Remove ads
Брэст[заўв 1][6] (трансліт.: Brest) — горад у Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Брэсцкай вобласці і Брэсцкага раёна, на рацэ Буг пры ўпадзенні ў яго Мухаўца. За 349 км ад Мінска. Тэрыторыя горада — 146,12 км²[7][8]. Насельніцтва 343 985 чал. (2017)[9]. З’яўляецца адным з найважнейшых транспартных вузлоў Беларусі. Эканамічны і культурны цэнтр, вузел чыгунак і аўтамабільных дарог, аэрапорт, рачны порт, звязаны Дняпроўска-Бугскім каналам з басейнамі Дняпра і Прыпяці.
Горад
Брэст .jpg)
Брэст на карце Беларусі ±   | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Remove ads
Упершыню згадваецца ў «Аповесці мінулых гадоў» пад назваю Бе́рестий[10], у гістарычных крыніцах таксама сустракаюцца напісанні Берестей, Бересть, Бересте[11], у нямецкіх летапісах Брэйзіка[12].
Наконт назвы Берасця няма поўнай згоды. Існуюць балцкая і славянская версіі паходжання гэтай назвы.
Згоднай з балцкай версіяй, назва звязаная з літоўскім brasta, прускім *brastan «брод»[13]. Такое слова магло быць і ў мове яцвягаў, на старадаўняй тэрыторыі якіх цяперашняе Берасце. У Літве вядома паўтара дзясятка гідронімаў тыпу Brasta[14]. Гэтая версія пацвярджаецца народным паданнем пра ўзнікненне Берасця, у якім фігуруе матыў гаці (броду) праз балота.
Гэтае паданне ў сярэдзіне XIX стагоддзя запісаў П. М. Шпілеўскі і ўключыў у кнігу «Падарожжы па Палессі і Беларускім краі». Згодна з паданнем, у няпамятныя часы купец са сваім таварам прабіраўся праз балоты, а каб прабрысці праз яго, загаціў гаць са ствалоў бярозы, заваліў балота бяростай (верхні белы слой бярозавай кары) і так займеў магчымасць прайсці. Месца ён назваў Берасцем[15]. З увагі на балцкую brast-лексіку, у гэтым паданні матыў гаці можа быць ранейшым і больш аўтэнтычным, а матыў бяросты пазнейшым, народна-этымалагічным.
Тыпалагічная паралель берасцейскай назве — назва Браслаў, якая магла пайсці ад латышскага brasla «брод».
Згодна з іншай версіяй, тапонім «Берасце» ўтварыўся ад слова «бе́раст»[16] (дрэвавая ці куставая расліна сямейства вязавых[15]). Значэнне мае хутчэй за ўсё зборнае — бераставы гай[11]. На думку географа В. Жучкевіча, назва горада таксама магла паходзіць ад слова «бяроста» — бярозавая кара[17]. Існуюць таксама меркаванні, што назва горада паходзіць ад імя асабовага — Бераст[15].
У 1696 годзе сейм Рэчы Паспалітай скасаваў статус старабеларускай мовы як дзяржаўнай і такім чынам адкрыў шлях да татальнай паланізацыі. Назвы беларускіх паселішчаў запісваліся толькі графічнымі сродкамі польскай мовы ў характэрнай для яе фанетычнай і граматычнай формах. У такім выглядзе большасць з іх увайшла ў дзяржаўныя дакументы, на карты, выцесніўшы з пісьмовай і картаграфічнай практыкі спрадвечныя формы[18]. Польскі варыянт назвы горада запісваўся як Brześć (вымаўляецца як Бжэсць), пазней, каб пазбегнуць блытаніны з польскім горадам Бжэсць Куяўскі (польск.: Brześć Kujawski), пачала выкарыстоўвацца назва Brześć Litewski (літар. Берасце Літоўскае). У лацінамоўных дакументах назвы абодвух гарадоў перадаваліся як Brest, вытворны прыметнік — як Brestensis, радзей Brescensis, часам Brzestensis[11]. Старажытная лацінская форма, відаць, з’яўляецца вытворнай ад назвы польскага Бжэсця. У сучаснай лацінскай мове, якая выкарыстоўваецца як богаслужбовая і навуковая мова Каталіцкай царквы, аднавілі поўнагалосную форму тапоніма: дакументы Берасцейскай уніі выйшлі ў 1970 годзе пад назвай «Documenta Unionis Berestensis eiusque Auctorum (1590—1600)»[11]. На еўрапейскіх картах XVII—XVIII стагоддзяў Берасце пазначалася як Brizestije (Антверпен, 1612), Breßia al Brie∫tz (Амстэрдам, 1632), Bres∫ia (Амстэрдам, 1661), Brzesc (Лондан, 1799)[11].
У складзе Расійскай імперыі ні дакументалісты, ні гісторыкі, ні картографы таксама не клапаціліся пра дакладнасць перадачы беларускіх айконімаў на рускую мову. Яны запазычвалі ўжо гатовыя польскія формы і запісвалі іх кірыліцкай графікай. У выніку неаднаразовай перадачы з адной мовы на іншую без уліку арыгінала шэраг беларускіх айконімаў увайшоў у гісторыю ў чужамоўнай ці скажонай форме, з неўласцівымі для іх гукавымі, граматычнымі і словаўтваральнымі рысамі, што нанесла вялікую шкоду ўсёй айканімічнай сістэме Беларусі. У пісьмовай практыцы замацаваліся паланізаваныя формы[18], так польскі варыянт назвы горада Brześć перанеслі ў рускую мову спачатку як Бржесть, што пазней трансфармавалася ў Брест[19][20]. Гэтую трансфармацую назвы ў рускай мове зафіксавалі лічбы аб баявых дзеяннях у ваколіцах горада рускага палкаводца А. Суворава і іншых расійскіх чыноўнікаў: спачатку пісалі Бржесць, Бржесть, пазней Бржест і Брест.
Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай з’явілася назва Брестъ-Литовскъ (бел.: Брэст-Літоўск), пры гэтым даволі працяглы час паралельна ўжывалася форма Бржестъ. Адной з магчымых крыніц рускай формы Брест (бел.: Брэст) разглядаюцца дакументы часоў вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667), у якіх датычна Берасця паслядоўна ўжываецца назва Бресть жаночага роду[11].
Перад пачаткам Першай сусветнай вайны жыхары горада хадайнічалі перад Дзяржаўнай Думай Расійскай імперыі аб вяртанні гістарычнай назвы Берестье (бел.: Берасце). У выдадзеным у горадзе Я. Хмялеўскім даведніку «Календарь-Справочникъ гор. Брестъ-Литовска на 1912 годъ» адзначаецца, што першапачатковая старажытная назва горада «Бэресть» захавалася і па-ранейшаму жыве ў гаворцы мясцовых сялянаў:
 |
«Тамъ почти нельзя услышать Брестъ, а о составном названіи Брестъ-Литовскъ множество Полѣсскихъ крестьянъ даже не подозрѣваетъ».[21] |  |
Пасля далучэння да Польскай Рэспублікі ў 1921 годзе горад атрымаў назву Бжэсць над Бугам (Brześć nad Bugiem), якая праіснавала да 1939 года. Тым часам у БССР да сярэдзіны 1930-х гадоў і ў беларускай дыяспары на Захадзе дагэтуль ужываюць спрадвечную назву — Берасце[19]. У час нямецкай акупацыі назва горада ў нямецкамоўных дакументах і шыльдах часцей за ўсё пісалася Brest-Litowsk (Брэст-Літоўск).
Ужо пасля 1939 года з рускай мовы ў беларускую была запазычана сучасная афіцыйная беларуская назва Брэст[19][20], якая не мае ў сабе кораню, ад якога пайшло першапачатковае імя горада, і застаецца ў беларускай мове ізаляванай і чужароднай[19]. У вусных жа зносінах і зараз стабільна ўжываюцца формы (толькі з некаторымі гукавымі відазменамі), пад якімі горад згадваецца ў ранніх летапісах і іншых старажытнапісьмовых дакументах у сваім усходнеславянскім абліччы — Бе́расце, Бэ́рэсць, Бэ́рысць[18]. У некаторых выданнях можна сустрэць варыянт Бярэсце[22], які, аднак, не адпавядае традыцыйнаму вымаўленню мясцовых жыхароў[11].
Remove ads
Ранняе Сярэднявечча
Археалагічныя даследаванні горада паказалі, што як пагранічная крэпасць і апорны пункт славянскай каланізацыі горад быў заснаваны ў канцы Χ стагоддзя[23]. Агульнае аблічча матэрыяльнай культуры старажытнага Берасця пацвярджае яго заснаванне адным з усходне-славянскіх плямён — дрыгавічамі[15][24].
Адносна дакладнасці дат першага ўспаміну думкі гісторыкаў разыходзяцца. Дакладна вядома, што звязана першае ўпамінанне з падзеямі 1015—1019, калі кіеўскі князь Святаполк Уладзіміравіч вёў барацьбу за кіеўскі сталец са сваім братам наўгародскім князем Яраславам Уладзіміравічам. Упершыню ўпамінаецца пад 1019 годам[25]. Такога пункту гледжання прытрымліваецца Пётр Лысенка, абапіраючыся на «Аповесць мінулых гадоў» і складзеныя на яе аснове пазнейшыя зборы, дзе пра паход 1017 года ў Пабужжа нічога не сказана[26]. Другая група даследчыкаў — М. Карамзін, С. Салаўёў, Г. Лаўмянскі, Г. Штыхаў і інш. давяраюць сказанаму ў першым спісе Наўгародскага летапісу:
|
в лето 6525 (1017) Ярослав иде к Берестью | |
[27].
Старажытнае Берасце, размешчанае на сутоку рэк, кантралявала водныя шляхі па Мухаўцу з усходу, ад дняпроўскага вялікага воднага шляху «з варагаў у грэкі» да Буга і па Бугу — шлях з поўдня, з Валыні — да Балтыйскага мора. З самага пачатку існавання Берасце адыгрывала ролю палітычнага, эканамічнага, адміністрацыйнага і культурнага цэнтра Пабужжа[15]. Горад быў гандлёвым цэнтрам Старажытнарускай дзяржавы на мяжы з польскімі і літоўскім ўладаннямі[28]. З прычыны прыгранічнага размяшчэння часта быў у цэнтры ваенных падзей[24]. У 1020 годзе Берасцем авалодаў польскі князь Баляслаў Храбры[28]. У 1022, 1031 і 1044 гадах кіеўскі князь Яраслаў Уладзіміравіч здзейсніў паходы да Берасця, які, як можна меркаваць, быў заняты палякамі[24].
