Bezirk Bialystok

Bezirk Bialystok (pl. Okręg Białostocki)^[1] – jednostka administracyjna utworzona 22 lipca 1941 w związku z utworzeniem na Białostocczyźnie niemieckiej administracji cywilnej, która zastąpiła wojskowe władze okupacyjne działające na tym terenie po ataku Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941.

Bezirk Bialystok

Niemiecka mapa Bezirk Białystok z lipca 1944

Mapa Rzeszy z zaznaczoną granicą policyjną m.in. między Okręgiem Białostockim a Prusami Wschodnimi

Okręg Białostocki miał charakter rejencji ze strukturą administracyjną analogiczną do istniejącej w Prusach Wschodnich. W jego granicach znalazło się przedwojenne województwo białostockie (bez Suwalszczyzny i dwóch gmin na prawym brzegu Pisy) oraz część powiatów prużańskiego i brzeskiego z dawnego województwa poleskiego^[2]. Na mocy dekretu z 18 września 1941 terytorium okręgu powiększono o obwód grodzieński^[2].

Okręg Białostocki miał powierzchnię 31 426 km²^[1] i zamieszkiwało go 1682 tys. osób^[2].

Struktura administracyjna

Okręg Białostocki dzielił się na 8 jednostek administracyjnych szczebla powiatu, tzw. komisariatów powiatowych (niem. Kreiskommissariat). Były to komisariaty białostocki (Kreiskommissariat Białystok), bielsko-podlaski (Kreiskommissariat Bielsk), grajewski (Kreiskommissariat Grajewo), grodzieński (Kreiskommissariat Grodno), łomżyński (Kreiskommissariat Lomscha), sokólski (Kreiskommissariat Sokolka), wołkowyski (Kreiskommissariat Wolkowysk) oraz miasto Białystok (Stadtkommissariat Bialystok)^[3][4]. Niższymi jednostkami były obwody urzędowe (niem. Amtskommissariat) i było ich 114^[2]. Ostatnim szczeblem administracyjnym były gminy (niem. Gemeinde) i sołectwa (niem. Schulzenamt)^[2].

Na czele administracji stał gauleiter Prus Wschodnich, Erich Koch. Jednocześnie był on komisarzem Rzeszy okupowanej Ukrainy i posłem w Reichstagu. Wobec sprawowania tak wielu urzędów, Koch nie mógł ciągle przebywać w Białymstoku, dlatego powołał na swego stałego zastępcę, szefa Niemieckiego Frontu Pracy w Królewcu, Waldemara Magunię. Szybko popadł on jednak w niełaskę i jego miejsce zajął landrat tylżycki, Friedrich Brix^[2].

Okręg Białostocki i Prusy Wschodnie były w tej sytuacji połączone nie tylko poprzez osobę Kocha, ale także przez kadrę urzędniczą która wywodziła się z kadry wschodniopruskiej, aparat bezpieczeństwa, który otrzymywał rozkazy od swych przełożonych w Królewcu, pocztę i inne organy. Jednak Okręg Białostocki nie został bezpośrednio włączony do Prus Wschodnich, choć prawdopodobnie stać się tak miało w przyszłości. 16 lipca 1941 Hitler na tajnej konferencji z udziałem Göringa, Keitla, Lammersa i Rosenberga, zapowiedział włączenie Okręgu do Rzeszy^[5]. Jedynym wyznacznikiem odrębności była granica policyjna między nimi. Aby ją przekroczyć należało uzyskać stosowne zezwolenie. Natomiast granicę celną zniesiono w listopadzie 1941^[6].

Personalausweis (dowód tożsamości) mieszkańca Bezirk Bialystok (1943)

Szczegółowy podział administracyjny

Według stanu z 31 lipca 1944 Bezirk Bialystok był podzielony na 13 miast i 114 gmin wiejskich^[7]:

Powiat miejski Białystok

Stadtkommissariat Bialystok obejmował 1 miasto:

• miasto Białystok

Powiat białostocki

Kreiskommissariat Bialystok dzielił się na 1 miasto i 17 gmin wiejskich:

• miasto Starosielce
• gminy: Choroszcz, Czarna Wieś, Goniądz, Gródek, Jasionówka, Knyszyn, Krypno, Kuriany, Łapy, Michałowo, Mońki, Ryboły, Sokoły, Turośń, Tykocin, Wasilków i Zabłudów

Kreiskommissariat Bialystok obejmował obszar przedwojennego powiatu białostockiego (bez fragmentów dawnych gmin Trzcianne i Dolistowo), północno-wschodnią część powiatu wysokomazowieckiego oraz skrawek powiatu bielskiego (północna część dawnej gminy Narew).

