dniach 27-31 października wszystkich wywieźli do niemieckiego obozu zagłady w Treblince.
- Piramida wieku mieszkańców Przysuchy w 2014 roku[2].
- Klasycystyczny kościół św. Jana Nepomucena i św. Ignacego Loyoli z lat 1780-1786 Fundatorką tego kościoła była Urszula Dembińska. Wnętrze kościoła o sklepieniu beczkowym składa się z chóru, nawy, prezbiterium, dwóch bocznych przedsionków oraz zakrystii. Okien w kościele jest dziewięć. Na ośmiu kolumnach pod kopułą wspiera się rotunda z attyką, na szczycie której znajduje się krzyż. Pod rotundą stoi posąg św. Jana Nepomucena, patrona kościoła[16][7].
Synagoga z XVIII w. (ok. 1778) - Synagoga klasycystyczna z końca XVIII wieku, Obiekt zbudowany jest na planie prostokąta o bokach dł. ok. 35 i 19 m, niepodpiwniczony, mury zewnętrzne i wewnętrzne wykonane są z wapienia łupanego łączonego zaprawą wapienną. Budynek orientowany, wejście znajduje się w ścianie południowej. Obiekt kryty dachem czterospadowym, uskokowym. Elewacje podzielone lizenami, narożniki budynku zaokrąglone. Okna sali modlitw w głębokich ościeżach, sklepione półkoliście, rozmieszczone po trzy w ścianach bocznych, dwa z okulusem pomiędzy nimi znajdują się w ścianie wschodniej. Otwory okienne w części przedsionka mniejsze i rozmieszczone nieregularnie. We wnęce w ścianie płd. obok wejścia znajduje się dawne narzędzie kary zw. kuną. To przytwierdzona do muru obręcz, do której przywiązywano łańcuchem skazańca i wymierzano mu publiczną karę, najczęściej chłostę. Od zach. znajduje się przedsionek z oddzielnym pomieszczeniem – mykwą i d. siedzibą kahału, czyli gminy żydowskiej. Nad nim sala modlitewna dla kobiet – tzw. babiniec. Wejście z sieni do sali modlitw na osi ściany zach. przez kamienny profilowany portal. Sala modlitewna na planie kwadratu, dziewięcioprzęsłowa, ze sklepieniem żaglastym i kolebkowym z lunetami. Pasy sklepienne spływają na przyścienne pilastry oraz stojące pośrodku sali cztery kolumny kompozytowe tworzące bimę – podwyższenie służące odprawianiu obrzędów religijnych i czytaniu Tory. Bima otoczona jest balustradą i zwieńczona baldachimem. W ścianie wsch. znajduje się wykuta w kamieniu szafa ołtarzowa (aron ha-kodesz), przeznaczona do przechowywania zwojów Tory (rodałów). Ujęta jest półkolumnami i zwieńczona płaskorzeźbą wykonaną w stiuku. To przedstawienie gryfów wspartych na łuku i trzymających koronę. Na ścianach sali modlitw oraz na płd. elewacji zachowały się także fragmenty roślinno-zwierzęcej polichromii[17].
- Zabudowa miejska z XIX i XX wieku,
- Dwór Dembińskich z XIX wieku – Muzeum im. Oskara Kolberga · Dwór stanowiący do 1945 r. siedzibę rodową Dembińskich jest murowany, parterowy, znajduje się w parku miejskim. Po II wojnie był użytkowany jako Biblioteka Publiczna i Sąd. Prawdopodobnie zaprojektowany przez Nexa Był rozbudowany i przebudowany w XX wieku. Od strony wschodniej i zachodniej znajdują się dobudówki dwudziestowieczne. W latach 90. XIX wieku przeprowadzono kompleksową restaurację obiektu[7][18].
- Pierwsza szkoła spółdzielcza w Polsce
- Zabytkowy pomnik upamiętniający żołnierzy polskich na placu im. Oskara Kolberga
- Cmentarz żydowski
Przez Przysuchę przechodzi 
zielony szlak turystyczny im. ks. Jana Wiśniewskiego: Skrzyńsko (Przysucha PKP) – Przysucha – Borkowice – Rzuców – Stefanków – Altana – rezerwat przyrody „Ciechostowice”.