Наступны ўспамін Бярэсця ў летапісе звязана з барацьбой Ізяслава Яраславіча з яго братамі Святаполкам і Усеваладам за кіеўскі сталец[29]. У «Павучанні» Уладзіміра Манамаха гаворыцца, што ў 1070-я гады яго[24], па даручэнні праціўнікаў Ізяслава[29], пасылалі пільнаваць Берасце, спалены палякамі[24]. Пётр Лысенка лічыць, што гэта адбылося ў 1073 годзе, пасля таго як кіеўскі князь Ізяслаў Яраславіч быў выгнаны з Кіева і ўцёк да польскага караля Баляслава II Смелага[29].
У 1097 годзе вялікі князь кіеўскі Святаполк Ізяславіч выгнаў з Берасця валынскага князя Давыда Ігаравіча. У гэтых паведамленнях Берасце названы горадам, што азначае існаванне там абарончых збудаванняў[24].
Дзяцінец (трохвугольнай у плане формы, умацаваны з боку поля ровам, замляным валам і частаколам[15]), найбольш умацаваная старажытная частка Берасця, размяшчалася на мысе, утвораным правым берагам ракі Буг і левым берагам левага рукава р. Мухавец. Вакольны горад месціўся супраць дзядзінца, на востраве, утвораным 2 рукавамі р. Мухавец у месцы ўпадзення яе ў Заходні Буг. Тут выяўлена неўмацаванае паселішча, якое датуецца матэрыяламі X стагоддзя[24]. На дзяцінцы раскапаны вуліцы з драўляным насцілам, рэшткі больш як 200 жылых і гаспадарчых пабудоў. Знойдзены сведчанні развіцця тут рамёстваў, гандлевых і культурных сувязей з гарадамі старажытнай Русі і суседнімі краінамі[28].
У 1146 годзе горад у складзе Тураўскага княства[28]. З другой паловы XII стагоддзя Берасце уваходзіла ў склад Уладзіміра-Валынскага княства[24]. З 1199 года ў складзе Галіцка-Валынскага княства[25]. У XII стагоддзі на месцы дзядзінца пабудаваны драўляны замак (адноўлены ў другой палове XIII стагоддзя)[15]. На працягу XII—XIII стагоддзяў летапісы неаднаразова адзначалі спробы Берасця стаць цэнтрам самастойнага княства[24].
Падчас мангола-татарскага нашэсця паблізу Берасця адбылася жорсткая бітва, але горад, відаць, не быў захоплены. З 1272 года Берасцем валодаў валынскі князь Уладзімір Васількавіч, а з 1289 года — Мсціслаў Данілавіч[24]. У 1276—1288 гадах на тэрыторыі замка валынскім князем Уладзімірам Васількавічам была ўзведзена мураваная вежа-данжон (лёс яе невядомы, малаверагодна што знесена пры пабудове Брэсцкай крэпасці). У XIII стагоддзі сінхронна з вежай у горадзе была змуравана царква Св. Пятра[15][25].
Вялікае Княства Літоўскае
У канцы XIII — пачатку XIV стагоддзяў за валоданне Берасцем змагаліся польскія каралі і літоўскія князі[28]. У 1319 годзе вялікі князь літоўскі Гедзімін далучыў Берасце да Вялікага Княства Літоўскага. Неўзабаве Берасце зноў трапіла пад уладу валынскіх князёў[24]. Пасля ўладанне князя Кейстута, у складзе Троцкага княства[25]. У 1349 годзе Берасцем авалодаў польскі кароль Казімір III Вялікі, але паводле дамовы 1366 года горад вернуты ў склад Вялікага Княства Літоўскага[15][24]. У 1379 годзе разрабаваны і спалены[28] рыцарамі Тэўтонскага ордэна[15][25]. З XIV стагоддзя існавалі гарадскія ўмацаванні. У 1382—1384 гадах уладанне князя Скіргайлы, потым князя Вітаўта. У час барацьбы паміж Ягайлам і Вітаўтам у 1388—1392 гадах Ягайла ў 1390 годзе авалодаў Берасцем і 15 жніўня 1390 года дараваў яму магдэбургскае права[25] (першаму з беларускіх гарадоў). Паводле прывілею вялікага князя Ягайлы Брэсту надавалася 60 ланаў (1500 га) ворнай зямлі, уключаючы вёску Казловічы. Пры вымярэнні горада была ўжыта тая ж сістэма, што ў гарадах Памор’я[30].
У XIV—XVIII стагоддзях цэнтрам абароны Берасця з’яўляўся замак з каменю і дрэва. Яго ўмацоўвалі роў і вал, на якім стаялі абарончыя сцены — гародні і 5 вежаў; замак уваходзіў у комплекс гарадскіх умацаванняў. Берасцейская вежа-данжон XIII стагоддзя месцілася асобна па-за межамі замка[15].
25 студзеня 1408 года права на самакіраванне горада паццвердзіў Вітаўт[25]. Магдэбургскага права пацвярджалася таксама ў 1511, 1554, 1580, 1607, 1614, 1661 гадах[15][28]. У XIV стагоддзі існавалі гасціны двор, мураваная кафедральная Мікалаеўская царква[25], праводзіліся кірмашы[15], у XV стагоддзі пабудаваны драўляныя Міхайлаўская (ва ўрочышчы Пяскі) і Крыжаўзвіжанская (за Мухаўцом) цэрквы[25]. З пачатку XV стагоддзя існавала сінагога (да 1812 года перабудавана на патрэбы Брэсцкай крэпасці)[15] У 1409 годзе ў Берасці адбылася сустрэча, на якой Вітаўт і Ягайла вырашылі распачаць Вялікую вайну 1409—1411 гадоў супраць Тэўтонскага ордэна. У Грунвальдскай бітве ў 1410 годзе прымала ўдзел Берасцейская харугва[25]. У 1411 годзе паводле фундацыі вялікага князя літоўскага Вітаўта па-за межамі горада, паміж рэкамі Угрынка і Мухавец, былі пабудаваны драўляны Троіцкі касцёл (на месцы ранейшага закладзенага Ягайлам; паводле некаторых даведачных выданняў, касцёл пабудавалі пасля 1380 года) і кляштар каталіцкага манаскага ордэна аўгусцінаў[15]. У 1446, 1454, 1460, 1471, 1478, 1505, 1511, 1515 і 1518 гадах адбываліся соймы Вялікага Княства Літоўскага[15]. У 1450—1480 гадах існавала каля 40 відаў рамёстваў[15].
У 1500 годзе горад, акрамя замка[25], разрабаваны[28] і захоплены[25] крымскім ханам Менглі Гірэем[15][28]. З 1520[28] года цэнтр павета Падляшскага ваяводства. У 1525 годзе пажар знішчыў цэнтр горада і замак. У 1553 годзе берасцейскі староста Мікалай Радзівіл Чорны[28] заснаваў тут кальвінскі збор, які існаваў у XVI—XVII стагоддзях[25], і першую на Беларусі друкарню[28], дзе ў 1563 годзе была выдадзена Радзівілаўская біблія[15]. У 1550—1570-я гады ў Берасці дзейнічалі некалькі друкарняў[25], мецэнатам большасці з якіх таксама быў Мікалай Радзівіл Чорны[31].
.jpg)
З XVI стагоддзя Берасце карысталася гербам: у блакітным полі сярэбраны лук са стралой. З 1554 года, згодна з прывілеем караля Жыгімонта II Аўгуста, гораду дазвалялася карыстацца гербавай пячаткаю з выявай шатровай вежы пры зліцці дзвюх рэк[15].
З 1566 года цэнтр створанага Берасцейскага ваяводства[15]. У той час у Берасці існавалі Спаса-Праабражэнская царква, Сімяонаўскі манастыр і манастыр Нараджэння Багародзіцы з 2 цэрквамі[25], горад складаўся з частак: замка, «места у паркане» (на востраве, які ўтвараўся Заходнім Бугам і рукавамі Мухаўца) і трох прадмесці: Заўгрынецкага, Пясецкага і прадмесця Замухавецкага (на правым беразе Мухаўца). «Места» авальнай у плане канфігурацыі складалася з цэнтральнай часткі, умацаванай абарончай сцяной, і перыферыйнай, умацаванай валам. Асновай планіроўкі цэнтральнай часткі горада была паўавальная рынкавая плошча, якая злучалася мостам цераз Мухавец з замкам. Усяго ў 1566 годзе ў Берасці налічвалася каля 1 тысяч сядзіб (паводле іншых даных — 26 вуліц, 1091 домаўладальнік, 1166 сядзіб). Горад меў каля 6—7 тысяч жыхароў, сярод якіх рамеснікі 56 рамесных спецыяльнасцей складалі прыкладна 24—25 %.[15]
У адпаведнасці з Люблінскай уніяй 1569 года Берасце ў складзе Вялікага Княства Літоўскага ўвайшло ў Рэч Паспалітую[28]. У 1588 годзе з’явіліся першыя брукаваныя вуліцы, у 1583 годзе адкрыта аптэка. Гарадскія купцы развівалі гандаль з гарадамі Вялікага Княства Літоўскага, Польшчы, Рускай дзяржавы. Берасцейская мытня ў першай палове XVII стагоддзя займала 2-е месца ў даходах дзяржаўнай казны[15].
.jpg)
Берасце таксама з’яўлялася значным рэлігійным цэнтрам. У 1591 годзе пры Мікалаеўскай царкве ўзнікла праваслаўнае брацтва і адчынілася школа пры ім, у якой у 1592—1595 гадах выкладаў беларускі гуманіст-асветнік Лаўрэнцій Зізаній[15][25]. 9 кастрычніка 1596 года на царкоўным саборы ў берасцейскай Мікалаеўскай царкве была падпісана Берасцейская царкоўная унія[15][25] — спецыяльны акт пра арганізацыйнае аб’яднанне каталіцкай і праваслаўнай цэркваў на тэрыторыі Рэчы Паспалітай, стварэнне уніяцкай царквы[15][28]. У XIV—XVIII стагоддзях[25] у горадзе дзейнічалі і будавалі свае касцёлы і кляштары каталіцкія манаскія ордэны аўгусцінцаў, бернардзінцаў, бернардзінак, брыгітак, езуітаў, трынітарыяў, дамініканцаў[15][25]. Пры кляштарах адчыняліся школы[28].