Powiat bielski

Kreiskommissariat Bielsk dzielił się na 4 miasta i 25 gmin wiejskich:

• miasta: Bielsk, Ciechanowiec, Hajnówka i Prużana
• gminy: Białowieża, Bielsk, Boćki, Brańsk, Ciechanowiec, Dmitrowicze, Drohiczyn, Grodzisk, Kamieniec Litewski, Kleszczele, Mielnik, Milejczyce, Narew, Nowy Berezów, Orla, Prużana, Ratajczyce, Rudniki, Siemiatycze, Suchopol, Szczerczewo, Szereszów, Wierzchowice, Wysokie Litewskie i Wyszki

Kreiskommissariat Bielsk obejmował obszar przedwojennego powiatu bielskiego (bez północnej części dawnej gminy Narew), południowe pasmo powiatu wołkowyskiego (obejmujące zalesione tereny Puszczy Białowieskiej i obszar dawnej gminy Tarnopol) oraz skrawek powiatu wysokomazowieckiego (część dawnej gminy Klukowo) – z dawnego woj. białostockiego; ponadto północną część powiatu brzeskiego (5 gmin i 2 miasta) i zachodnią część powiatu prużańskiego (5 gmin i miasto Prużana) – należące przed wojną do woj. poleskiego.

Powiat grajewski

Kreiskommissariat Grajewo dzielił się na 2 miasta i 12 gmin wiejskich:

• miasta: Augustów i Grajewo
• gminy: Augustów, Bargłów, Bełda, Galinderaue, Galinderheide, Grabowo, Radziłów, Rajgród, Szczuczyn, Sztabin, Tanna i Wąsosz

Kreiskommissariat Grajewo obejmował obszar przedwojennego powiatu szczuczyńskiego (bez gminy Lachowo) oraz zachodnią część powiatu augustowskiego (bez gmin Dowspuda i Szczebro-Olszanka, które weszły w skład powiatu suwalskiego w rejencji gąbińskiej).

Powiat grodzieński

Kreiskommissariat Grodno dzielił się na 2 miasta i 17 gmin wiejskich:

• miasta: Druskieniki i Grodno
• gminy: Adamowicze, Druskieniki, Grandzicze, Jeziory, Kamionka, Kopciówka, Lipsk, Łunna, Marcinkańce, Nowy Dwór, Ostryna, Porzecze, Skidel, Sobakińce, Sopoćkinie, Wiercieliszki i Żydomla

Kreiskommissariat Grodno obejmował środkowo-północną część przedwojennego powiatu grodzieńskiego, wschodnią część powiatu augustowskiego i skrawek powiatu suwalskiego (cypel dawnej gminy Giby) z dawnego woj. białostockiego, a także cztery gminy na obrzeżach powiatu szczuczyńskiego, należącego przed wojną do woj. nowogródzkiego.

Powiat łomżyński

Kreiskommissariat Lomscha dzielił się na 1 miasto i 15 gmin wiejskich:

• miasto Łomża
• gminy: Czyżewo, Jasienica, Jedwabne, Kolno, Kulesze, Łomża I, Łomża II, Mały Płock, Miastkowo, Rutki, Stawiski, Szepietowo, Śniadowo, Wysokie Mazowieckie i Zambrów

Kreiskommissariat Lomscha obejmował obszar przedwojennego powiatu łomżyńskiego, wschodnią część powiatu ostrowskiego oraz fragment powiatu ostrołęckiego (gmina Piski), należące przed wojną do woj. warszawskiego (co prawda tylko od 1 kwietnia 1939); a także południowo-zachodnią część powiatu wysokomazowieckiego oraz fragmenty powiatów szczuczyńskiego (dawna gmina Lachowo) i białostockiego (fragment dawnej gminy Trzcianne), należące przed wojną do woj. białostockiego.