W Przysusze znajduje się siedziba Miejskiego Klubu Sportowego „Oskar” Przysucha. Klub sportowy założony w 1965 roku. Barwy czerwono-czarne. Trener od kwietnia 2015 – Arkadiusz Grzyb. Stadion „Oskara” mieści się przy ulicy Radomskiej 24 w Przysusze. Pojemność 800 miejsc (366 siedzących). Oświetlenia brak. Wymiary 105x60 m. W sezonie 2014/15, „Oskar” występował w IV lidze, gr. mazowiecka południowa, w sezonie 2015/16 po zwycięstwie w dwóch meczach barażowych, występował w III lidze, gr. łódzko-mazowieckiej[19][20][21].
W Przysusze działa też klub siatkarski UKS Tempo[potrzebny przypis].
Gimnazjum w Przysusze im. św. Stanisława Kostki posiada klasy o profilu sportowym, należące do Siatkarskich Ośrodków Szkolnych.
Przysucha – stolica powiatu jest zarazem jedynym ośrodkiem miejskim w powiecie. Na poziomie ponadlokalnym pełni ona funkcje obsługi ludności w zakresie szkolnictwa średniego i zawodowego, specjalistycznej opieki zdrowotnej, kultury, otoczenia biznesu (banki) i administracji (m.in. instytucje i służby podległe Starostwu Powiatowemu). Miasto posiada w skali lokalnej znaczący potencjał gospodarczy. Czynniki decydujące o atrakcyjności lokalizacyjnej miasta dla różnych funkcji są zróżnicowane:
- lokalizacja przy drodze krajowej Nr 12 Lublin – Piotrków Trybunalski, potencjał ludnościowy, zasoby gruntów i obiektów do wykorzystania na cele inwestycyjne, istniejąca infrastruktura techniczna oraz otoczenie biznesu, zasoby naturalne – predysponują ośrodek do lokalizacji na jego obszarze funkcji produkcyjnych i usługowych;
- lokalizacja w rejonie lasów przysusko-szydłowieckich, walory środowiska kulturowego, istniejące instytucje kultury oraz infrastruktura turystyki i rekreacji, dobra dostępność komunikacyjna – stanowią podstawę do rozwoju funkcji turystyki i wypoczynku;
- funkcje administracyjne, dobre powiązanie komunikacyjne z obszarem powiatu, znikoma konkurencja innych ośrodków miejskich o znaczeniu lokalnym, wzrastające wymagania w zakresie dostępu ludności do usług – predysponują miasto do rozwoju funkcji obsługi ludności.
W Przysusze funkcjonują:
przedszkola:
- Samorządowe Przedszkole Nr 1 w Przysusze
szkoły podstawowe:
- Publiczna Szkoła Podstawowa Nr 1 w Przysusze
- Zespół Placówek Oświatowych w Przysusze
gimnazja:
- Publiczne Gimnazjum w Przysusze im. św. Stanisława Kostki
szkoły ponadgimnazjalne:
- Zespół szkół ponadgimnazjalnych Nr 1
- Zespół szkół ponadgimnazjalnych Nr 2
- Kościół rzymskokatolicki:
- parafia św. Jana Nepomucena (erygowana 1779)
- parafia Miłosierdzia Bożego (erygowana 1989)
.jpg)
Kościół św. Jana Nepomucena i św. Ignacego Loyoli
Kościół Miłosierdzia Bożego
Kościoły w Przysusze
- Świadkowie Jehowy:
- zbór Przysucha (Sala Królestwa ul. Cicha 12)[22]
- Naczelnicy miasta i gminy:
- 1983–1990 – Tadeusz Tomasik[23]
- Burmistrzowie:
- 1990–1991 – Tadeusz Tomasik[23]
- 1991–1994 – nie wiadomo
- 1994–1998 – Antoni Kapusta[24]
- 1998–2018 – Tadeusz Tomasik[23]
- 2018–2024 – Tomasz Matlakiewicz[25]
- 2024- Adam Pałgan
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