У 1589 годзе створана Берасцейская эканомія[25].
У сярэдзіне XVII стагоддзя ў Берасці існавалі 14 цэхаў, якія аб’ядноўвалі майстроў 48 прафесій[15][25]. Горад быў месцам збору ваенных канфедэрацый у 1605 і 1612 гадоў[15][28]. З 1615 года ў горадзе з’явілася езуіцкая місія, з 1623 года пры езуіцкай рэзідэнцыі працавала школа, з 1633 года дзейнічаў езуіцкі калегіум[28], дзе вучыўся беларускі мысліцель, грамадска-палітычны дзеяч і педагог Казімір Лышчынскі[28]. У 1620 годзе пабудаваны касцёл і кляштар базыльян[28]. У 1696—1760 гадах пры калегіуме дзейнічаў тэатр[28].
_(2).jpg)
У час антыфеадальнай вайны 1648—1651 гадоў у 1648 годзе лагерам каля горада размясцілася апалчэнне[15], якое сабрала шляхта Берасцейскага павета супраць казакоў[15]. 5 (15) верасня таго ж года былі пакараны смерцю 17 гараджан, якіх абвінавачвалі ў падрыхтоўцы паўстання. Сярод пакараных быў грамадскі і царкоўны дзеяч, ігумен Сімяонаўскага манастыра Афанасій Філіповіч. Калі да Берасця падышлі атрады казакоў, пасланых Багданам Хмяльніцкім на Беларусь, у горадзе пачалося паўстанне. Паўстанцы і казацка-сялянскія атрады разбілі вялікі атрад апалчэнцаў на чале з берасцейскім кашталянам К. Тышкевічам. У лістападзе — снежні 1648 года каля горада адбываліся баі паміж паўстанцамі і войскам (наёмнікамі і шляхтай) пад камандаваннем Я. Радзівіла. У пачатку 1649 года яго войска здолела захапіць Берасце; загінула каля 2 тысяч чалавек, горад быў моцна разбураны[15].
У 1653 годзе замак берасцейскі стаў месцам правядзення сойму Рэчы Паспалітай[15][28]. Берасце значна пацярпела таксама ў час Паўночнай вайны 1655—1660 гадоў[15]. У 1657 годзе заняты і спалены шведскімі войскамі, вызвалены 20 жніўня 1658 года атрадам пад камандаваннем М. К. Радзівіла. У 1659 годзе адкрыты манетны двор[25], дзе ў 1664—1666 гадах чаканілі дробныя медныя манеты (барацінкі)[15]. У вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў у студзені—чэрвені 1660 года заняты войскамі маскоўскага ваяводы І. А. Хаванскага[25], якія выразалі ў захопленым замку каля 1,7 тыс. чал.[32], а сам горад цалкам знішчылі[33]; у 1661 годзе — польска-літоўскімі войскамі[28]. У выніку ваенных дзеянняў колькасць «дымоў» скарацілася на 42 % — з 1500 да 869[15].
.jpg)
У час Паўночнай вайны 1700—1721 гадоў праз Берасце праходзілі расійскія і шведскія войскі, былі створаны правіянцкія склады забеспячэння расійскай арміі[25]. У 1706 годзе горад Берасце захапілі і разрабавалі чужые войскі[15]. Разбураны горад Дэкрэтам караля вызвалены на 4 гады амаль ад усіх дзяржаўных павіннасцей[15][25]. Другая палова XVII стагоддзя і першая палова XVIII стагоддзя адзначаны эканамічным заняпадам горада, выкліканым войнамі[28]. Толькі ў другой палове XVIII стагоддзя пачалося ажыўленне гандлю і эканомікі горада, які паступова стаў галоўным рачным портам на Бугу, вывозілі збожжа, пяньку, лес і іншае[15]. Каля 1770 года падскарбій вялікі літоўскі Антоні Тызенгаўз заснаваў у Берасці суконную мануфактуру, у якой на момент закрыцця ў 1780 годзе працавалі 20 рабочых. У канцы XVIII стагоддзя горад налічваў 3,5 тысяч жыхароў. У 1792 годзе тут знаходзілася Генеральнасць (рэзідэнцыя кіраўнікоў) Таргавіцкай канфедэрацыі.
.jpg)
З XVIII стагоддзя існавала Берасцейская грэка-каталіцкая епархія. У 1726 годзе створана Берасцейская рымска-каталіцкая епархія. У 1792 годзе у Берасці знаходзілася Таргавіцкай канфедэрацыі[25].
Пад уладай Расійскай імперыі
У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 годзе горад далучаны да складу Расійскай імперыі, перайменаваны ў Брэст-Літоўск, абвешчаны павятовым горадам Слонімскай, потым з 1797[15] года ў Літоўскай, з 1801 года Гродзенскай губерні[28]. У 1797 годзе 623 дамы, з іх 21 мураваны, суконная фабрыка, вінакурня. У 1811 годзе 3596 жыхароў[15].
_(1845).png)
З пачаткам вайны 1812 года горад стаў арэнай ваенных дзеянняў. Неаднаразова ён быў захоплены часцямі напалеонаўскай арміі. Вызвалены рускай арміяй 25 снежня 1812 года[28]. Вялікія страты гораду і яго жыхарам нанеслі пажары 1802, 1822, 1828, 1835 гадоў. У час пажару 1828 года згарэлі 220 пабудоў, у тым ліку уніяцкая царква, кляштар брыгітак, 150 крам[15]. У 1834 годзе ў Брэсце заснавана метэаралагічная станцыя[34].
Важнае ваенна-стратэгічнае размяшчэнне Брэст-Літоўска на захадзе Расіі абумовіла выбар яго месцам для будаўніцтва Брэсцкай крэпасці[28] як часткі сістэмы ўмацаванняў на задзе Расійскай імперыі[15]. Праект крэпасці распрацаваны рускім ваенным інжынерамі К. І. Оперманам, Н. М. Малецкім і А. І. Фельдманам (зацверджаны ў 1830 годзе)[28]; нагляд за будаўніцтвам ажыццяўлялі генерал І. І. Дэн, пазней генерал-фельдмаршал І. Ф. Паскевіч[15]. Першы камень будучай крэпасці закладзены 1 чэрвеня 1836 года, адкрыта 26 красавіка 1842 года[28]. Напачатку былі ўзведзены 4 часовыя ўмацаванні: Цэнтральнае ўмацаванне (Цытадэль) (на месцы былога вакольнага горада) і Валынскае (на месцы былога замка, пабудаванага ў XV стагоддзі з дрэва і каменю) Кобрынскае і Цярэспальскае перадмаставыя ўмацаванні[28]. Крэпасць знаходзілася на 4 астравах, утвораных рукавамі рэк Мухавец, Буг і сістэмай каналаў[15]. Пры будаўніцтве крэпасці былі пакінуты некаторыя пабудовы старога горада. У перабудаваных будынках кляштараў езуітаў, базыльян, бернардзінцаў размяшчаліся канцылярыя каменданта, афіцэрскае казіно, кадэцкі корпус (у 1841—1860)[15]. У 1833—1842 гадах вялася перабудова гэтых умацаванняў[28]. Жылая забудова горада перамясцілася за 2 км ад крэпасці, на 3 фарштаты: Кобрынскі, Валынскі, Забугскі[15]. У 1864 годзе па прапанове генерала Э. І. Татлебена пачалася першая рэканструкцыя крэпасці, у 1911—1914 гадах праведзена другая яе рэканструкцыя, у якой прымаў удзел Дз. М. Карбышаў[28].
Развіццё Брэста адбывалася пераважна на ўсход ад крэпасці, на месцы Кобрынскага фарштата. Рэгулярная планіровачная сетка вуліц утварала дробныя прамавугольныя або трапецападобныя кварталы[15]. У 1842 годзе з горадзе адкрыты кадэцкі корпус[28]. У 1845 годзе Брэст налічваў каля 18 тыс. жыхароў, быў зацверджаны яго новы герб: на мысе пры зліцці дзвюх рэк круг з сярэбраных шчытоў, над ім узвышаецца штандар крэпасці, у верхняй частцы гербавы знак Гродзенскай губерні — зубр. У 1846 годзе на Гандлёвай плошчы былі пабудаваны гандлёвыя рады, у 1856 годзе кафедральны Крыжаўзвіжанскі касцёл, у 1865 годзе Сімяонаўская царква. У 1860 годзе ў горадзе 6 плошчаў, 225 вуліц і завулкаў, у 1861 годзе — 20,9 тыс. жыхароў, 178 лавак, 27 заезных дамоў, карчма. У 1860-я гады працавалі 8 заводаў[28], 5 тытунёвых фабрык[15][28], 6 прадпрыемстваў па вырабе свечак, розныя майстэрні[15], 178 крам, 60 карчэм, 5 пастаялых і 2 заезныя дамы[28], з 1865 года мужчынская 4-класная прагімназія[15]. У канцы 1870-х гадоў дзейнічалі гарадское 4-класнае і царкоўна-прыходскае вучылішчы, прыватны пансіён для шляхетных дзяўчат, з 1874 года — прыватная бібліятэка, з 1885 года — музычна-драматычнае таварыства[28].
Пасля завяршэння будаўніцтва чыгунак, што звязвалі Брэст з Варшавай (1869), Масквой (1871), Кіевам (1873), Гомелем (1886), горад стаў буйным чыгуначным вузлом[28] (уключаў 5 станцый, 4 вакзалы, 5 лакаматыўных і 2 вагонныя дэпо, іншыя прадпрыемствы)[15]. У 1883—1886 гадах узведзены будынак Цэнтральнага чыгуначнага вакзала (архітэктары Я. Гарбуноў, В. Лорберг, Л. Нікалаі); з 1888 года ў будынку і на перонах мелася электрычнае асвятленне[15].
У 1895 годзе існавалі 12 бальнічных устаноў (на 713 ложкаў), 5 аптэк[15]. У 1897 годзе ў Брэсце 46 568 жыхароў[28] (з іх 45,5 % пісьменных)[15]. Першае рэвалюцыйнае выступленне рабочых адзначана ў 1873 годзе на цагельным заводзе[28].