Powiat sokólski

Kreiskommissariat Sokolka dzielił się na 1 miasto i 11 gmin wiejskich:

• miasto Sokółka
• gminy: Brzostowica Wielka, Dąbrowa, Ejsymonty Wielkie, Indura, Janów, Krynki, Kuźnica, Nowy Dwór, Odelsk, Sidra i Suchowola

Kreiskommissariat Sokolka obejmował obszar przedwojennego powiatu sokólskiego, południowo-zachodnią część powiatu grodzieńskiego oraz fragment powiatu białostockiego (północna część dawnej gminy Dolistowo).

Powiat wołkowyski

Kreiskommissariat Wolkowysk dzielił się na 1 miasto i 17 gmin wiejskich:

• miasto Wołkowysk
• gminy: Biskupice, Izabelin, Jałówka, Krzemienica, Łysków, Międzyrzecz, Mosty, Mścibów, Piaski, Podorosk, Porozów, Roś, Różana, Szydłowice, Świsłocz, Wołpa i Zelwa

Kreiskommissariat Wolkowysk obejmował obszar przedwojennego powiatu wołkowyskiego (bez południowego pasma składającego się z zalesionych obszarów Puszczy Białowieskiej i bez dawnej gminy Tarnopol) i dwa oddzielne kawałki powiatu grodzieńskiego (gminy Mosty i Wołpa na południowym wschodzie i część gminy Hołynka na południowym zachodzie), a także miasto i gminę Różana, należące przed wojną do powiatu iwacewickiego w woj. poleskim.

Zagłada Polaków i Żydów

2 listopada 1942 w ramach akcji „Reinhardt” w całym okręgu przeprowadzono akcję likwidacji gett dla ludności żydowskiej^[8]. Większość Żydów została wywieziona do najbliższych obozów przejściowych, które utworzono w Białymstoku, Wołkowysku, Zambrowie, Buguszach koło Grajewa oraz Kiełbasinie koło Grodna^[8]. Stamtąd po 3–10 dniach byli wywożeni do obozu zagłady w Treblince, a także do obozu Auschwitz-Birkenau^[8][9]. Nie zlikwidowano wtedy gett w Jasionówce, Prużanach, Krynkach i Sokółce (zostały one zlikwidowane w styczniu 1943), Grodnie (w okresie styczeń-marzec 1943) oraz w Białymstoku (w sierpniu 1943)^[8].

W okresie okupacji niemieckiej zginęło ok. 210 tys. Żydów i 72 tys. Polaków mieszkających w Okręgu Białostockim^[1].

Zobacz też

Zobacz multimedia związane z tematem: Bezirk Bialystok

• Generalne Gubernatorstwo
• Kraj Warty

Przypisy

1. Wielka Encyklopedia PWN. Tom 3. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 559. ISBN 83-01-13436-4.
2. Bartosz Truszkowski. Struktura jednostek administracyjno-terytorialnych województwa białostockiego w latach 1939–1945. „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego”. 21, s. 313−331, 2018. ISSN 1733-0335.
3. Sz. Datner, „Niemiecki okupacyjny aparat bezpieczeństwa w Okręgu Białostockim (1941-1944) w świetle materiałów niemieckich (opracowania Waldemara Macholla), [w:] Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, t. XV, s. 7.
4. Wojciech Wichert: Niemiecki system okupacyjny na ziemiach polskich w latach 1939–1945. Zarys problematyki, s. 49.
5. Cz. Madajczyk, „Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 1., Warszawa 1970, s. 132, 138.
6. Tamże, s. 212.
7. Städte und Amtsbezirke im Bezirk Bialystok, Stand 31. 7. 1944.
8. Anna Pyżewska: Pomoc dla ludności żydowskiej w Okręgu Białystok w latach okupacji niemieckiej, [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2006, s. 947. ISBN 83-60464-01-4.
9. Yitzak Arad: Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Camps. Bloomington: Indiana University Press, 1999, s. 396–397. ISBN 978-0-253-21305-1.

Bibliografia

• Marcin Markiewicz. Represje hitlerowskie wobec wsi białostockiej. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”. 12−1 (35−36) 2003-2004. s. 65−68. ISSN 1641-9561.
• Bartosz Truszkowski. Struktura jednostek administracyjno-terytorialnych województwa białostockiego w latach 1939–1945. „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego”. 21, s. 313−331, 2018. ISSN 1733-0335.
• Gnatowski M., „Białostockie Zgrupowanie Partyzanckie”. Białystok 1994

Kontrola autorytatywna (jednostka administracyjna):

• GND: 129831-8

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3877088