Jastrząb (miasto)

Jastrząb – miasto w Polsce, w województwie mazowieckim, powiecie szydłowieckim^[4][5]. Jest siedzibą gminy i ma status sołectwa^[6].

Ten artykuł dotyczy miasta w Ziemi Radomskiej. Zobacz też: inne znaczenia.

Jastrząb

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Kościół św. Jana Chrzciciela, 2012
Herb
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	szydłowiecki
Gmina	Jastrząb
Prawa miejskie	1427–1870, 2023
Burmistrz	Andrzej Bracha
Powierzchnia	12,55 km²
Wysokość	200 m n.p.m.
Populacja (2021) • liczba ludności • gęstość	1071[1][2] 85 os./km²
Strefa numeracyjna	48
Kod pocztowy	26-502[3]
Tablice rejestracyjne	WSZ
Położenie na mapie gminy Jastrząb Jastrząb
Położenie na mapie Polski Jastrząb
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Jastrząb
Położenie na mapie powiatu szydłowieckiego Jastrząb
51°14′49″N 20°56′56″E
TERC (TERYT)	1430024
SIMC	0623988[4]
Urząd miejski pl. Niepodległości 5 26-502 Jastrząb
Strona internetowa
BIP

Rynek w Jastrzebiu (Plac Niepodległości)

Jeden z domów zabytkowej zabudowy małomiasteczkowej przy pl. Niepodległości (d. Rynek), fot. 2011

Ulica Jana Pawła II w centrum

W 2021 liczył 1071 mieszkańców. W 2024 roku w Jastrzębiu odnotowano największy w Polsce procentowy wzrost ludności spośród wszystkich miast (+ 6,45%)^[7].

Położony na pograniczu Równiny Radomskiej i Przedgórza Iłżeckiego, nad rzeką Śmiłówką. Leży w historycznej Małopolsce, w dawnej ziemi sandomierskiej^[8], w ramach której kulturowo stanowi część ziemi radomskiej^[9].

Jastrząb jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii św. Jana Chrzciciela^[10].

Historia

Nazwa miejscowości wywodzi się prawdopodobnie od nazwiska jej właściciela Wojciecha Jastrzębca, biskupa krakowskiego, który lokował wieś w 1422. Miejscowe podanie wiąże ją z jastrzębiem, który miał wybawić wójta wsi zaatakowanego przez zgraję myszy.

Najwcześniejsza wzmianka o Jastrzębiu pochodzi z 1422, kiedy to Wojciech Jastrzębiec, zasadził wieś na prawie polskim. Początkowo wchodziła w skład klucza dóbr iłżeckich i parafii w Gąsawach Plebańskich. Miejscowość znajdowała się w województwie sandomierskim, powiecie i kasztelanii radomskiej (do 1795)^[11]. 30 września 1427 Władysław II Jagiełło na prośbę biskupa krakowskiego nadał Jastrzębiowi prawa miejskie. Miasto lokowano na prawie magdeburskim w oparciu o dawny układ przestrzenny okolnicy, z centralnie usytuowaną kaplicą św. Jana Chrzciciela i wzdłużnym rynkiem (dziś pl. Niepodległości) na osi traktu Iłża – Skrzynno. W 1434 kard. Zbigniew Oleśnicki erygował parafię^[12]. Miasto pełniło wtedy funkcje rolnicze, śladowo rzemieślnicze i handlowe, będąc siedzibą targów cotygodniowych (środy) i jarmarku świętojańskiego^[12]. W 40. XV w. urządzono komory celne dla przewozu towarów traktem skrzyńskim i później do Szydłowca, uzyskując w 1529 prawo poboru opłaty za przewóz niezbywanego w Jastrzębiu żelaza, co łączy się z obecnością w mieście niewielkiej kolonii Żydów^[13]. Przywileje miejskie określiły osadę jako prywatne miasto duchowne (biskupstwa krakowskiego), co zostało potwierdzone w późniejszych latach przez kolejnych królów: Zygmunta I Starego (1525), Zygmunta II Augusta (1548, 1549), Stefana Batorego (1578), Jana III Sobieskiego (1683). W 1792 Stanisław II August Poniatowski zniósł powinności służebne mieszczan jastrzębskich na rzecz biskupów krakowskich.