Пачатак XX стагоддзя
У 1903—1904 гадах дзейнічалі 2 гімназіі. У 1904 годзе працавалі 75 фабрычна-заводскіх прадпрыемстваў (858 рабочых), 784 рамесныя майстэрні (2834 чал.). Працоўныя горада і яго жыхары актыўна ўдзельнічалі ў рэвалюцыі 1905—1907 гадоў[15]. У 1902—1906 гадах існавала Брэсцкая арганізацыя Польскай сацыялістычнай партыі ў Літве (ППС у Літве), у канцы 1905 года ў горадзе аформілася Брэсцкая арганізацыя РСДРП. Гэтыя арганізацыі кіравалі падрыхтоўкай і правядзеннем забастовак, маніфестацый і інш. выступленняў працоўных горада і салдат крэпасці[15]. У 1905 годзе працоўныя горада правялі студзеньскую палітычную стачку, у тым жа годзе падтрымалі выступленні салідарнасці рабочых Беларусі з пралетарыятам Адэсы і Лодзі. Палітычную работу сярод салдат гарнізона вяла Брэсцкая ваенна-рэвалюцыйная арганізацыя РСДРП, якая ўзначаліла выступленні салдат 1905 і 1906 гадоў. У 1912 годзе ў горадзе створана праўдзісцкая група[28].
У Першую сусветную вайну Брэст-Літоўск 28 жніўня (8 верасня) 1915 года акупіраваны войскамі кайзераўскай Германіі[28]. Усё насельніцтва Брэста — хто пад уздзеяннем расійскай антынямецкай прапаганды, хто пад прымусам казакаў — вымушана было пакінуць горад і падацца ў глыб Расійскай імперыі. Чыгуначных вагонаў для эвакуацыі хапіла толькі на невялікую колькасць гараджанаў. Большасці ж брэсцкіх сем’яў, якія вымушаныя былі пакінуць свае дамы і нажытую гадамі маёмасць, давялося дабірацца ў цэнтральныя раёны імперыі на ўласных падводах і пешшу, многія на гэтым шляху загінулі ад голаду і хвароб[35].
Адступаючае расійскае войска мела загад падарваць фарты Брэсцкай крэпасці і масты, а сам горад — спаліць. Вельмі многія будынкі ў горадзе сапраўды былі зруйнаваны і спаленыя спецыяльнымі камандамі расійскай арміі[35]. За перыяд акупацыі (да канца 1918) у горадзе было спалена і разбурана 2500 будынкаў з 3670, узарвана частка ўмацаванняў крэпасці[15].
З 9 (22) снежня 1917 года менавіта ў будынках на тэрыторыі крэпасці праходзіла мірная канферэнцыя Савецкай Расіі і краін Чацвяртнога саюза[36], пасля перагавораў 3 сакавіка 1918 года ў будынку Белага палаца крэпасці быў падпісаны мірны дагавор[15].
4 сакавіка 1918 года ўрад Украінскай Народнай Рэспублікі абвясціў горада сваёй часткай. Разам з тым, пасля абвяшчэння незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі 25 сакавіка 1918 года, якое стала рэакцыяй беларусаў на Брэсцкі мір, што не ўлічваў інтарэсаў Беларусі, урад БНР абвясціў Брэст і ваколіцы тэрыторыяй беларускай дзяржавы. Тэрыторыя Палесся ад Брэста да Гомеля стала прадметам спрэчкі і перамоў паміж БНР і УНР[37]. 1 студзеня 1919 года згодна з пастановай I з’езда КП(б) Беларусі Брэст быў уключаны ў склад Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусі, дзе стаў цэнтрам раёна[38]. Аднак на справе ўвесь гэты час, да лютага 1919 года, Брэст і ваколіцы знаходзіліся пад акупацыяй і поўным кантролем германскай арміі.
У пачатку студзеня 1919 года немцы пачалі эвакуіравацца з Брэст-Літоўска, эвакуацыя ішла на працягу месяца[39]. 9 лютага 1919 года польскія атрады з аператыўнай групы генерала А. Лістоўскага і ўланы ўвайшлі ў Брэст-Літоўск[39].
У складзе Польскай Рэспублікі
9 лютага 1919 года ў Брэст-Літоўск увайшлі польскія атрады Віленскай самаабароны пад камандаваннем ротмістра Ежы Дамброўскага. Палякі панеслі невялікія страты, здабыўшы значную колькасць нямецкай тэхнікі[40]. 10 лютага 1919 года Віленскі атрад польскіх войск аб’яднаўся з атрадам 9-й пяхотнай дывізіі генерала Антонія Лістоўскага[40][41]. У сакавіку 1919 — жніўні 1920 гадоў пад кіраўніцтвам ЦК КП(б)ЛіБ у горадзе і наваколлі дзейнічалі Брэсцкі падпольны камітэт КП(б)ЛіБ (старшыня Я. Б. Быкін) і Брэсцкае камуністычнае падполле[15][28].
26 лютага 1920 года было прынятае рашэнне перадыслакаваць у Брэст з Эстоніі Асобны атрад БНР пад камандаваннем генерала Станіслава Булак-Балаховіча. З 5 сакавіка цягнікамі з Дзвінску ў Брэст ген. С. Булак-Балаховіч змог перавесці толькі частку салдат свайго атрада, якія адмовіліся раззбройвацца[42]. Атрад генерала С. Булак-Балаховіча з некалькіх сотняў салдат быў размешчаны ў Брэсцкай крэпасці для падмацавання і перафарміравання і быў падпарадкаваны непасрэдна начальніку Польскай дзяржавы Юзафу Пілсудскаму.
1 жніўня 1920 года ў горад увайшлі часці Чырвонай Арміі, 19 жніўня 1920 года зноў заняты войскамі Польскай Рэспублікі[15][28].
Паводле Рыжскага мірнага дагавора 1921 года Брэст-Літоўск у складзе Заходняй Беларусі адышоў да Польшчы, перайменаваны ў Брэст-над-Бугам і стаў цэнтрам Палескага ваяводства[28]. У 1921 годзе горад, цэнтр Брэсцкага павета, налічваў 1941 будынак, 29 460 жыхароў[15]. Тут працавалі чыгуначныя, швейныя, зброевая і механічныя майстэрні, тытуневая фабрыка, гарэлачны завод акцыянернага таварыства «Познань», піваварны завод «Карона», лесапільны завод, млын. Без расійскага рынку страцілі былое значэнне Дняпроўска-Бугскі канал і чыгуначны вузел. У 1920—1930 гадах дзейнічаў акруговы камітэт «Чырвонай дапамогі» — міжнароднай арганізацыі помачы барацьбітам рэвалюцыі (МАПР) Заходняй Беларусі. На працягу 1923—1938 гадоў дзейнічалі Брэсцкая акруговыя і гарадскія арганізацыі КПЗБ, КСМЗБ[28]; рэвалюцыйна-дэмакратычныя арганізацыі: Беларуская сялянска-работніцкая грамада, клуб «Змаганне»; культурна-асветніцкая арганізацыя Таварыства беларускай школы[15]. У 1922—1925 гадах баставалі рабочыя друкарні, тытунёвай фабрыкі, лесапільнага завода, чыгуначнікі, швейнікі і інш[28]. 21 лютага 1926 года адбылася дэманстрацыя беспрацоўных[15].
У студзені 1927 года ў Брэсце адбыўся суд, арганізаваны польскімі ўладамі, над групай дзеячаў КПЗБ, у т.л. В. З. Харужай, З. Ф. Паплаўскім[28]. У 1928—1930 гадах адбыліся выступленні рабочых лесапільных прадпрыемстваў, чыгуначнікаў[15].
У 1925 годзе пабудавана электрастанцыя. У 1929 годзе пражывалі 37 684 жыхары, дзейнічалі 2 бібліятэкі (гарадская і настаўніцкая), 2 кінатэатры, 19 школ (з іх 7 пачатковых, 7 прыватных, сярэдняя тэхнічная, гандлёвая, гарадская кваліфікацыйная, 2 рамесныя), 7 гімназій (у т.л. 1 дзяржаўная, 3 прыватныя польскія, 2 прыватныя яўрэйская, 1 прыватная руская), 3 бальніцы (гарадская на 60 ложкаў, чыгуначная на 150 ложкаў, яўрэйская на 90 ложкаў), некалькі прыватных лячэбніц.
21 чэрвеня 1929 года і 29 лістапада 1933 года да гарадской гміны Брэста былі далучаны часткі гмін Косічы і Камяніцы Жыравецкай[43][44]. Сярод іншых у 1929 годзе ў межы горада былі ўключаны Граеўская Слабодка (іншая назва Граеўка), Кіеўская Слабодка (іншая назва Кіеўка), в. Шпановічы[15]. 1 снежня 1933 года далучана таксама частка гміны Кабыляны[45].
У 1936 годзе ў горадзе 18 школ, 5 гімназій, 3 кінатэатры, бібліятэка. У 1937 годзе 51,2 тыс. жыхароў[28].
У Другой сусветнай вайне
1 верасня 1939 года нацысцкая Германія напала на Польшчу, 14 верасня захапіла Брэст (акрамя крэпасці)[28]. У час абароны Брэсцкай крэпасці палякі за тры дні адбілі 7 атак нямецкіх атак, пры гэтым людзкія страты з боку абаронцаў склалі каля 40 %. Познім вечарам 17 верасня і ноччу з Цытадэлі выйшла большасць абаронцаў у напрамку Кодня, для прыкрыцця асноўных сіл у крэпасці засталіся добраахвотнікі. Толькі 18 верасня немцы з боку Цярэспаля ўвайшлі ў Цытадэль[46].
17 верасня 1939 года Чырвоная Армія перайшла савецка-польскую граніцу[28]. 20 верасня перадавыя часткі 29-й лёгкатанкавай брыгады 4-й арміі пад камандаваннем Сямёна Крывашэіна падышлі да Брэста. У горад была накіравана разведка, а ў штаб 29-й брыгады прыбыла нямецкая дэлегацыя[46]. Паводле савецка-нямецкага пратакола аб усталяванні дэмаркацыйнай лініі на тэрыторыі былой Польскай дзяржавы, падпісанага 21 верасня 1939 года прадстаўнікамі савецкага і нямецкага камандаванняў, горад адыходзіў да СССР. 22 верасня адбылася афіцыйная працэдура перадачы Брэст-Літоўска і Брэсцкай крэпасці савецкаму боку, у час якой па цэнтральнай вуліцы ўрачыстым маршам прайшлі нямецкія і савецкія падраздзяленні[47][48][49][50], пасля чаго ў цэнтр горада ўвайшлі падраздзяленні Чырвонай арміі[28][46].
З 4 снежня 1939 года — цэнтр Брэсцкай вобласці, з 15 студзеня 1940 года — аднайменнага раёна[15]. На 1 верасня 1940 года[28] ў горадзе 24 прамысловыя прадпрыемствы[15], 17 школ, 2 тэхнікумы, 3 вучылішчы, Рускі драматычны тэатр, 68,8 тыс. жыхароў[28].
У Вялікую Айчынную вайну Брэст у ліку першых прыняў на сябе ўдар нямецка-фашысцкіх захопнікаў і 22 чэрвеня 1941 года быў захоплены. Гераічная абарона Брэсцкай крэпасці савецкімі воінамі доўжылася да канца ліпеня 1941 года[15]. Гітлераўцы ўстанавілі ў горадзе жорсткі акупацыйны рэжым[28]. Яны стварылі ў горадзе 4 канцлагеры з 8 аддзяленнямі і філіяламі[15], знішчылі звыш 40 тысяч чалавек (у вобласці больш за 83,9 тыс. чал.), зруйнавалі ўсе прадпрыемствы і культурна-асветныя ўстановы, 48,7 % жыллёвага фонду[28].
З пачаткам нямецкай акупацыі Брэст некалькі разоў мяняла сваю адміністрацыйную прыналежнасць. На пачатку акупацыі 1 жніўня 1941 года Брэст і ўся тагачасная Брэсцкая вобласць БССР, як і Беластоцкая вобласць, былі далучаны да Усходняй Прусіі і ўваходзілі ў склад Беластоцкай акругі[51]. Але ўжо 1 верасня 1941 года тэрыторыю Беларускага Палесся (Брэсцкая, Пінская і Палеская вобласці) разам Брэстам далучылі да Рэйхскамісарыята «Украіна». Генеральны камісар Беларусі Вільгельм Кубэ лічыў памылкай уключэнне поўдня Беларусі ў склад Рэйхскамісарыята «Украіна» і на нарадзе гебітскамісараў у Мінску ў красавіку 1943 года выказваў сваю нязгоду з перадачай апошняму «значнай часткі тэрыторыі Паўднёвай Беларусі», а таму прапаноўваў рэйхскамісару Украіны Эрыху Коху перанесці лінію падзелу да «пінскіх балот». Аднак гэта пытанне вырашала кіраўніцтва іншых устаноў Трэцяга Рэйху, у першую чаргу Галоўнае камандаванне сухапутных войскаў і кіраўніцтва міністэрства па занятых усходніх тэрыторыях. Менавіта рэйхсміністр Альфрэд Розенберг вызначыў мяжу паміж Украінай і Беларуссю на поўнач ад Прыпяці, бо такі падзел, хоць і не адпавядаў інтарэсам ваеннага кіраўніцтва, але забяспечваў Рэйхскамісарыят «Украіна» лесам і дрэваматэрыяламі, а таксама ствараліся ўмовы для выкарыстання сістэмы каналаў Прыпяці і чыгункі Брэст — Гомель[52].
1 верасня 1941 года а 12-й гадзіне дня была афіцыйна створана Генеральная акруга «Брэст-Літоўск» (ням.: Generalbezirk Brest-Litowsk)[53]. Месцазнаходжаннем генеральнага камісарыяту быў Брэст-Літоўск. На працягу восені 1941 года тут утварыліся кіруемыя органы новай грамадзянскай адміністрацыі — гебітскамісарыяту (акругі) ў Брэст-Літоўску. 1 студзеня 1942 года адбылося перайменаванне Генеральнай акругі «Брэст-Літоўск» у Генеральную акругу «Валынь-Падолле». Аднак да 19 чэрвеня 1942 года адміністрацыйны цэнтр акругі яшчэ знаходзіўся ў Брэст-Літоўску, пасля чаго яго перанеслі ў Луцк. 8 верасня 1942 года Брэсцкі гарадскі (ням.: Kreisgebiet Brest-Litowsk-Stadt) і Брэсцкі сельскі гебіт (ням.: Kreisgebiet Brest-Litowsk-Land) аб’ядналі ў адзін новы Брэсцкі гебіт (ням.: Kreisgebiet Brest Litowsk). У лютым 1944 года тэрыторыю Брэсцкага гебіта (а таксама Кобрынскага і Пінскага гебітаў) з Генеральнай акругі «Валынь-Падолле» перадалі ў склад Генеральнай акругі «Беларусь», якая ўваходзіла ў склад Рэйхскамісарыята «Остланд»[54].
У Брэсце дзейнічалі абласная і гарадская антыфашысцкія арганізацыі, патрыятычнае падполле, камсамольска-маладзёжнае падполле, падпольны абком КП(б)Б, партызанскае злучэнне, падпольны гаркам КП(б)Б, ЛКСМБ, у кантакце з якімі працавалі падпольныя камсамольскія органы. З мая 1942 года дзейнічала падпольная друкарня, выдаваліся падпісныя газеты «За Родину» і «Заря». Горад вызвалены 28 ліпеня 1944 года ў ходзе Люблін-Брэсцкай аперацыі[28] войскамі 1-га Беларускага фронту.
Пасляваеннае развіццё
Пасля вызвалення горад паступова адрадзіўся і вырас у буйны прамысловы і культурны цэнтр Беларусі[15].
8 мая 1965 года Брэсцкай крэпасці было нададзена ганаровае званне крэпасць-герой, з уручэннем ордэна Леніна і медаля «Залатая Зорка». У 1969—1971 гадах на тэрыторыі Брэсцкай крэпасці ўтварыўся мемарыяльны комплекс «Брэсцкая крэпасць-герой».
У пасляваенны перыяд у межы горада ўвайшлі навакольныя вёскі: Адамкова, Бярозаўка 1-я, Бярозаўка-2-я (усе 1958), Бярозаўка (1968), Валынка (у 1921—1939 гадах называлася Траўгутава), Вулька-Падгародска, Гузні (абедзве 1968), Дуброўка (1979), Кавалёва (1958), Кацельня-Падгародская (1968), Кацінбор (1979), Крушына (1968), Лысая Гара (1958), Пугачова (1979), Рэчыца, Трышын (абедзве 1968); Паўднёвы пасёлак (1958)[15].
Сучаснасць
З 1990 года Брэст — адзін з шасці абласных цэнтраў незалежнай Беларусі. Тут размясціліся Генеральныя консульствы Рэспублікі Польшча, Расійскай Федэрацыі і Украіны (закрыта з сакавіка 2022 года). З 1991 года працуе мытня «Заходні Буг». У 1996 годзе ўтварылася свабодная эканамічная зона «Брэст».
Са студзеня 2018 года ў горадзе праходзілі пратэсты супраць будаўніцтва акумулятарнага завода.
Брэст стаў адным з цэнтраў пратэстаў 2020—2021 гадоў[55]. 10 жніўня 2020 года тут праходзілі сутыкненні супрацоўнікаў АМАП з пратэстоўцамі, у час якіх карнікі ўжывалі светлашумавыя шашкі. 11 жніўня ў Брэсце быў паранены ўдзельнік пратэстаў Генадзь Шутаў. Яго ў крытычным стане перавялі ў шпіталь Міністэрства абароны, дзе 19 жніўня ён памёр[56]. 16 жніўня 2020 года ў Брэсце прайшоў Марш за свабоду.
Remove ads
Ужо ў 1945 годзе ў адпаведнасці з рашэннем Савета Міністраў БССР пачаліся работы па генеральным плане аднаўлення і рэканструкцыі Брэста. Распрацоўка яго вялася супрацоўнікамі інстытута «Белдзяржпраект» і была завершана ў 1948 годзе (план удакладняўся і карэкціраваўся архітэктарам Г. А. Парсаданавым да 1953 года). Генеральны план вызначаў напрамак развіцця горада на 2 пасляваенныя дзесяцігоддзі і прадугледжваў удасканаленне планіровачнай структуры горада, разбіваў усю тэрыторыю Брэста на планіровачныя раёны, якія, у сваю чаргу, дзяліліся на прамысловыя і жылыя раёны, мікрараёны. Горад развіваўся ва ўсходнім (раёны Кіеўка і Усходні), паўночным (Адамкава — Рэчыца — Граеўка) і часткова паўднёвых напрамках. Прадугледжвалася аднаўленне, рэканструкцыя і добраўпарадкаванне цэнтра горада і галоўных магістралей — вул. Леніна (звязвала Прывакзальную плошчу з набярэжнай р. Мухавец) і вул. Маскоўскай (пачыналася каля Брэсцкай крэпасці і пераходзіла ў шашу Брэст—Масква). Забудоўвалася плошча Леніна як адміністрацыйна-грамадскі цэнтр Брэста. У цэнтры ўзводзіліся 4—5-і павярховыя дамы (архітэктары А. Сувораў, З. Леўчанка); рэканструяваны чыгуначны вакзал (1956), пабудаваны універмаг (1955), гасцініца «Буг» (1958)[15].
Згодна з новым генеральным планам развіцця Брэста, які быў зацверджаны Саветам Міністраў БССР у 1965 годзе (распрацаваны ў інстытуце «Белдзяржпраект», архітэктары Ю. Глінка, Я. Ліневіч, А. Гарбачоў), далейшае развіццё горада адбывалася ва ўсходнім напрамку: ствараўся ўсходні прамысловы вузел, вялося будаўніцтва буйнейшага раёна Усход, які ўключае 7 мікрараёнаў і грамадскі цэнтр. Спрыяльным для прамысловага і жыллёвага будаўніцтва па генеральным плане з’яўляўся і паўднёвы напрамак. У 1976 годзе план быў скарэкціраваны да 2000 года ў Мінскім філіяле Цэнтральнага навукова-даследчага і праектнага інстытута горадабудаўніцтва (архітэктары Г. Булдаў, Р. Арцёмчык). У 1970-я гады пачалося асваенне зямель пад жылую забудову ў паўднёвым напрамку (левабярэжная частка р. Мухавец). Паўднёвы жылы раён разлічаны на 70—80 тыс. жыхароў і складаецца з 6 мікрараёнаў. У пачатку 1970-х гадоў у Брэсце сфарміравалася 6 раёнаў, дзе вялося будаўніцтва жылля: паўднёвы, цэнтральны, усходні, Граеўскі, Адамкова—Рэчыца і раён Камянецкай шашы. Паводле праекта планіроўкі цэнтра Брэста 1968 года (архітэктары В. Анікір, Г. Трушнікава) фарміруецца ансамбль грамадскіх будынкаў у раёне плошчы Леніна, рэканструюцца вуліцы Леніна і Савецкая, забудоўваецца Маскоўская вуліца[15].