W wyniku III rozbioru Polski Jastrząb znalazł się w granicach monarchii habsburskiej, wchodząc w skład cyrkułu radomskiego w Nowej Galicji. W 1809 ponownie pod zarządem polskim w Księstwie Warszawskim, departamencie radomskim, okręgu opoczyńskim, powiecie szydłowieckim. W 1815 region włączono do Królestwa Polskiego, w którym Jastrząb znalazł się w województwie sandomierskim, okręgu i powiecie radomskim. Po reformie administracyjnej z 1837 w guberni radomskiej, obwodzie i powiecie radomskim. W trakcie powstania styczniowego Jastrząb był tymczasową siedzibą prowizorycznych władz cywilnych województwa sandomierskiego z Jadwigą Prendowską i Ignacym Maciejowskim na czele.

W wyniku reformy miejskiej z 1869 Jastrząb został zdeklasowany do rangi wsi 13 stycznia 1870 i włączony do gminy Mirów, którą równocześnie przemianowano na Rogów, a której Jastrząb został siedzibą^[14]. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 Jastrząb znalazł się w województwie kieleckim i powiecie radomskim.

W latach 1954–1972 był siedzibą gromady Jastrząb^[15], od 1 października 1954 w powiecie szydłowieckim^[16].

W wyniku kolejnej reformy gminnej w 1973 został siedzibą gminy Jastrząb^[17]. W 1975–1998 w województwie radomskim^[18].

Odzyskanie praw miejskich (2023)

25 czerwca 2021 Rada Gminy Jastrząb podjęła uchwałę intencyjną w sprawie odzyskania praw miejskich przez Jastrząb w 152. rocznicę ich utraty, po czym nastąpił etap konsultacji społecznych z mieszkańcami^[19]. Konsultacje trwały od 1 września do 31 października 2021^[20]. Spośród 4151 osób uprawnionych w gminie do udziału w konsultacjach, głos oddało 319 osób (frekwencja 7,68%), z czego za nadaniem statusu miasta oddano 287 głosów (89,96% wszystkich głosujących), natomiast 16 osób było przeciwko i tyle samo wstrzymało się od zajęcia jednoznacznego stanowiska. W Jastrzębiu na 808 osób uprawnionych do głosowania, w konsultacjach udział wzięło 51 osób (frekwencja 6,31%). Za nadaniem statusu miasta głos oddało 47 osób (92,15% głosujących), a 4 osoby były przeciwko^[21].

W lokalnym referendum, przeprowadzonym jesienią 2021, 89,96% głosujących opowiedziało się za przywróceniem praw miejskich dla Jastrzębia, które otrzymał 1 stycznia 2023 roku.^[22].

1 stycznia 2023 doszło do przywrócenia statusu miasta^[23].

Ludność

Ludność Jastrzębia w latach 1998–2022
Źródło: https://www.polskawliczbach.pl/wies_Jastrzab_jastrzab_mazowieckie

Zabytki

• Kościół parafialny św. Jana Chrzciciela, ul. Jana Pawła II 2 (d. pl. Kościelny)
• Dom Ludowy z 1929 (ob. Bank Spółdzielczy Rzemiosła), ul. Jana Pawła II 2 (d. ul. Świętojańska)
• dom z XVIII w. – pl. Niepodległości 50 (d. Rynek).
• dom z 1. poł. XIX w. – ul. Szydłowiecka.

Infrastruktura

• Urząd Miasta i Gminy,
• Ochotnicza Straż Pożarna,
• Samodzielny Publiczny Zespół Zakładów Opieki Zdrowotnej,
• Publiczna Szkoła Podstawowa im. Tadeusza Kościuszki,
• Gminna Biblioteka Publiczna,
• oddział Banku Spółdzielczego Rzemiosła w Radomiu,
• oddział Południowo-Mazowieckiego Banku Spółdzielczego,
• Ośrodek Rekreacyjny „Zalew”,
• Klub Sportowy Jastrząb.