У 1985 годзе ў Беларускім навукова-даследчым і праектным інстытуце горадабудаўніцтва распрацаваны праект рэгенерацыі гістарычнай часткі Брэста, які прадугледжваў захаванне планіроўкі, што склалася гістарычна, як помніка горадабудаўніцтва. Гэты праект стаў першым вопытам у серыі праектаў рэгенерацыі гістарычных гарадоў Беларусі. У сувязі з будаўніцтвам прадпрыемстваў паўднёвага прамысловага вузла ў 1980-я гады асвойваецца новы раён горада — паўднёва-ўсходні (з 1983 года забудоўваецца мікрараён Паўднёвы Усход-3; архітэктары Карват, М. Козік). У паўднёвым прамысловым вузле размешчана машына-будаўнічае аб’яднанне[15].
У 1992 годзе БелНДІПгорадабудаўніцтва распрацаваў чарговы ген. план развіцця Брэста (галоўны архітэктар А. Зайцава), які прапануе канцэпцыю комплекснага развіцця горада. Адметнай асаблівасцю праекта з’яўляецца сацыяльная накіраванасць горадабудаўнічых рашэнняў. У ім больш поўна ўлічана інтэграцыя паміж горадам і сумежнымі з ім тэрыторямі. Умовы планіровачнага развіцця дазваляюць пашырэнне горада ў паўночным і паўднёвым напрамках. Асноўнае жыллёвае будаўніцтва весці на тэрыторыях, якія прымыкаюць да вул. Паркавай і працягу бульвара Шаўчэнкі ў паўднёвай частцы горада, да вул. Лейтэнанта Рабцава ў паўночнай частцы, а таксама да вуліцы Піянерскай у раёне Бярозаўкі. Актыўнаму асваенню належыць тэрыторыя, абмежаваная вул. Маскоўскай і р. Мухавец[15].
Remove ads
Клімат
Метэаназіранні ў Брэсце вядуцца з 1834 года[57]. Клімат у раёне горада — умерана кантынентальны[57]. З-за ўплыву марскіх паветраных мас характэрна мяккая зіма і ўмерана цёплае лета. Цыклоны, якія з’яўляюцца прычынай гэтага, перамяшчаюцца з Атлантычнага акіяна з захаду на ўсход. Сярэдняя тэмпература студзеня −2,6 °C, ліпеня +19,3 °C. Гадавая колькасць ападкаў 609 мм. Сярэднегадавая тэмпература паветра ў Брэсце складае +8,2 °C, сярэднегадавая хуткасць ветру — 2,6 м/с, сярэднегадавая вільготнасць паветра — 76 %. Вегетацыйны перыяд доўжыцца 214 сутак[58].
У годзе ў сярэднім 160 дзён ідзе дождж, 68 дзён — снег. Туманы назіраюцца на працягу 33 дзён, навальніцы — 27 дзён[59].
| Клімат Брэста (норма 1981-2010) | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Паказчык | Сту | Лют | Сак | Кра | Май | Чэр | Ліп | Жні | Вер | Кас | Ліс | Сне | Год |
| Абсалютны максімум, °C | 15,9 | 17,2 | 22,6 | 30,7 | 32,1 | 34,3 | 36,6 | 36,7 | 34,4 | 26,4 | 19,0 | 14,5 | 36,6 |
| Сярэдні максімум, °C | −0,1 | 1,2 | 6,3 | 14,0 | 20,1 | 22,6 | 24,9 | 24,2 | 18,4 | 12,5 | 5,4 | 0,9 | 12,5 |
| Сярэдняя тэмпература, °C | −2,6 | −1,9 | 2,2 | 8,7 | 14,5 | 17,1 | 19,3 | 18,5 | 13,3 | 8,3 | 2,7 | −1,3 | 8,2 |
| Сярэдні мінімум, °C | −4,9 | −4,5 | −1,2 | 3,8 | 9,0 | 12,0 | 14,2 | 13,3 | 9,1 | 4,8 | 0,4 | −3,5 | 4,4 |
| Абсалютны мінімум, °C | −35,5 | −28,1 | −22,6 | −6,2 | −4,2 | 2,1 | 5,8 | 1,3 | −2,8 | −9,9 | −19,2 | −25,1 | −35,5 |
| Норма ападкаў, мм | 34 | 33 | 33 | 37 | 63 | 68 | 74 | 72 | 56 | 37 | 42 | 41 | 590 |
| Крыніца: Надвор'е і клімат | |||||||||||||
| Клімат Брэста за перыяд 2012—2022 гадоў | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Паказчык | Сту | Лют | Сак | Кра | Май | Чэр | Ліп | Жні | Вер | Кас | Ліс | Сне | Год |
| Абсалютны максімум, °C | 15,9 | 14,4 | 19,8 | 30,3 | 31,3 | 34,3 | 35,5 | 36,7 | 34,4 | 24,4 | 18,3 | 13,2 | 36,7 |
| Сярэдні максімум, °C | 0,6 | 2,2 | 7,1 | 14,2 | 20,0 | 24,7 | 26,0 | 25,5 | 19,5 | 13,0 | 6,8 | 2,3 | 13,5 |
| Сярэдняя тэмпература, °C | −1,9 | −0,3 | 3,5 | 9,1 | 14,7 | 19,2 | 20,6 | 20,0 | 14,3 | 9,3 | 4,6 | 0,5 | 9,5 |
| Сярэдні мінімум, °C | −4,6 | −2,7 | −0,5 | 4,1 | 9,4 | 13,9 | 15,2 | 14,4 | 9,3 | 5,6 | 2,4 | −1,2 | 5,5 |
| Абсалютны мінімум, °C | −21,6 | −25,8 | −19 | −3,3 | −1 | 6,5 | 8,6 | 7,4 | 0,9 | −6,3 | −10 | −14,4 | −26,1 |
| Норма ападкаў, мм | 36 | 34 | 33 | 39 | 67 | 68 | 83 | 62 | 50 | 42 | 39 | 40 | 557 |
| Крыніца: www.weatheronline.co.uk экстрэмумы і ападкі з Кліматычнага манітора | |||||||||||||
Паводле фізіка-геаграфічнага раянавання, горад размешчаны на Высокаўскай раўніне ў межах заходняй часткі Беларускага Палесся — Брэсцкім Палессі[60].
Экалогія
Ад стацыянарных крыніц, размешчаных у горадзе, у атмасферу паступае 3,2 тыс. тон забруджвальных рэчываў, высокая доля выкідаў ад транспарту (для Брэсцкай вобласці дасягае 87 % ад усіх выкідаў)[60].
Гідраграфія
Гідраграфічная сітуацыя вызначаецца ракой Буг, якая праходзіць на паўднёва-заходняй ускраіне горада і Мухавец, які ўпадае ў яе і перасякае горад з усходу на захад. У межах горада рака Мухавец утварае шматлікія затокі, старыцы і выспы. У забудаванай частцы горада размешчана некалькі невялікіх сажалак. У поймах рэк развіта сістэма меліярацыйных каналаў, прымеркаваных пераважна да паўднёвай ускраіны[60].
Рэльеф
Рэльеф мясцовасці, на якой размясціўся горад, вызначаецца размяшчэннем у межах Высокаўскай раўніны, а таксама далінамі рэк. Даліны рэк у межах горада шырокія, у раёне Брэсцкай крэпасці яны злучаюцца[60].
Глебы
Паводле глебава-геаграфічнага раянавання, тэрыторыя Брэста адносіцца да Брэсцка-Драгічынска-Іванаўскага раёна. Натуральнае глебавае покрыва ў забудаванай частцы горада моцна змененае, на прысядзібных участках акультураны. Захаваныя на адкрытых прасторах (у лясах, лесапарках, водна-зялёнай сістэме) натуральныя глебы пераважна дзярнова-падзолістыя, слабаглеяватыя на супесках, сустракаюцца дзярнова-глеяватыя і глеевыя на суглінках, супесках і пясках, а таксама тарфяна-балотныя (у поймах рэк)[60].
Клімат
Паводле клімату Брэст размешчаны ў Паўднёвай агракліматычнай вобласці. Сума тэмператур паветра вышэй за +10 °C перавышае 2400 °C. Сярэдняя тэмпература ліпеня +18,0—18,5 °C, студзеня −4,5 °C. Абсалютны мінімум тэмпературы набліжаецца да —36 °C. За год выпадае менш за 600 мм ападкаў. Перыяд вегетацыі раслін складае 198—204 дні. Горад адносіцца да Паўднёвага раёна інтрадукцыі[60].
У складзе гарадскіх зямель Брэста лясныя масівы і дрэвава-хмызняковая расліннасць займаюць 20,2 %, ворныя землі — 12,2, землі пад воднымі аб’ектамі, лугамі і балотамі — 5, 5,2 і 1,7 % адпаведна, пад забудовай, дарогамі і камунікацыямі — 28,5 %[60]
Флора
Фізіка-геаграфічныя і глебава-кліматычныя ўмовы вызначылі асаблівасці натуральнай расліннасці, што расце на тэрыторыі горада, якая прадстаўлена лясамі, размешчанымі на паўночным усходзе, паўднёвым захадзе і паўднёвым усходзе горада, а таксама поймавымі лугамі і дрэвава-хмызняковай расліннасцю[60].
Лясы Брэста прымеркаваны да падзоны шырокалісцева-іглічных лясоў, размешчаны ў межах Бугска-Палескай геабатанічнай акругі, Бугска-Прыпяцкага лесарасліннага раёна[60].
Лугі прадстаўлены мурожнымі на незабудаваных участках у міжрэччах і надабалонных тэрасах і поймавымі — у далінах рэк Мухавец і Буг. На гарадской тэрыторыі яны досыць моцна антрапагенна ператвораны ў час добраўпарадкавання[60].
Ландшафтна-рэкрэацыйны комплекс
У горадзе маецца (2010) 5 паркаў (140,2 га), 13 сквераў (23,3 га), 6 бульвары (15,1 га), 1 сад (0,4 га), 7 азелянёных тэрыторый грамадскіх цэнтраў (12,0 га), водна-зялёная сістэма (499,5 га), 4 гарадскія пляжы (9,8 га), 7 асабліва ахоўных тэрыторый (70,1 га), а таксама гарадскія лясы, лесапаркі і іншыя азелянённыя тэрыторыі (1282,0 га)[61].
Ландшафтна-рэкрэацыйны комплекс Брэста складаецца як з добраўпарадкаваных тэрыторый: паркаў (з улікам Мемарыяльнага комплексу «Брэсцкая крэпасць» — 117,3 га), сквераў (74,7 га), бульвараў (39,1 га), азелянёных тэрыторый водна-зялёнай сістэмы (107 га з улікам тэрыторый, якія прылягаюць да вяслярнага канала), так і рэкрэацыйных лясоў, якія займаюць амаль 80 % у структуры комплексу[60].
Станам на 2019 год у горадзе маецца 9 асабліва ахоўных прыродных тэрыторый, сярод якіх біялагічныя заказнікі мясцовага значэння Барбастэла (6,61 га) і Брэсцкі (66,71 га), батанічны помнік прыроды рэспубліканскага значэння елкі звычайныя змеепадобнай формы «Брэсцкія», помнікі прыроды мясовага значэння бук лясны, вішня птушыная, дуб чарэшчаты, плюшч звычайны, тарфянік Дуброўка, Брэсцкая крынічная струга[62].
Узровень азелянення горада складае 21,4 %, што значна ніжэй за норму (40 %), забяспечанасць насаджэннямі агульнага карыстання — 76,6 м²/чал. пры норме для буйных гарадоў 10—11 м²/чал.[63].
Размяшчэнне аб’ектаў агульнага карыстання ландшафтна-рэкрэацыйнага комплексу Брэста арганізавана неадпаведна месцам лакалізацыі рэкрэацыйнага попыту. У цэнтры горада забяспечанасць насельніцтва аптымальная, на некаторых участках вышэй за існую норму. На перыферыі горада, у тым ліку і ў раёнах высакашчыльнай шматкватэрнай забудовы, дзе пражывае значная частка гараджан, адзначаецца іх дэфіцыт. Найбольшы дэфіцыт — на ўчастках, ізаляваных ад аб’ектаў рэкрэацыі прамысловымі зонамі, спецтэрыторыямі, чыгункай, г. з. у граніцах вуліц Фартэчнай, Кіжаватава, Чыгуначнай, на паўночным захадзе Брэста. Пры ўліку лясоў і рэзервовых азелянёных тэрыторый сітуацыя некалькі змяняецца ў паўночна-ўсходняй частцы горада. Аднак у яго паўночна-заходняй частцы на ўчастках жылой забудовы, якія акружаны прамзонамі, спецтэрыторыямі, чыгункай і характарызуюцца адсутнасцю добраўпарадкаваных рэкрэацыйных аб’ектаў, а таксама рэзерву для іх стварэння, дэфіцыт захаваецца[60].
Флора і фаўна
Паводле папярэдніх дадзеных у межах горада насяляюць і растуць больш за 40 ахоўных відаў (у тым ліку 24 віды раслін і каля 20 відаў пазваночных жывёл). Такія лічбы ідуць побач з колькасцю ахоўных відаў на асабліва ахоўных прыродных тэрыторыях[64]
Раёны горада
Падзяляецца на 2 раёны — Ленінскі і Маскоўскі.
Мікрараёны: Адамкова, Бярозаўка, Валынка, Вулька, Вычулкі, Гершоны, Граеўка, Дуброўка, Новыя Задворцы, Старыя Задворцы, Кіеўка, Кавалёва, Кацін Бор, Лысая Гара, Паўднёвы, Плоска, Пугачова, Рэчыца, Трышын, Усход.
Remove ads
Насельніцтва Брэста на 1 студзеня 2020 года склала 339 700 чалавек. Брэст — найбуйнейшы горад Брэсцкай вобласці і шосты па колькасці насельніцтва ў Рэспубліцы Беларусь пасля Мінска, Гомеля, Віцебска, Магілёва і Гродна. За 1959—2019 гады колькасць насельніцтва горада вырасла амаль у 5 разоў[65].
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Remove ads
Брэст — буйны прамысловы цэнтр Беларусі, пры гэтым 70 % усёй прамысловасці горада — перапрацоўчыя прадпрыемствы (2021 г.)[86].
У 1996 годзе створана свабодная эканамічная зона «Брэст»[87].
Прамысловасць
Найбуйнейшыя прадпрыемствы машынабудавання і металаапрацоўкі: Брэсцкі электратэхнічны завод, «Брэстгазаапарат», Брэсцкі завод сельскагаспадарчага машынабудавання, Брэсцкі машынабудаўнічы завод, Брэсцкі электралямпавы завод і інш.
Вядучыя прадпрыемствы харчовай галіны прамысловасці: Брэсцкі лікёра-гарэлкавы завод «Белалка», «Савушкін прадукт», мясакамбінат, СП «Санта Брэмар» і іншыя.
З галін лёгкай прамысловасці развіты трыкатажная (Брэсцкі панчошны камбінат), вытворчасць дываноў і дывановых вырабаў (Брэсцкі філіял ААТ «Віцебскія дываны») і інш.
Дзейнічаюць прадпрыемствы і іншых галін прамысловасці.
Турызм
Брэст — перспектыўны цэнтр турызму Беларусі міжнароднага значэння.
Гасцініцы «Беларусь», «Брэст-Інтурыст», «Буг» і іншыя[87].
У межах горада находзяцца 4 ведамасных санаторыя-прафілакторыя, у т.л. РУП «Брэсцкае аддзяленне Беларускай чыгункі».
Remove ads
Вузел аўтамабільных дарог і чыгунак у напрамку на Баранавічы, Лунінец, Ковель, Беласток, Варшаву. На тэрыторыі горада 3 памежных пункты пропуску праз дзяржаўную мяжу Рэспублікі Беларусь.
За 3,5 км на ўсход ад Брэста знаходзіцца Аэрапорт Брэст (міжнародны код — BQT), які быў уведзены ў эксплуатацыю ў 1976 годзе. У 1986 годзе Брэсцкаму аэрапорту нададзены статус міжнароднага, магчымая колькасць пасажыраў складае 400 чалавек за гадзіну.
У лютым 1947 года з’явіўся гарадскі аўтобус і таксі, у 1969 годзе — маршрутнае таксі, у 1981 годзе — тралейбусы[88].
У 1940 годзе заснаваны Брэсцкі рачны порт.
Remove ads
Мемарыяльны комплекс Брэсцкая крэпасць-герой з музеем Брэсцкай крэпасці-героя (Пабудова мемарыялу ажыццяўлялася пад кіраўніцтвам народнага архітэктара СССР У. А. Караля, урачыстае адкрыццё адбылося 25 верасня 1971 года), Брэсцкі абласны краязнаўчы музей з філіялам — археалагічным музеем «Бярэсце», Брэсцкі чыгуначны музей, Музей гісторыі горада Брэста, Брэсцкі музей «Выратаваныя мастацкія каштоўнасці», музей прыроды, музей авіацыі і касманаўтыкі (у мікрараёне Усход)
У Брэсце дзейнічае Брэсцкі тэатр драмы, Брэсцкі абласны тэатр лялек, Брэсцкая абласная філармонія, 2 кінатэатры і інш. У рэпертуары Брэсцкага лялечнага тэатра сёння каля 30 дзіцячых і сямейных спектакляў. Праводзяцца фестывалі: міжнародны класічнай музыкі «Студзеньскія музычныя вечары», «Беларуская музычная восень», гарадскія «Залатая восень», «Брэсцкі баль», міжнародны тэатральны фестываль «Белая вежа» і фестываль беларускага нацыянальнага кіно.
Працуе Брэсцкая абласная бібліятэка імя М.Горкага.
Штогод у Брэсце праводзіцца амаль 2 тыс. мерапрыемстваў, у тым ліку міжнародныя і рэспубліканскія. У горадзе працуюць два прафесійныя тэатры, філармонія, 12 дамоў культуры, 85 бібліятэк. У 2014 годзе Брэст атрымаў статус «Горад, дружалюбны дзецям». У 2015 годзе Брэст з’яўляўся культурнай сталіцай Беларусі.
32 агульнаадукацыйныя школы, 6 гімназій, 2 ліцэі.
Вышэйшыя навучальныя ўстановы:
Сярэднія спецыяльныя ўстановы:
- Брэсцкі дзяржаўны гандлёва-тэхналагічны каледж
- Брэсцкі дзяржаўны каледж чыгуначнага транспарту
- Брэсцкі дзяржаўны музычны каледж імя Рыгора Шырмы
- Брэсцкі дзяржаўны медыцынскі каледж
У адукацыйных установах горада працуе 18 музеяў розных профіляў: гісторыка-краязнаўчыя, этнаграфічныя, ваеннай славы, мемарыяльныя, у тым ліку музей Баявой Славы гімназіі № 1, музей «Хлапчукі несмяротнага Брэста» паста Памяці ля Вечнага агню мемарыяльнага комплексу «Брэсцкая крэпасць-герой», краяназнаўчы музей «Амістад» гімназіі № 5.
Буйныя спартыўныя збудаванні — спартыўны комплекс «Брэсцкі», Брэсцкі лёгкаатлетычны манеж, Брэсцкі лядовы палац спорту, картынг-стадыён і інш.
У горадзе дзейнічаюць 18 дзіцяча-юнацкіх спартыўных школ. У мікрараёне Кіеўка размешчаны стадыён «Лакаматыў». У абласным спартыўным комплексе «Брэсцкі» адбываюцца трэніроўкі і гульні футбольнага клуба Дынама Брэст.
Газеты
- «Брестский вестник»
- «Вечерний Брест»
- «Заря»
- «Духовный вестник»
Радыё
- Беларускае Радыё Рацыя (99,2 FM)
- Брэсцкае радыё (104,8 FM)
Тэлебачанне
- Брэсцкая тэлерадыёкампанія (ТРК-Брэст)
- «Буг-ТВ» (камерцыйны канал)
Брэсцкая крэпасць
- Мемарыяльны комплекс «Брэсцкая крэпасць-герой»: галоўны ўваход, галоўны манумент, пад’езды і плошчы, плошча Цырыманіялаў, тэрасы-трыбуны, трох’ярусныя пахаванні (некропаль), скульптурная кампазіцыя «Смага», штык-абеліск (1971), заходняя ўскраіна горада —
Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 111Г000004 - Комплекс фартыфікацыйных збудаванняў Брэсцкай крэпасці (1836—1842 гады, 1911—1914 гады), заходняя ўскраіна горада — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 110Г000707:
- Цытадэль — абарончая казарма, руіны Белага палаца, Інжынернага ўпраўлення, Арсенала, казармы пагранічнікаў, фундамент сталовай каманднага складу — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 111Г000724
- Валынскае ўмацаванне — 2 бастыённыя франты з 2 равелінамі знешняй агароджы, руіны ўпраўлення Брэсцкага ваеннага шпіталя № 2396 (былы кляштар бернардзінак), крапасны будынак, каземаціраваны рэдзюіт, 12 казематаў, парахавы склеп, 2 доты 62-га Брэсцкага ўмацаванага раёна — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 111Г000725
- Кобрынскае ўмацаванне — знешняя агароджа з 4 бастыённымі франтамі і 3 равелінамі, расходнымі парахавымі склепамі, казематамі, паўночнай і паўночна-заходняй брамамі, 3 надроўныя капаніры, 20 казематаў ценальнага фронту, 12 казематаў І бастыённага фронту з патэрнай да капаніра, 12 казематаў II бастыённага фронту, 20 казематаў бастыёна, усходні і заходні рэдуты, 3 парахавыя склепы, асобная каземаціраваная артылерыйская батарэя, скляпеністая артылерыйская лабараторыя, 2 двухпавярховыя казармы 125-га стралковага палка, дот 62-га Брэсцкага ўмацаванага раёна — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 111Г000726
- форт «А», мікрараён Казловічы
- абарончая казарма «А — Б», мікрараён Казловічы
- парахавы склеп «Ж — З», мікрараён Гершоны
- парахавы склеп № 4, мікрараён Аркадзія
- абарончая казарма «Ж — З», мікрараён Гершоны
- форт «3», мікрараён Дуброўка
- абарончая казарма «Б — В», мікрараён Гершоны
- абарончыя збудаванні (форт № 5) з тэрыторыяй у межах 10 м ад рова — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Г000077
- форт «Граф Берг», вул. Шасэйная
- форт «1», мікрараён Казловічы
- форт «8», вул. Беларуская
- парахавы склеп № 2, вул. Асіпенкі, 11/1
- парахавы склеп № 3, вул. Луцкая
- Цытадэль — абарончая казарма, руіны Белага палаца, Інжынернага ўпраўлення, Арсенала, казармы пагранічнікаў, фундамент сталовай каманднага складу —
Сакральная архітэктура
- Царква ў гонар Ціхвінскай іконы Божай Маці
- Царква ў гонар абраза Божай Маці «Усіх Гаротных Радасць» (1997)
- Царква прападобнага Серафіма Сароўскага (2001)
- Свята-Мікалаеўская брацкая царква (1906), вул. Савецкая, 10 — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000021
- Свята-Мікалаеўскі сабор (XIX стагоддзе) — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000005
- Свята-Сімяонаўскі кафедральны сабор (найстарэйшы праваслаўны храм горада) (1865), вул. К. Маркса, 84 — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000016
- Кафедральны касцёл Святога Крыжа (1856), вул. Леніна, 34 — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000015
- Васкрасенскі сабор
- Царква Раства Багародзіцы (1866—1869), вул. Свята-Афанасьеўская, 112, мікрараён Гершоны — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000079
- Свята-Афанасьеўская капліца (канец XIX — пачатак XX стагоддзяў), вул. Свята-Афанасьеўская, 39, мікрараён Гершоны — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000071
- Гарнізонны Касцёл Святога Антонія Падунскага 1938 г.
Помнікі савецкага часу
- Мемарыяльны ансамбль на Гарнізонных могілках — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Д000008
- Брацкая магіла (1944—1945), парк культуры і адпачынку імя 1 Мая — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Д000019
- Магіла савецкіх лётчыкаў (1944), за 0,5 км ад вул. Уладаўскай, мікрараён Гершоны — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Д000078
- Помнік Тысячагоддзя Брэста
- Бюст П. І. Клімука (1979), бульвар Касманаўтаў — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Ж000012
- Помнік У. І. Леніну (1958), пл. Леніна — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Ж000014
- Парк імя Першага мая
Помнікі часоў II Рэчы Паспалітай (1918—1939)
- Польскі Банк (арх. Мар’ян Лалевіч)
- Дом грамадскага аб’яднання Харцэраў (1932, арх. Я.Рыбіцкі)
- Будынак ваяводскай адміністрацыі
- Рамеснае вучылішча (1937, арх. Е.Бейл)
- Жылая калонія «Нарутовіча» (1921—1939, арх. Я.Лісецкі)
- Афіцэрскі гатэль (1938, арх. Ян Захватовіч)
- Забудова плошчы Леніна (1920—1930-я), вул. Леніна, 7, 9, 11, 13, 15 — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000013
- Будынак банка (1926, арх. С.Філасевіч)
- Будынак суда Брэсцкага раёна (1928), вул. Будзённага, 31 — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000007
Архітэктура часоў Расійскай імперыі
- Гістарычны цэнтр Брэста (XIX — пачатак XX стагоддзяў), на тэрыторыі Валынскага ўмацавання Брэсцкай крэпасці — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Е000002
- Чыгуначны вакзал з будынкам прычыгуначнага паштамта і будынкам адміністрацыі Брэсцкага аддзялення Беларускай чыгункі (1886, 1956), у паўночна-заходняй частцы горада — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Г000010
- будынак мужчынскай гімназіі (1905)
- Будынак Брэсцкай абласной філармоніі (1901 год, 1930-я гады), вул. Арджанікідзэ, 14 — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000003
- Галоўпаштамт (сярэдзіна XIX стагоддзя), пр. Машэрава, 32 — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000018
- гарадскія асабнякі (першая палова XIX стагоддзя)
- жылыя дамы (XIX — пачатак XX стагоддзяў)
- Казармы (канец XIX стагоддзя), Паўночны гарадок, вул. Брэсцкай Дывізіі — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000009
- Будынак (XIX стагоддзе), вул. Камсамольская, 40 — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000011
- Будынак (XIX стагоддзе), вул. Пушкінская, 10 — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Г000020
Археалагічныя славутасці
- Бескурганны могільнік перыяду ранняга жалезнага веку (II—III стагоддзі), вул. Маскоўская, 215, 217, 219 — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113В000017
- Гарадзішча старажытнага Бярэсця (XI—XIV стагоддзі) — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Е000002
Страчаная спадчына
- Леў Барысавіч Алімаў (нар. 1945) — беларускі мастак.
- Аляксандр Аляксандравіч Алонцаў (1941—2013) — беларускі мастак.
- Якаў Балглей — французскі мастак.
- Менахем Бегін (1913—1992) — сёмы прэм’ер-міністр Ізраіля, лаўрэат Нобелеўскай прэміі міру (1978)[15].
- Вольга Іванаўна Бельская — беларуская мастачка.
- Аляксей Сяргеевіч Благавешчанскі (1909—1994) — Герой Савецкага Саюза.
- Ларыса Дзмітрыеўна Глазырына — беларуская выкладніца.
- Якаў Пінхусавіч Громер (1879—1933) — беларускі матэматык.
- Андрэй Васілевіч Дынько (нар. 1974) — журналіст, рэдактар.
- Пётр Іванавіч Івашуцін (1909—2002) — кіраўнік органаў дзяржаўнай бяспекі і ваеннай разведкі СССР, Герой Савецкага Саюза
- Васіль Васілевіч Кандрасюк — беларускі кампазітар.
- Уладзімір Мікалаевіч Карват (1958—1996) — беларускі ваенны лётчык, Герой Беларусі.
- Ігар Карнялюк — савецкі і расійскі музыкант.
- Алена Кіевіч — беларуская лёгкаатлетка.
- Андрэй Кудзіненка — беларускі кінарэжысёр.
- Абрам Купчык — амерыканскі шахматыст.
- Уладзімір Мікалаевіч Лапата-Загорскі — беларускі дыпламат.
- Алег Васілевіч Ляшук — беларускі архітэктар.
- Ілля Паўлавіч Мазурук (1906—1989) — савецкі палярны лётчык, Герой Савецкага Саюза.
- Вікенцій Васілевіч Макушаў (1837—1883) — вучоны-славіст.
- Віктар Мікалаевіч Навумчык — беларускі педагог.
- Мікалай Мікалаевіч Пракаповіч (нар. 1948) — беларускі паэт і журналіст.
- Аляксандр Уладзіміравіч Прохараў — беларускі і савецкі футбаліст.
- Людміла Васілеўна Разянкова (нар. 1952) — беларуская баскетбалістка, шматразовы чэмпіён БССР, трэнер, доктар спартыўнай медыцыны.
- Віктар Мікалаевіч Сарока-Расінскі (1882—1960) — расійскі і савецкі педагог.
- Валерый Уладзіміравіч Страмук (нар. 1957) — беларускі палітык.
- Віктар Мікалаевіч Трамбіцкі (1895—1970) — савецкі кампазітар і дырыжор.
- Віктар Мікалаевіч Хвалюк — беларускі хімік.
- Аляксандр Іванавіч Цвікевіч (1888—1937) — рэпрэсаваны беларускі грамадска-палітычны дзеяч, гісторык, юрыст, філосаф, публіцыст.
- Алесь Мікалаевіч Чаркашын (1982—2015) — беларускі грамадскі і ваенны дзеяч, удзельнік вайны на ўсходзе Украіны.
- Любоў Віктараўна Чаркашына — беларуская гімнастка.
- Надзея Шнаркевіч — беларуская культурная і грамадская дзяячка.
- Генадзь Валер’евіч Шутаў (1975—2020) — ахвяра падчас пратэстаў супраць фальсіфікацый на прэзідэнцкіх выбарах 2020 года.
Арол, Расія- Астрахань, Расія
Ашдод, Ізраіль[89]
Батумі, Грузія (з 2015)[90]
Бяла-Падляска, Польшча- Калінінград, Расія
- Каўроў, Расія
Луцк, Украіна- Масква, Расія
- Навадзвінск, Расія
- Ніжні Тагіл, Расія
- Новарасійск, Расія (з 2014)
- Петразаводск, Расія
Плевен, Балгарыя
Равенсбург, Германія- Вайнгартэн, Германія
- Разань, Расія (з 2012)
- Саюз абшчын Сярэдняй Шусэнталі, Германія[91]
Сінт-Ніклас, Бельгія
Сяогань, Кітай
.svg){kind=small}
- Сустракаюцца таксама назвы Берасце і Бярэсце.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads