Ізраіль
краіна ў Заходняй Азіі From Wikipedia, the free encyclopedia
Ізра́іль (іўр.: ישראל), афіцыйная назва — Дзяржа́ва Ізра́іль (іўр.: מדינת ישראל, араб. دولة اسرائيل) — дзяржава ў Паўднёва-Заходняй Азіі. Насельніцтва, паводле дадзеных Цэнтральнага статыстычнага ўпраўлення Ізраіля на 2022 год, складала 9 601 720 чалавек, тэрыторыя — 22.072 км². Займае 97-е месца ў свеце па колькасці насельніцтва і 147-е па тэрыторыі.
| מדינת ישראל Медына́т Ісраэ́ль |
دولة إسرائيل Да́ўлат Ісра'і́ль | ||||
| |||||
 | |||||
| Гімн: «Ха-Тыква» | |||||
| Дата незалежнасці | 14 мая 1948 (5 іяра 5708 года) (ад Вялікабрытаніі) | ||||
| Афіцыйныя мовы | іўрыт | ||||
| Сталіца | Іерусалім[заўв 1] | ||||
| Найбуйнейшыя гарады | Іерусалім, Тэль-Авіў — Яфа, Хайфа | ||||
| Форма кіравання | Парламенцкая рэспубліка, кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт | ||||
| Прэзідэнт Прэм'ер-міністр | Іцхак Герцаг Біньямін Нетаньяху | ||||
| Плошча • Усяго • % воднай паверхні | 147-я ў свеце Усяго 20 770[заўв 2]/22 072[заўв 3] км² 2 | ||||
| Насельніцтва • Ацэнка (2022) • Шчыльнасць | 9 601 720 чал. 452 чал./км² (29-я) | ||||
| ІРЧП (2011) | 0,888 (Вельмі высокі) (17-ы) | ||||
| Этнахаронім | ізраільцянін, ізраільцянка | ||||
| Валюта | Новы шэкель | ||||
| Інтэрнэт-дамен | .il | ||||
| Код ISO (Alpha-2) | IL | ||||
| Код ISO (Alpha-3) | ISR | ||||
| Код МАК | ISR | ||||
| Тэлефонны код | +972 | ||||
| Часавыя паясы | GMT+2 (улетку GMT+3) | ||||
Сталіца — Іерусалім. Дзяржаўныя мова — іўрыт.
Унітарная дзяржава, дэмакратычная парламенцкая рэспубліка. 29 снежня 2022 года пасаду прэм’ер-міністра заняў Біньямін Нетаньяху. Ізраіль падзяляецца на 6 адміністрацыйных акруг.
Размешчаны на Блізкім Усходзе, каля ўсходняга ўзбярэжжа Міжземнага мора. На поўначы мяжуе з Ліванам, на паўночным усходзе — з Сірыяй, на ўсходзе — з Іарданіяй і тэрыторыяй Заходняга берага ракі Іардан, на паўднёвым захадзе — з Егіптам і сектарам Газа.
Індустрыяльная краіна з эканомікай, што дынамічна развіваецца. Аб’ём ВУП за 2012 склаў 257,621 мільярда долараў ЗША (каля 33 450 долараў ЗША на душу насельніцтва)[1]. У першай палове 2010-х гадоў золатавалютныя рэзервы выраслі на 27,7 % (да 90,58 мільярда долараў ЗША)[2]. Ізраіль мае найвышэйшы ўзровень жыцця сярод усіх краін Блізкага Усходу. У спісе краін па ІРЧП (спіс краін па індэксе развіцця чалавечага патэнцыялу ААН, 2013 год) знаходзіўся на 16-м месцы ў свеце: індэкс 0,900[3]. Грашовая адзінка — новы ізраільскі шэкель (асераднёны курс у 2012 годзе — 3,8 шэкеля за 1 долар ЗША).
Дэкларацыя Незалежнасці была абвешчана 14 мая 1948 года (5 іяра 5708 года) на падставе рэзалюцыі Генеральнай Асамблеі ААН (ГА ААН) № 181, прынятай 29 лістапада 1947 года (гл. «План ААН па падзеле Палесціны»). Дзень незалежнасці, як і шэраг іншых дат, адзначаецца ў Ізраілі па яўрэйскім календары, таму ў розныя гады яму адпавядаюць розныя даты грыгарыянскага календара.
Згодна з Дэкларацыяй Незалежнасці, Ізраіль з’яўляецца яўрэйскай дзяржавай[4][5]. У той жа час Ізраіль з’яўляецца шматнацыянальнай і дэмакратычнай дзяржавай, дзе, разам з яўрэямі, роўныя правы маюць і ўсе іншыя этнічныя групы, па-за залежнасці ад веравызнання[4]: арабы-мусульмане, арабы-хрысціяне, друзы, бедуіны, самарыцяне, армяне, чаркесы і іншыя. У прыватнасці, друзскія і бедуінскія дэпутаты, арабскія партыі і дэпутаты прадстаўлены ў кнэсеце[6]. Ізраіль адрозніваецца значнай этнакультурнай разнастайнасцю[4][5][6]. Асноўнае насельніцтва краіны — 75,4 % — яўрэі, 20,6 % — арабы, 4 % — іншыя.
На працягу апошніх трох тысячагоддзяў слова «Ізраіль» пазначала як Зямлю Ізраіля (іўр.: אֶרֶץ יִשְׂרָאֵל, Эрэц-Ісраэль), так і ўвесь яўрэйскі народ. Крыніцай гэтай назвы служыць Кніга Быцця, дзе прабацька Якаў пасля барацьбы з Богам атрымлівае імя Ізраіль: «І сказаў: як імя тваё? Ён сказаў: Якаў. І сказаў [яму]: з гэтага часу імя табе будзе не Якаў, а Ізраіль, бо ты змагаўся з Богам, і людзей адольваць будзеш» (Быц. 32:27,28). Тлумачальнікі разыходзяцца ў вызначэнні значэння гэтага слова. Паводле адной версіі, гэтае імя паходзіць ад дзеяслова «сара» (кіраваць, быць моцным, мець уладу, дадзеную звыш), такім чынам утвараючы слова, якое азначае «Хто мае ўладу над сіламі». Іншыя магчымыя значэнні — «Прынц Божы» або «Барацьба/бітва Бога»[7]. Пасля яўрэйскі народ, які адбыўся ад Якава, стаў называцца «Дзеці Ізраіля», «Народ Ізраіля» або «ізраільцяне».
Першая ў гісторыі згадка словы «Ізраіль» было выяўлена на стэле Мернептаха на тэрыторыі Старажытнага Егіпта (канец XIII стагоддзя да н. э.) і адносіцца да народу, а не да краіны[8].
Сучасная дзяржава была названа «Медынат Ісраэль» (іўр.: מדינת ישראל — Дзяржава Ізраіля). Разглядаліся таксама і іншыя назвы: Эрэц Ісраэль (Зямля Ізраіля), Сіён, Іўдзея — аднак яны былі адпрэчаныя[9]. У першыя тыдні незалежнасці ўрад новай дзяржавы для абазначэння грамадзян краіны выбраў слова «ізраільцяне» (ישראלים — «Ісраэлім»). Упершыню яго ўжыў у выступе першы міністр замежных спраў Ізраіля Машэ Шарэт[10].
Найстаражытнейшая гісторыя
Самымі старажытнымі насельнікамі сучаснай тэрыторыі Ізраіля былі неандэртальцы. Першыя людзі сучаснага тыпу з’явіліся ў гэтым рэгіёне прыкладна 75 тысяч гадоў таму[11]. У 10-8 тысячагоддзях да н. э. гэтая тэрыторыя ўваходзіла ў арэал натуфійскай культуры, носьбіты якой упершыню ў гісторыі пачалі культываваць злакі[12].
Прыкладна 9 тысяч гадоў таму ў гэтых месцах пачалася неалітычная рэвалюцыя і з’явіліся першыя паселішчы. Ханаанеі, першыя семіцкія плямёны, з’явіліся тут прыкладна ў 4-3 тысячагоддзі да н. э.[11]. Наступныя 2-3 тыс. гадоў тэрыторыя знаходзілася пад кіраваннем Старажытнага Егіпта.
Ранняя гісторыя
Зямля Ізраіля (іўр. Эрэц-Ісраэль) святая для яўрэйскага народа з часоў біблейскіх патрыярхаў — Аўрама, Ісака і Якава. Навукоўцы адносяць гэты перыяд да пачатку 2 тысячагоддзя да н. э.[13]. Паводле Бібліі, Зямля Ізраіля была завешчана яўрэям Богам з тым, каб стаць Зямлёй Абяцанай — тут знаходзяцца ўсе святыя месцы яўрэйскага народа.
Першыя старажытнаяўрэйскія плямёны (калены) з’яўляюцца тут каля 1200 года да н. э.[11]. Крыху пазней у Ханаан урываюцца філістымляне. Устанаўленне царскай улады і ўзнікненне Ізраільскага, а пазней і Іўдзейскага царстваў датуецца канцом XI — сярэдзінай X стагоддзяў да н. э. Гэтыя дзяржаўныя ўтварэнні (у той ці іншай форме) існавалі ў рэгіёне з перапынкамі наступныя тысячу гадоў.
Пачынаючы з VIII стагоддзя да н.э. гэтая тэрыторыя паслядоўна апыналася пад уладай Асірыі, Вавілона (586—539 гады да н. э.), персідскай імперыі Ахеменідаў (539—331 гады да н. э.), Македоніі (332—312 гады да н. э.). У III—II ст. да н. э. ўваходзіла ў склад эліністычных дзяржаў Пталамеяў і Селеўкідаў. Адваяваўшы ў выніку паўстання Макавеяў незалежнасць, з 152 па 37 год да н. э. у Іўдзеі правіла яўрэйская дынастыя Хасманеяў.
З 63 года да н. э. Іўдзея стала васалам Рыма і з 70 года н. э. была пераўтвораная ў рымскую правінцыю. Пасля паразы паўстання Бар-Кохбы супраць рымлян у 135 годзе рымляне выгналі з краіны значную колькасць яўрэяў і перайменавалі правінцыю Іўдзея ў Сірыя Палесцінская, каб сцерці памяць аб яўрэйскай прысутнасці ў гэтых месцах[12].
Услед за падзелам у 395 годзе Рымскай імперыі на Заходнюю і Усходнюю (Візантыю) Палесціна адышла да апошняй і аж да 619 года заставалася яе правінцыяй. На кароткі перыяд (614—629 гады) Палесціна была заваяваная Персіяй і ўвайшла ў склад імперыі Сасанідаў[12], а затым зноў стала візантыйскай правінцыяй. У 629—630 гадах у выніку масавых забойстваў і ганенняў на яўрэяў, пачатых візантыйскім імператарам Іракліем, яўрэйская прысутнасць у рэгіёне дасягнула свайго мінімуму за ўсю гісторыю апошніх трох тысяч гадоў, але ніколі не спынялася цалкам[14].
Сярэднія вякі
Каля 636 года — у самым пачатку ісламскіх заваяванняў — Палесціна была заваяваная мусульманамі[15]. У наступныя шэсць стагоддзяў кантроль над гэтай тэрыторыяй пераходзіў ад Амеядаў[16] да Абасідаў[17], да крыжакоў і назад.
Эпоха арабскага валадарства ў Палесціне дзеліцца на чатыры перыяды: заваяванне і засваенне краіны (638—660 гады), дынастыя Амеядаў (661—750), дынастыя Абасідаў (750—969), дынастыя Фацімідаў (969—1099).
У 1099 крыжакі заснавалі тут Іерусалімскае каралеўства. Аднак ужо ў 1187 Салах-ад-Дзін узяў Іерусалім, а ў 1291 пала апошняя крэпасць крыжакоў Акка. У 1260 Палесціна перайшла ў рукі дынастыі Мамлюкоў.
Пад уладай Асманскай імперыі (1516—1917)
У 1517 годзе тэрыторыя Ізраіля была заваяваная туркамі-асманамі пад правадырствам султана Селіма I. На працягу 400 гадоў яна заставалася часткай велізарнай Асманскай імперыі (Бліскучай Порты), якая ахоплівала значную частку Паўднёва-Усходняй Еўропы, усю Малую Азію і Блізкі Усход, Егіпет і Паўночную Афрыку[18].
У Асманскай імперыі іўдзеі мелі статус «зімі» — гэта значыць, карысталіся адноснай грамадзянскай і рэлігійнай свабодай, але не мелі права насіць зброю, служыць у войску і ездзіць на конях, а таксама былі абавязаныя плаціць асаблівыя падаткі[19]. У гэты перыяд яўрэі Эрэц-Ісраэль жылі галоўным чынам за кошт дабрачынных паступленняў з-за мяжы («халука»). На працягу XVI стагоддзя вялікія яўрэйскія абшчыны раслі і развіваліся ў чатырох святых (для юдаізму) гарадах: Іерусаліме, Хеўроне, Цфаце і Цверыі.
На пачатку XVIII стагоддзя была распачата адна з самых значных спроб аліі з Еўропы і абнаўлення яўрэйскага рэлігійна-нацыянальнага цэнтра ў Іерусаліме. На чале гэтага руху стаяў рабі Іегуда Хасід, які прыбыў у Іерусалім у 1700 годзе на чале прыкладна тысячы сваіх паслядоўнікаў — выхадцаў з розных краін Еўропы. Аднак сам Іегуда Хасід пасля прыбыцця ў краіну раптам памёр, а абшчына распалася з-за даўгоў. Ашкеназская сінагога была спаленая крэдыторамі-арабамі (1720), а яўрэі-ашкеназы выселены з горада. Доўгі час пасля гэтых падзей яўрэйскія імігранты з Еўропы сяліліся галоўным чынам у Хеўроне, Цфаце і Цверыі[12].
На пачатку 1799 года ў Палесціну ўварваўся Напалеон. Французам атрымалася авалодаць Газай, Рамлой, Лодам і Яфай. Аднак французскі палкаводзец не здолеў авалодаць крэпасцю Акка і быў вымушаны адступіць у Егіпет[12].
У 1800 годзе насельніцтва Палесціны не перавышала 300 тыс., 5 тыс. з якіх складалі яўрэі (галоўным чынам, сефарды). Большая частка яўрэйскага насельніцтва была сканцэнтравана па-ранейшаму ў Іерусаліме, Цфаце, Цверыі і Хеўроне. Галоўныя месцы канцэнтрацыі хрысціянскага насельніцтва (каля 25 тыс.) — у Іерусаліме, Назарэце і Віфлееме — кантраляваліся праваслаўнай і каталіцкай цэрквамі. Астатняе насельніцтва краіны складалі мусульмане, амаль усе — суніты[12].
У перыяд 1800-31 гадоў тэрыторыя краіны дзялілася на дзве правінцыі (вілаеты). Цэнтральна-ўсходні горны раён, які распасціраўся ад Шхема на поўначы да Хеўрона на поўдні (уключаючы Іерусалім), адносіўся да Дамаскага вілаета; Галілея і прыбярэжная паласа — да вілаета Акка. Большая частка Негева знаходзілася ў гэты перыяд па-за асманскай юрысдыкцыяй[12].
У 1832 тэрыторыя Палесціны была заваяваная Ібрахім-пашай, сынам і ваенным начальнікам віцэ-караля Егіпта Мухамада-Алі. Палесціна, паўночная мяжа якой дасягала Сідона, стала адзінай правінцыяй з цэнтрам у Дамаску. Егіпцяне, якія кіравалі краінай восем гадоў (1832-40), правялі некаторыя рэформы па еўрапейскім узоры[12].
У XIX стагоддзі Іерусалім зноў ператварыўся ў важнейшы яўрэйскі цэнтр Эрэц-Ісраэль. Цфат, які сапернічаў з Іерусалімам за духоўнае першынство, моцна пацярпеў у выніку землятрусу (1837), які забраў жыцці каля 2 тыс. яўрэяў, і прыйшоў у заняпад.
У 1841 годзе Палесціна і Сірыя вярнуліся пад непасрэдны кантроль Турцыі. Да гэтага часу колькасць яўрэйскага насельніцтва Палесціны падвоілася, у той час як хрысціянскага і мусульманскага — засталася без змены[12].
Да 1880 года насельніцтва Палесціны дасягнула 450 тыс. чалавек, з якіх 24 тыс. складалі яўрэі. Большасць яўрэяў краіны жылі ў чатырох гарадах: Іерусаліме (дзе яўрэі складалі больш за палову ўсяго насельніцтва ў 25000 чал), Цфаце (4 тыс.), Цверыі (2,5 тыс.) і Хеўроне (800), а таксама ў Яфе (1 тыс.) і Хайфе (300). Іерусалім стаў найбуйнейшым горадам у краіне[12].
Імкненне яўрэяў да Сіёну і зараджэнне палітычнага сіянізму
Сярод яўрэяў, якія жылі ў дыяспары, заўсёды было распаўсюджана моцнае імкненне вярнуцца да Сіёна. Пачынаючы з XII стагоддзя пераслед яўрэяў хрысціянскай царквой прывёў да іх прытоку на Святую зямлю. У 1492 годзе гэты паток істотна папоўніўся яўрэямі, выгнанымі з Іспаніі, якія заснавалі яўрэйскую суполку Цфата.
Першая вялікая хваля сучаснай іміграцыі, вядомая як Першая Алія (іўр.: עלייה), пачалася ў 1881 годзе, калі яўрэі былі вымушаныя ратавацца ўцёкамі ад пагромаў ва Усходняй Еўропе[20].
Заснавальнікам палітычнага сіянізму — руху, які ставіў сваёй мэтай пабудову яўрэйскай дзяржавы на зямлі Ізраіля, падымаючы яўрэйскае пытанне на міжнароднай арэне — лічыцца Герцль[21][22]. У 1896 годзе Герцль апублікаваў сваю кнігу «Яўрэйская дзяржава» (ням.: Der Judenstaat), у якой выклаў сваё бачанне будучыні яўрэйскай дзяржавы. Ужо ў наступным годзе Герцль кіраваў першым Сусветным яўрэйскім кангрэсам[23].
Другая Алія (1904—1914 гады) пачалася пасля Кішынёўскага пагрому. Прыблізна 40 тыс. яўрэяў пасялілася ў Палесціне[20]. Большасць імігрантаў першай і другой аліі былі артадаксальнымі яўрэямі[24], але другая Алія ўключала таксама і сацыялістаў, якія заснавалі кібуцны рух[25].
Тым не менш, не ўсе яўрэі першапачаткова падтрымлівалі ідэі сіянізму, а значная частка артадаксальных рабінаў лічыла, што рух палітычнага сіянізму супярэчыць законам Торы. Пасля некаторыя ультраартадаксальныя рабіны па гэтай прычыне адмовіліся таксама прызнаваць яўрэйскі характар Дзяржавы Ізраіль[26].
Брытанскі мандат у Палесціне (1918—1948)
Падчас Першай сусветнай вайны сакратар замежных спраў Вялікабрытаніі Артур Бальфур выдаў дакумент, які атрымаў пасля назву Дэкларацыі Бальфура. У ім дэкларавалася, што Брытанія «глядзіць станоўча на заснаванне ў Палесціне нацыянальнага дома для яўрэйскага народа»[27].
У 1919-23 гадах (Трэцяя Алія) у Палесціну прыбылі 40 тыс. яўрэяў, у асноўным з Усходняй Еўропы. Пасяленцы гэтай хвалі былі навучаны сельскай гаспадарцы і маглі развіваць эканоміку. Нягледзячы на квоту іміграцыі, устаноўленую брытанскімі ўладамі, яўрэйскае насельніцтва вырасла да канца гэтага перыяду да 90 тыс. Балоты Ізреэльскай даліны і даліны Хэфер былі асушаныя і зямля зробленая прыдатнай для сельскай гаспадаркі. У гэты перыяд была заснавана федэрацыя прафсаюзаў, Гістадрут. Арабскія пратэсты супраць яўрэйскай іміграцыі прывялі да палесцінскіх бунтаў і фарміравання яўрэйскай ваенізаванай самаабароны («Хагана»)[28].
У 1922 годзе Ліга Нацый ўручыла Вялікабрытаніі мандат на Палесціну, тлумачачы гэта неабходнасцю «устанаўлення ў краіне палітычных, адміністрацыйных і эканамічных умоў для бяспечнага стварэння яўрэйскага нацыянальнага дома»[29]. З-за яфскіх бунтаў у самым пачатку Мандата Брытанія абмежавала яўрэйскую іміграцыю і частка тэрыторыі, запланаваная для яўрэйскай дзяржавы, была аддадзена пад утварэнне Трансіарданіі[30]. У той час краіну засялялі пераважна арабы-мусульмане, аднак самы буйны горад, Іерусалім, быў пераважна яўрэйскім[31]. У 1924—1929 гадах (Чацвёртая Алія) у Палесціну прыехалі 82 тыс. яўрэяў, у асноўным у выніку ўсплёску антысемітызму ў Польшчы і Венгрыі. Пазней, аднак, прыблізна 23 тыс. эмігрантаў гэтай хвалі пакінулі краіну.
Уздым нацысцкай ідэалогіі ў 1930-х гадах у Германіі прывёў да Пятай Аліі, якая была наплывам чвэрці мільёна яўрэяў, якія ратаваліся ад нацызму. Гэты наплыў скончыўся Арабскім паўстаннем 1936-1939 гадоў і выданнем Вялікабрытаніяй «Белай кнігі» ў 1939 годзе, якая фактычна прыпыніла іміграцыю яўрэяў у Палесціну. Краіны свету адмаўляліся прымаць яўрэяў, якія ратаваліся ад Катастрофы, што разам з забаронай Вялікабрытаніі на перасяленне ў Палесціну фактычна азначала смерць для мільёнаў. Для абыходу забароны на іміграцыю ў Палесціну была створана падпольная арганізацыя «Масад ле-Алія Бэт», якая дапамагала яўрэям нелегальна дабрацца да Палесціны і выратавацца ад Катастрофы[20].
Па заканчэнні Другой сусветнай вайны яўрэйскае насельніцтва Палесціны складала 33 % у параўнанні з 11 % у 1922 годзе[32][33]
Стварэнне дзяржавы і першыя гады існавання
Пасля 1945 года Вялікабрытанія апынулася ўцягнутая ў нарастаючы канфлікт з яўрэйскім насельніцтвам[34]. У 1947 годзе брытанскі ўрад адмовіўся ад мандата на Палесціну, аргументуючы гэта тым, што ён не здольны знайсці прымальнае рашэнне для арабаў і яўрэяў[35]. Нядаўна створаная Арганізацыя Аб’яднаных Нацый 29 лістапада 1947 года прыняла план падзелу Палесціны (рэзалюцыя ГА ААН № 181). Гэты план прадугледжваў спыненне брытанскага мандата ў Палесціне да 1 жніўня 1948 года і рэкамендаваў стварэнне на яе тэрыторыі дзвюх дзяржаў: яўрэйскай і арабскай. Іерусалім і Віфлеем, згодна з рашэннем ААН, павінны былі стаць тэрыторыяй пад міжнародным кантролем, каб не дапусціць канфлікту вакол статусу гэтых гарадоў[36]. Прыняцце гэтага плана стала магчымым дзякуючы яго падтрымцы з боку найбуйнейшых дзяржаў — СССР і ЗША.
Яўрэйскае агенцтва, якое, апроч іншага, выконвала ў той час некаторыя функцыі ўрада «Ішува» (яўрэйскага насельніцтва Палесціны), вырашыла прыняць план ААН[37]. Арабскія кіраўнікі, у тым ліку Ліга арабскіх дзяржаў і (Палесцінскі) Вышэйшы арабскі савет, катэгарычна адхілілі план ААН па падзелу Палесціны[38] і заявілі, што план парушае правы большасці насельніцтва Палесціны, якое тады складалася на 67 % з неяўрэяў, што яны будуць намагацца не дапусціць яго рэалізацыі[39].
14 мая 1948 года, за адзін дзень да заканчэння брытанскага мандата на Палесціну, Давід Бен-Гурыён абвясціў стварэнне незалежнай яўрэйскай дзяржавы на тэрыторыі, выдзеленай згодна з планам ААН[40]. Ужо на наступны дзень Ліга арабскіх дзяржаў абвясціла Ізраілю вайну і адразу пяць арабскіх дзяржаў (Сірыя, Егіпет, Ліван, Ірак і Трансіарданія) напалі на новую краіну, пачаўшы тым самым Першую араба-ізраільскую вайну, званую ў Ізраілі «Вайной за незалежнасць»[40].
Да пачатку ваенных дзеянняў у 1948 годзе ў Палесціне пражывалі каля 750 тыс. арабаў[41]. У ходзе Вайны за незалежнасць каля 600 тысяч арабаў[заўв 4]-жыхароў Палесціны пакінулі свае дамы, якія знаходзяцца на тэрыторыі, выдзеленай, паводле рэзалюцыі ААН, для яўрэйскай дзяржавы і часткі тэрыторыі, выдзеленай пад арабскую дзяржаву. Большасць палесцінскіх бежанцаў перасяліліся на тэрыторыі, выдзеленай рэзалюцыяй ААН для арабскай дзяржавы. Частка палесцінскіх арабаў таксама эмігравала ў іншыя арабскія дзяржавы. У Ізраілі засталіся толькі каля 160 тыс. арабаў[41]. Ізраільскія ўлады адмовіліся пускаць бежанцаў назад у месца іх пражывання пасля вайны, а землі і нерухомая маёмасць бежанцаў былі канфіскаваныя дзяржавай Ізраіль.
У арабскім свеце гэтыя падзеі атрымалі назву «аль-На́кба» (араб. النكبة) — «Катастрофа». У той жа час, у Емене, Егіпце, Лівіі, Сірыі і Іраку прайшлі антыяўрэйскія дэманстрацыі і арганізаваны жорсткія пагромы. У выніку, больш за 800 тыс. яўрэяў былі выгнаныя або ўцяклі з арабскіх краін у толькі што створаную яўрэйскую дзяржаву[42]. Такім чынам, па сцвярджэнні ізраільскага боку, гэты працэс варта разглядаць як масавы абмен насельніцтвам у рэгіёне, бо месца 600 тысяч арабаў на тэрыторыі Ізраіля занялі 820 тысяч яўрэйскіх бежанцаў. Тым не менш, асноўным прадметам рознагалоссяў у араба-ізраільскім канфлікце стаў лёс толькі арабскіх бежанцаў[43][44].
Пасля года баявых дзеянняў, у ліпені 1949 года было прынята пагадненне аб спыненні агню з Егіптам, Ліванам, Трансіарданіяй і Сірыяй, згодна з якім пад кантролем яўрэйскай дзяржавы апынуліся таксама Заходняя Галілея і калідор ад прыморскай раўніны да Іерусаліма; Іерусалім быў падзелены па лініі спынення агню паміж Ізраілем і Трансіарданіяй. Дзяржава Ізраіль займала 80 % тэрыторыі падмандатнай Палесціны. Гэтыя часовыя межы атрымалі назву «Зялёная мяжа».
Арабская дзяржава не была створана з прычыны акупацыі Сектара Газа Егіптам, і акупацыі, а затым і анексіі Трансіарданіяй большай часткі тэрыторый Іўдзеі і Самарыі, што прызначаліся для арабскай дзяржавы, роўна як і Усходняга Іерусаліма, які павінен быў застацца пад кантролем ААН у рамках вялікага Іерусаліма[39]. Гэтыя тэрыторыі, пасля іх анексіі, былі названыя Трансіарданіяй «Заходнім берагам ракі Іардан», у адрозненне ад зыходнай яе тэрыторыі на ўсход ад р. Іардан, пасля чаго яна была сама перайменаваная ў Іарданію.
11 мая 1949 года Дзяржава Ізраіль была прызнана як член ААН[45].
У першыя гады існавання дзяржавы на палітычнай арэне Ізраіля дамінаваў рух сацыялістычнага сіянізму (МАПАЙ), які ўзначальваў першы прэм’ер-міністр Ізраіля Давід Бен-Гурыён[46][47]. Гэтыя гады былі адзначаны масавай іміграцыяй яўрэяў, тых, хто выжыў у Катастрофе і ратаваўся ад пераследаў у арабскіх краінах. З 1948 па 1958 гады насельніцтва Ізраіля ўзрасло з 800 000 да 2 000 000[48]. Большасць імігрантаў з’яўляліся бежанцамі і практычна не мелі пры сабе маёмасці. Яны былі размешчаны ў часовых намётавых лагерах, «маабарот». Да 1952 года ў падобных намётавых мястэчках пражывалі больш за 200 тыс. імігрантаў. Неабходнасць вырашэння гэтага крызісу прымусіла Бен-Гурыёна пайсці на падпісанне дамовы з ФРГ аб рэпарацыях, што выклікала масавыя пратэсты яўрэяў, абураных ідэяй супрацоўніцтва з Германіяй[49].
Важныя падзеі ў гісторыі дзяржавы
Пачатак наступнага дзесяцігоддзя (1960) адзначылася захопам ізраільскімі спецслужбамі аднаго з высокапастаўленых нацысцкіх злачынцаў Адольфа Эйхмана, які хаваўся ў Аргенціне. Эйхман з’яўляўся «архітэктарам» і ператваральнікам у жыццё «Канчатковага рашэння яўрэйскага пытання» ў перыяд Другой сусветнай вайны. Публічны працэс над ім стаў найважнейшым этапам ва ўсведамленні маштабаў Катастрофы еўрапейскага яўрэйства і атрымаў міжнародны рэзананс[50]. Эйхман стаў другім чалавекам у гісторыі Ізраіля, прыгавораным да смяротнага пакарання[51]
Выбары ў Кнэсет 1977 сталі паваротным момантам у палітычнай гісторыі Ізраіля. Упершыню партыя Херут (папярэдніца сучаснага Лікуда) пад кіраўніцтвам Менахема Бегіна атрымала большасць галасоў выбаршчыкаў, адабраўшы кантроль над краінай у партыі МАПАЙ (сучасная Авада), якая знаходзілася ва ўладзе без перапынку з часу заснавання дзяржавы[52].
Араба-ізраільскі канфлікт
Узаемаадносіны з арабскімі краінамі
На працягу першых дзесяцігоддзяў існавання яўрэйскай дзяржавы арабскія краіны працягвалі аспрэчваць легальнасць яе стварэння, а арабскія нацыяналісты, узначаленыя Насерам, працягвалі заклікаць да яе знішчэння[53].
У 1956 годзе Ізраіль далучыўся да сакрэтнага саюзу Вялікабрытаніі і Францыі, якія імкнуліся вярнуць кантроль над Суэцкім каналам, нацыяналізаваным Егіптам. Пасля захопу Сінайскага паўвострава ў ходзе Суэцкага крызісу Ізраіль быў вымушаны адступіць пад ціскам ЗША і СССР у абмен на гарантыі праходу ізраільскіх судоў праз Суэцкі канал і іх выхаду ў Чырвонае мора[54].
У 1967 годзе Егіпет, Сірыя і Іарданія сцягнулі свае войскі да межаў Ізраіля, выгналі міратворцаў ААН і заблакавалі ўваход ізраільскім караблям у Чырвонае мора і Суэцкі канал. На поўдні працягваліся атакі баевікоў-федаінаў. У сваім выступе па радыё Насер заклікаў арабскія дзяржавы скінуць Ізраіль у мора [55]. Гэтыя дзеянні сталі для кіраўніцтва Ізраіля падставай для прэвентыўнай атакі і пачатку вайны (casus belli), якая ўвайшла ў гісторыю пад назвай Шасцідзённая вайна[56]. У гэтай вайне Ізраіль у лічаныя дні дасягнуў пераканаўчай перамогі, захапіўшы Сінайскі паўвостраў, Сектар Газа, Заходні бераг ракі Іардан, Усходні Іерусалім і Галанскія вышыні. Зялёная мяжа 1949 года стала адміністрацыйнай мяжой паміж Ізраілем і новымі тэрыторыямі. Межы Іерусаліма былі пашыраны і на ўсходнюю частку горада.
6 кастрычніка 1973 г., у Ём-Кіпур (Судны дзень) — найбольш святы дзень у яўрэйскім календары, калі ўсе вернікі-яўрэі знаходзяцца ў сінагогах, Егіпет і Сірыя адначасова атакавалі Ізраіль. Для ўрада Ізраіля гэтая вайна стала нечаканасцю. Вайна Суднага дня скончылася 25 кастрычніка[57]. Нягледзячы на значныя страты, напад егіпецкай і сірыйскай армій быў паспяхова адбіты ЦАХАЛам, пасля чаго войскі вярнуліся на ранейшыя пазіцыі[58]. Хоць унутранае расследаванне вынікаў вайны зняло з урада адказнасць за тое, што здарылася, незадаволенасць грамадскасці прымусіла прэм’ер-міністра Голду Меір сысці ў адстаўку.
У 1978 годзе адбыўся гістарычны візіт у Ізраіль егіпецкага прэзідэнта Анвара Садата, які выступіў перад кнэсетам. Гэта падзея стала першым прызнаннем дзяржавы Ізраіль з боку кіраўніка арабскай дзяржавы[59]. 26 сакавіка 1979 года Анвар Садат і Менахем Бегін падпісалі егіпецка-ізраільскі мірны дагавор[60] (папярэднія Кэмп-Дэвідскія пагадненні былі дасягнутыя паўгоддзем раней[61]), паводле якіх Ізраіль вяртаў Егіпту Сінайскі паўвостраў і абавязваўся пачаць перамовы па стварэнні Палесцінскай аўтаноміі.
7 чэрвеня 1981 года, у ходзе аперацыі «Опера», ізраільская авіяцыя разбамбавала на тэрыторыі Ірака недабудаваны ядзерны рэактар «Асірак». Гэта ваеннае ўварванне было асуджана рэзалюцыяй 487 Савета бяспекі ААН[62].
У 1982 годзе Ізраіль умяшаўся ў Ліванскую грамадзянскую вайну для таго, каб знішчыць базы «Арганізацыі вызваленя Палесціны», з якіх вяліся атакі на Ізраіль і праводзіліся абстрэлы паўночнай часткі краіны. Гэтая аперацыя была названая «Мір Галілеі», але пасля атрымала неафіцыйную назву Першая ліванская вайна[63]. У 1985 годзе Ізраіль вывеў войскі з большай часткі тэрыторыі Лівана, акрамя буфернай зоны, якая заставалася пад ізраільскім кантролем да 2000 года.
У 1994 годзе быў падпісаны ізраільска-іарданскі мірны дагавор, што зрабіла Іарданію другой арабскай краінай, якая нармалізавала адносіны з Ізраілем[64].
У 2000 годзе прэм’ер-міністр Эхуд Барак вывеў войскі з Паўднёвага Лівана.
12 ліпеня 2006 г. ліванская шыіцкая тэрарыстычная арганізацыя Хезбала, якую падтрымлівалі Сірыя і Іран, запусціла некалькі ракет па ізраільскіх населеных пунктах і атакавала пазіцыі ізраільскіх войскаў[65][66][67][68][69][70][71]. Баевікі Хезбалы перасеклі ізраільскую мяжу, захапіўшы двух салдат. Правакацыйныя дзеянні Хезбалы распалілі Другую ліванскую вайну.
Узаемаадносіны з палесцінскімі арабамі
Першыя антысіянісцкія выступы ў Палесціне пачаліся 27 лютага 1920 года пасля паведамлення пра зацвярджэнне Дэкларацыі Бальфура як падставы для стварэння «яўрэйскага нацыянальнага ачага». 4-6 красавіка ў Іерусаліме і Галілеі прайшлі масавыя беспарадкі і яўрэйскія пагромы[72]. Наступная серыя нападаў на яўрэяў адбылася ў канцы жніўня 1929 г. з-за канфлікту па пытанні доступу да Сцяны плачу. Пікам даваеннага гвалту стала так называмое Арабскае паўстанне ў перыяд 1936—1939 гадоў.
Пасля заканчэння Другой сусветнай вайны канфлікт паміж палесцінскімі арабамі і яўрэямі зноў абвастрыўся. Пасля прыняцця ў лістападзе 1947 года плана ААН па падзелу Палесціны на дзве дзяржавы лакальныя сутыкненні перараслі ў поўнамаштабную вайну, якая скончылася абвяшчэннем незалежнасці і перамогай Ізраіля. У той жа час узнікла праблема палесцінскіх бежанцаў.
З моманту заканчэння Араба-ізраільскай вайны 1947—1949 гг. і да 1967 года Ізраіль пастаянна падвяргаўся нападам палесцінскіх баевікоў («федаінаў») з акупаваных Егіптам і Іарданіяй тэрыторый, у выніку чаго загінула больш за 450 яго грамадзян[73][74].
Параза арабскіх дзяржаў у Шасцідзённай вайне ў 1967 годзе і атрыманне Ізраілем кантролю над усёй тэрыторыяй, якая прызначалася як для яўрэйскай, так і для арабскай дзяржавы, прывялі да росту арабскага радыкалізму і тэрарызму — была актывізавана дзейнасць АВП, мэтай якой была аб’яўлена «ўзброеная барацьба, як адзіны шлях вызвалення Радзімы»[75][76]. У канцы 1960-х — пачатку 1970-х палесцінскія тэрарысты распачалі па ўсім свеце першую хвалю нападаў на ізраільцян. Самым вядомым тэрактам стаў захоп ізраільскіх атлетаў на Летняй Алімпіядзе ў 1972 годзе ў Мюнхене[77]. Нямецкія спецслужбы распачалі няўдалую спробу вызвалення закладнікаў, у выніку якой усе закладнікі загінулі. Праз кароткі час усе тэрарысты, адказныя за гэты тэракт, апынуліся на волі[78]. Ізраільскія спецслужбы правялі ў адказ аперацыю «Гнеў Божы», падчас якой амаль усе ўдзельнікі нападу на ізраільскіх спартоўцаў былі высачаны і знішчаны[79]. У 1970 годзе пасля спробы скінуць іарданскую манархію палесцінскія ваенізаваныя арганізацыі былі выгнаныя з Іарданіі і перамясцілі сваю дзейнасць у Ліван. Палесцінцы актыўна ўмяшаліся ў грамадзянскую вайну ў Ліване і стварылі анклаў у паўднёвай частцы краіны, з тэрыторыі якога рабілі рэгулярныя тэрарыстычныя напады на Ізраіль і буйныя акцыі міжнароднага тэрарызму. Гэта прывяло да ўварвання ізраільскай арміі ў Ліван у 1982 годзе і выгнання АВП з Лівана ў Туніс.
У 1987 хваля гвалту на тэрыторыях паклала пачатак Першай інтыфадзе (паўстанні супраць ізраільскага кіравання)[80]. У выніку, за перыяд з лістапада 1987 па жнівень 1993 гг., ахвярамі тэрактаў сталі 157 ізраільцян з ліку грамадзянскіх асоб, яшчэ 4195 ізраільскіх грамадзян атрымалі раненні рознай ступені цяжкасці. Па дадзеных прэс-службы Цахала, загінулі 66 ізраільскіх вайскоўцаў, 4918 вайскоўцаў атрымалі раненні рознай ступені цяжкасці. У той жа час, за шэсць гадоў інтыфады супрацоўнікамі ізраільскіх службаў бяспекі былі забітыя 808 і параненыя 16824 палесцінцаў. Яшчэ 985 палесцінцаў былі забітыя сваімі ж супляменнікамі[81].
У кастрычніку 1991 года ў Мадрыдзе прайшла міжнародная канферэнцыя па Блізкім Усходзе, у якой упершыню ўдзельнічалі прадстаўнікі палесцінцаў, якія рэгулярна пражывалі на Заходнім беразе Іардана і ў сектары Газа. Падчас Вайны ў Персідскім заліве ў 1991 годзе шматлікія палесцінскія арабы і АВП падтрымлівалі Садама Хусейна і адабралі іракскія ракетныя атакі па Ізраілю[82][83].
год
Пасля таго, як у 1992 годзе прэм’ер-міністрам Ізраіля стаў Іцхак Рабін, Ізраіль схіліўся да палітыкі кампрамісаў з арабскімі суседзямі[84][85]. Ужо ў 1993 годзе Шымон Перэс і Махмуд Абас падпісалі ў Вашынгтоне мірныя дамовы, паводле якіх была створана Палесцінская нацыянальная адміністрацыя (ПНА), якая атрымала кантроль над часткай Заходняга берага р. Іардан і сектарам Газа[86]. У адказ АВП абавязвалася прызнаць Ізраіль і спыніць тэрарыстычную дзейнасць[87].
Падтрымка мірных пагадненняў ізраільскім грамадствам пайшла на спад у выніку тэрактаў, якія не спыняліся з дня іх падпісання[88]. У лістападзе 1995 года Іцхак Рабін быў забіты правым экстрэмістам Ігалем Амірам.
У канцы 1990-х гадоў прэм’ер-міністр Беньямін Нетаньяху вывеў войскі з Хеўрона[89] і падпісаў «Мемарандум Вай-Рывер», які даваў палесцінцам больш правоў самакіравання[90].
У ліпені 2000 года пры пасярэдніцтве прэзідэнта ЗША Біла Клінтана ў Кэмп-Дэвідзе адбыліся перамовы прэм’ер-міністра Ізраіля Эхуда Барака з Ясірам Арафатам. На іх Барак прапанаваў план стварэння палесцінскай дзяржавы на 97 % тэрыторыі Заходняга берага р. Іардан і сектара Газа, аднак Арафат адхіліў яго[91]. Пасля правалу перамоваў палесцінскія арабы пачалі інтыфаду Аль-Аксы, фармальнай нагодай для якой паслужыла наведванне Храмавай гары ў Іерусаліме лідарам апазіцыі Арыэлем Шаронам.
У 2001 годзе Шарон стаў прэм’ер-міністрам Ізраіля. Падчас свайго знаходжання на пасадзе ён ажыццявіў план аднабаковага выхаду з сектара Газа, у выніку якога былі разбураны дзясяткі яўрэйскіх паселішчаў і больш за 7 тысяч чалавек страцілі свае дамы. Ён таксама пачаў будаўніцтва «сцяны бяспекі» паміж ізраільскай тэрыторыяй і Заходнім берагам р. Іардан[92]. У студзені 2006 года Шарон перанёс інсульт, пасля якога застаўся ў коме і пасаду прэм’ер-міністра заняў Эхуд Ольмерт.
Пасля красавіка 2002 года інтыфада ідзе на спад. У сакавіку 2004 года ізраільскія ВПС знішчылі духоўнага лідара Хамаса шэйха Ахмеда Ясіна, а праз месяц і яго пераемніка доктара Ранцісі. У лістападзе 2004 года ў парыжскай бальніцы памёр нязменны лідар палесцінцаў Ясір Арафат. З сыходам са сцэны лідараў інтыфада носіць дэзарганізаваны і часцяком мясцовы характар, не ахопліваючы ўсю тэрыторыю ПНА. У той жа час, рэгулярнай з’явай сталі ракетныя і мінамётныя абстрэлы горада Сдэрот і прылеглых кібуцаў з сектара Газа, які атрымаў фактычную незалежнасць.
Агулам, з пачатку інтыфады Аль-Аксы (2000) да 30 чэрвеня 2008 года былі забітыя 4860 палесцінцаў і да 1200 ізраільцян[93][94][95].
У 2006 годзе, у выніку дэмакратычных выбараў у Палесцінскі заканадаўчы савет перамогу атрымаў[96] фундаменталісцкі ісламісцкі рух Хамас, прызнаны многімі краінамі тэрарыстычным. Паколькі кіраўніцтва Хамас, прыйшоўшы да ўлады, адмовілася прызнаць раней заключаныя ПНА пагадненні з Ізраілем і раззброіць сваіх баевікоў, ЕС і ЗША пачалі эканамічны байкот урада Хамаса.
У чэрвені 2007 года, у выніку ўзброенага перавароту, Хамас захапіў уладу ў сектары Газа, заявіўшы аб намеры стварыць там ісламскую дзяржаву. У адказ 14 чэрвеня старшыня ПНА і лідар ФАТХ Махмуд Абас абвясціў аб роспуску ўрада, увёў на тэрыторыі аўтаноміі рэжым надзвычайнага становішча і ўзяў усю паўнату ўлады ў свае рукі. У выніку ўспыхнула кровапралітная грамадзянская вайна за ўладу, Хамас захаваў свае пазіцыі толькі ў сектары Газа, тады як на Заходнім беразе р. Іардан уладу захавалі прыхільнікі Абаса[97], дзе ён стварыў новы ўрад і назваў баевікоў Хамас «тэрарыстамі». Тым самым, ПНА раскалолася на два варожых утварэнні.
У кастрычніку 2007 года Ізраіль абвясціў Сектар Газа «варожым дзяржаўным утварэннем» і прыступіў да яго частковай эканамічнай блакады[98]. З гэтага часу Ізраіль кантралюе паветраную прастору і прыбярэжныя раёны Сектара Газа, а таксама перамяшчэння яе жыхароў за межы сектара і гандаль з астатнім светам[99], за выключэннем «Філадэльфійскага калідора» на паўднёвай мяжы Сектара Газа, які кантралюе Егіпет[100]. Акрамя надземных загараджальных бар’ераў і патрулёў, вядзецца пабудова падземных сцен на шматметровую глыбіню каб прадухіліць капанне тунэляў, па якіх палесцінскія баевікі пранікаюць на тэрыторыю Ізраіля[101]. У межах блакады Сектара Газа ў 2010 годзе ізраільскія ВМС перахапілі на ўваходзе ў тэрытарыяльныя воды так званую «флатылію Свабоды» з быццам гуманітарнымі грузамі, што выклікала рэзкую міжнародную рэакцыю[102].
Унутрыпалітычная сітуацыя ў сектары Газа вельмі нестабільная — пад кантролем ХАМАС ён застаецца плацдармам для ўзброеных нападаў тэрыторыі Ізраіля. У канцы 2008 — пачатку 2009 года Ізраіль правёў у Сектары Газа шырокамаштабную аперацыю «Літы свінец», якая, аднак, не прывяла да ліквідацыі рэжыму ХАМАС. Яшчэ дзве шырокамаштабныя ваенныя аперацыі ў сектары Газа — «Хмарны слуп» і «Непарушная скала», праводзеныя адпаведна ў 2012 і 2014 гадах — таксама завяршаліся толькі тактычнымі поспехамі, не вырашылі асноўнай стратэгічнай задачы па ліквідацыі ваеннага і палітычнага патэнцыялу ХАМАС[103].
7 кастрычніка 2023 года палесцінскія тэрарыстычныя групоўкі, падтрыманыя Іранам і ліванскай шыіцкай арганізацыяй Хезбала, на чале з ХАМАС пачалі буйнамаштабнае ўварванне ў Ізраіль[104], запусцілі больш за 2,2 тысяч ракет з тэрыторыі Сектара Газа[105][106][107]. Тэрарыстычныя групоўкі пераадолелі бар’ер паміж Сектарам Газа і Ізраілем, прайшлі праз памежныя пераходы да бліжэйшых ізраільскіх населеных пунктаў і ваенных аб’ектаў[108]. У гэтым акце тэрарызму захоплены цывільныя асобы і вайсковаслужбоўцы Ізраіля, здзейснены масавыя забойствы грамадзян Ізраіля, таксама паведамлялася пра выпадкі гвалту датычна ізраільскіх жанчын[109][110][111].
Раніцай, непасрэдна пасля нападу палесцінскіх баевікоў на памежныя тэрыторыі Ізраіля, урад Ізраіля абвясціў у краіне ваеннае становішча і пачаў аперацыю «Жалезныя мячы»[112][113]. 8 кастрычніка 2023 года ўведзены ў дзеянне пункт асноўнага закона Ізраіля, які афіцыйна аб’яўляе пачатак вайны[114][115].
Сучасная гісторыя
Рэпатрыяцыя ў Ізраіль
З прыходам да ўлады ў СССР Гарбачова і пад ціскам урада ЗША (і асабіста прэзідэнта Рэйгана) была спрошчаная працэдура эміграцыі з СССР. У 1989 годзе пачалася масавая рэпатрыяцыя з СССР у Ізраіль. Вялікую ролю адыграў факт, што з кастрычніка 1989 года ў ЗША быў абмежаваны прыём яўрэйскіх бежанцаў з СССР. Нямала росту рэпатрыяцыі спрыялі і праявы антысемітызму. Арганізацыя «Памяць» праводзіла ў 1987—1990 гадах шматлікія акцыі супраць т. зв. «жыда-масонскай змовы». Вясной 1990 года атрымалі распаўсюджванне правакацыйныя, нічым не падмацаваныя чуткі аб будучых яўрэйскіх пагромах.
У 1989—1990 гадах у Ізраіль прыбыло больш за 200 тыс. рэпатрыянтаў з СССР (толькі за снежань 1990 г. прыбыло 35 тыс. чалавек).
Распад СССР, эканамічныя і палітычныя праблемы ў краінах СНД прывялі да высокага ўзроўню рэпатрыяцыі. Затым, перш за ўсё ў сувязі з вычарпаннем дэмаграфічнага рэсурсу, а таксама ў сувязі з узмацненнем тэрору пасля падпісання «мірных пагадненняў у Осла» у 1995—1996 гг. узровень рэпатрыяцыі паменшыўся. Усяго за перыяд «Вялікай Аліі» ў Ізраіль прыбыло больш за мільён яўрэяў з СССР і СНД.
У 2004 годзе ў Ізраіль прыбыло каля 22 тысяч новых рэпатрыянтаў, што на 1 тысячу менш, чым у 2003 годзе. За 2005 год у Ізраіль рэпатрыявалася 23 тысячы чалавек (4,4 %). Упершыню з 1989 года доля рэпатрыянтаў з былога СССР склала менш за палову — прыкладна 10 100 чалавек (48,1 %). З іх амаль 4000 з Расіі і каля 3000 з Украіны, што на 18 і 21 % менш, адпаведна, чым у 2003 годзе. З астатніх буйных груп рэпатрыянтаў, якія прыбылі ў 2004 годзе, прыкладна 3700 чалавек (17,6 %) з Эфіопіі, прыкладна 2000 (9,5 %) з Францыі і каля 1900 (9,0 %) з ЗША. У 2006 годзе ў Ізраіль прыехала 19900 імігрантаў, што прыкладна роўна колькасці ў 2005 годзе[116].
Варта, аднак, заўважыць, што частцы рэпатрыянтаў, як правіла, не ўдаецца ўладкавацца ў Ізраілі і яны пакідаюць краіну. У адной толькі Расіі пражывае больш за 50 тысяч грамадзян Ізраіля, працэс вяртання рускіх ізраільцян у Расію ўзмацніўся ў перыяд 2006—2008 гады ў сувязі з ростам узроўню жыцця ў Расійскай Федэрацыі[117][118]. Паводле дадзеных ізраільскай газеты «Га-Арэц», на 2007 год звыш 100 тысяч рэпатрыянтаў вярнуліся на пастаяннае месца жыхарства з Ізраіля ў краіны СНД, і толькі ў адной Маскве пражывае каля 70 тысяч ізраільцян[117][118][119].
Гл. таксама
Артыкулы пра асоб, якія маюць значнасць для гісторыі Ізраіля:
Выканаўчая ўлада
.svg)
Ізраіль кіруецца праз парламенцкую сістэму і з’яўляецца дэмакратычнай дзяржавай з усеагульным правам голасу[120]. Прэзідэнт Ізраіля з’яўляецца фармальным кіраўніком дзяржавы, аднак яго абавязкі большай часткай цырыманіяльныя[121]. Па закону, прынятым у 2000 годзе, прэзідэнт абіраецца Кнэсетам на адну кадэнцыю тэрмінам 7 гадоў[122]. Да 1963 года прэзідэнт абіраўся на пяцігадовы тэрмін без абмежавання кадэнцый, а ў 1963—2000 гадах на пяцігадовы тэрмін з абмежаваннем на дзве кадэнцыі.
Прэм’ер-міністр з’яўляецца кіраўніком урада[121], максімальны тэрмін знаходжання прэм’ер-міністра на пасадзе — 4 гады, да чарговых выбараў у Кнэсет. У адпаведнасці з асноўным законам «Аб урадзе» Прэзідэнт Ізраіля на працягу сямі дзён пасля заканчэння выбараў у Кнэсет пасля кансультацый з лідарамі палітычных партый, што атрымалі прадстаўніцтва, даручае аднаму з членаў Кнэсета, як правіла, лідару фракцыі, якая атрымала большасць месцаў у парламенце. Кандыдат фармуе ўрадавую кааліцыю, прадстаўляе свой варыянт складу кабінета, і, у выпадку атрымання вотуму даверу, становіцца кіраўніком урада. У тым выпадку, калі кандыдат не змог атрымаць падтрымку большасці дэпутатаў кнэсета і сфармаваць урад на працягу 42 дзён пасля выбараў, прэзідэнт мае права перадаць мандат на фарміраванне ўрада іншаму члену Кнэсета. Калі ўрад не можа быць сфармаваны, то абвяшчаюцца паўторныя выбары[123].
У перыяд 1996—2001 гадоў прэм’ер-міністр абіраўся грамадзянамі нэпасрэдна, выбары кіраўніка ўрада праходзілі паралельна з парламенцкімі.
Заканадаўчая ўлада
Кнэсет — ізраільскі парламент, складаецца са 120 дэпутатаў, у адпаведнасці з прапарцыянальным прадстаўніцтвам палітычных партый[124]. Парламенцкія выбары праводзяцца кожныя чатыры гады. Кнэсет мае права расфарміраваць урад шляхам тайнага галасавання. Звод асноўных законаў Ізраіля фактычна з’яўляецца часовай заменай канстытуцыі. У 2003 годзе ў кнэсеце было пачата складанне праекта канстытуцыі Ізраіля, заснаванай на гэтых законах[120][125].
Судовая ўлада
Ізраіль мае трохузроўневую судовую сістэму. Ніжнім узроўнем з’яўляюцца міравыя суды, размешчаныя ў большасці гарадоў краіны. Над імі стаяць акруговыя суды, размешчаныя ў шасці ізраільскіх акругах. Яны разглядаюць як апеляцыйныя справы, так і функцыянуюць як суды першай інстанцыі. Трэці, найвышэйшы ўзровень — Вярхоўны суд, размешчаны ў Іерусаліме. Ён таксама выконвае падвойную ролю, як разглядае апеляцыі, так і працуе як суд першай інстанцыі — Вышэйшы суд Справядлівасці. Апошнюю ролю ён выконвае, разглядаючы як звароты грамадзян, так і не грамадзян дзяржавы, супраць рашэнняў дзяржаўных уладаў[126][127].
Ізраільская сістэма заканадаўства сумяшчае ў сабе англійскае агульнае заканадаўства, грамадзянскія законы і яўрэйскае права[120]. Яна заснавана на сістэме stare decisis (прэцэдэнтаў) і так званай адверсарыяльнай сістэмы, калі бакі надаюць доказы суду. Судовыя справы разбіраюцца прафесійнымі суддзямі, а не журы прысяжных[126]. Шлюбы і разводы знаходзяцца пад юрысдыкцыяй рэлігійных судоў: яўрэйскіх, мусульманскіх, друзскіх і хрысціянскіх. Спецыяльны камітэт кнэсета, члены Вярхоўнага суда і ізраільскай калегіі адвакатаў валодаюць правам абіраць новых суддзяў[128].
Ізраіль не ўваходзіць у склад Міжнароднага крымінальнага суда з-за асцярог, што яго рашэнні будуць прадузятымі з-за міжнароднага палітычнага ціску[128].
Прававая сістэма
Да 1922 года аснову прававой сістэмы складала Маджала — Асманская кадыфікацыя (1869—1876). З атрыманнем Вялікабрытаніяй мандата на Палесціну ў 1922 годзе асманскія законы паступова замяняліся брытанскімі, а з 1948 года — ізраільскімі законамі. Аднак канчаткова Маджала была адменена толькі ў 1984 годзе[129] спецыяльным ізраільскім законам. Яе практычнае значэнне сёння заключаецца ў тым, што правы, атрыманыя па Атаманскіх законах, не адмяняліся новым заканадаўствам[130]. У 1980 годзе быў прыняты Закон аб асновах права, які канчаткова замацаваў незалежнасць ізраільскай прававой сістэмы ад брытанскай[131].
Дэкларацыя незалежнасці 1948 года абвяшчала: «Пастанаўляем, што з моманту заканчэння тэрміну мандата, сёння ноччу, напярэдадні суботы, 6 іяра 5708 года, 15 мая 1948 года і надалей да стварэння выбарных і нармальна функцыянуючых дзяржаўных органаў у адпаведнасці з канстытуцыяй, якая будзе ўстаноўленая абраным Устаноўчым сходам не пазней за 1 кастрычніка 1948 г.». Тым не менш, канстытуцыі як адзінага дакумента вышэйшай юрыдычнай сілы ў Ізраілі створана не было з прычыны рознагалоссяў па многіх пытаннях у ізраільскім грамадстве[132].
Некаторыя ізраільскія навукоўцы лічаць, што Дэкларацыю незалежнасці Дзяржавы Ізраіль можна разглядаць як Канстытуцыю, бо яна змяшчае пералік палітычных і грамадзянскіх правоў у тым выглядзе, у якім ён зафіксаваны ў шэрагу дзеючых у свеце дэмакратычных канстытуцый[131]. Аднак Вярхоўны суд Ізраіля пастанавіў, што Дэкларацыя Незалежнасці не мае сілы канстытуцыйнага закона[132].
Выдзяляюць таксама 11 Асноўных законаў Ізраіля (у дзеючай рэдакцыі), што прымаліся ў перыяд з 1958 па 2001 год[133].
Істотная асаблівасць прававой сістэмы Ізраіля — уключэнне ў яе элементаў яўрэйскага рэлігійнага права (Галахі), хоць ізраільскае права не тоеснае рэлігійнаму праву[131]. Вобласць, у якую рэлігійнае заканадаўства было інкарпаравана цалкам, — асабісты статус[131]. Пад юрысдыкцыяй рэлігійных судоў (яўрэйскіх, мусульманскіх, друзскіх і хрысціянскіх) знаходзяцца акты грамадзянскага стану (шлюб, развод, пахаванне). Існуюць таксама пытанні, якія могуць быць разгледжаны рэлігійнымі судамі па ўзаемнай згодзе бакоў. Рэлігійныя суды, аднак, падпадаюць пад юрысдыкцыю Вышэйшага суда справядлівасці Ізраіля (іўр.: בית משפט גבוה לצדק, БАГАЦ).
Імкненне ізраільскага грамадства да кампрамісу, магчымага для рэлігійных і нерэлігійных колаў, а таксама да захавання нацыянальных традыцый у дзяржаўнага і грамадскага жыцця краіны знайшло выраз у так званым статус-кво, які склаўся яшчэ да ўзнікнення яўрэйскай дзяржавы: юрысдыкцыя рэлігійных судоў у галіне асабістага статусу (шлюбы і разводы) чальцоў кожнай абшчыны; афіцыйнымі выходнымі днямі для ўсёй краіны з’яўляюцца субота (шабат) і большасць яўрэйскіх святаў, неяўрэі маюць права на адпачынак у нядзелю ці пятніцу, а таксама на святы ў адпаведнасці з іх веравызнаннем; забарона публічна прадаваць квашанае (Хамец) у Песах іўдзеям; адмысловая сетка рэлігійных школ; прызнанне і субсідаванне рэлігійных устаноў і службаў. Прынцыпы Галахі часткова аказалі ўплыў на іміграцыйнае заканадаўства (гл. Закон аб вяртанні).
Частка юрыстаў мяркуе, што, пакуль існуюць рабінацкія суды, Дзяржаву Ізраіль нельга ідэнтыфікаваць як «яўрэйскую і дэмакратычную», паколькі паняцце «прававая дэмакратычная дзяржава», на іх думку, несумяшчальна з канцэпцыяй галахічна-тэакратычнай дзяржавы[131]
На красавік 2012 года Ізраіль падтрымлівае дыпламатычныя адносіны са 159 краінамі і мае 100 дыпламатычных місій[134]. Толькі два члены Лігі арабскіх дзяржаў маюць урэгуляваныя ўзаемаадносіны з Ізраілем. Егіпет першым з іх падпісаў мірны дагавор у 1979 годзе, Іарданія ў 1994. Маўрытанія наладзіла паўнавартасныя дыпламатычныя адносіны ў 1999 годзе. Аднак у студзені 2009 года Маўрытанія заявіла аб замарожванні палітычных і эканамічных стасункаў з Ізраілем у сувязі з ізраільскай аперацыяй у сектары Газа, а 6 сакавіка ўлады краіны далі супрацоўнікам амбасады Ізраіля ў Нуакшоце 48 гадзін для таго, каб пакінуць краіну. Два іншых члены Лігі арабскіх дзяржаў, Марока і Туніс, мелі дыпламатычныя адносіны з Ізраілем да 2000 года, але з пачаткам Другой інтыфады часова іх прыпынілі[135][136]. Аднак ужо з 2003 года сувязі з Марока пачалі паляпшацца і ізраільскі міністр замежных спраў наведаў гэтую краіну[137]. Паводле ізраільскіх законаў, Ірак, Іран, Ліван, Сірыя, Саудаўская Аравія і Емен з’яўляюцца варожымі дзяржавамі і ізраільскія грамадзяне не маюць права наведваць гэтыя краіны без спецыяльнага дазволу міністэрства ўнутраных спраў[138]. З 1995 года Ізраіль з’яўляецца членам Міжземнаморскага дыялога, які стымулюе ўзаемадзеянне паміж сям’ю краінамі Міжземнаморскага басейна і членамі НАТА[139].
Сярод бліжэйшых саюзнікаў Ізраіля значацца ЗША, Вялікабрытанія, Германія і Індыя. ЗША былі другой дзяржавай пасля СССР, якія прызналі Ізраіль, які атрымаў статус асноўнага саюзніка ЗША па-за НАТА. Турцыя і Ізраіль не падтрымлівалі поўных дыпламатычных узаемаадносін аж да 1991 года, хоць і ўсяляк узаемадзейнічалі з 1949 года, з моманту прызнання Турцыяй Ізраіля[140]. Аднак Турцыя цесна звязана з мусульманскімі краінамі агульнай рэлігіяй, што, несумненна, уплывае на яе стаўленне да Ізраіля[141]. Цесныя сувязі паміж Ізраілем і Германіяй уключаюць узаемадзеянне ў навуцы, адукацыі, ваенным партнёрстве і цесных эканамічных сувязях[142][143]. Індыя пачала поўныя дыпламатычныя адносіны ў 1992 годзе і з тых часоў заахвочвае ваеннае і культурнае супрацоўніцтва з Ізраілем[144]. Вялікабрытанія падтрымлівае поўныя дыпламатычныя адносіны з Ізраілем з моманту яго ўтварэння, а таксама мае моцныя гандлёвыя сувязі[145]. Ізраіль з’яўляецца 23-м па велічыні гандлёвым партнёрам Вялікабрытаніі. Іран меў дыпламатычныя адносіны з Ізраілем падчас праўлення дынастыі Пехлеві[146], але пасля Іранскай рэвалюцыі разарваў усе сувязі[147]. Пасля ізраільскай аперацыі «Літы свінец» у 2009 годзе і канфлікту з захопам «Флатыліі свабоды» ў 2010 годзе адносіны Ізраіля і Турцыі рэзка пагоршыліся і пэўны час знаходзіліся на мяжы разрыву[148][149][150].
У сувязі са сваім геаграфічным становішчам і палітычным уладкаваннем Ізраіль з’яўляецца найважнейшым партнёрам у праекце Міжземнаморскага саюза і ўдзельнікам барселонскага працэсу еўра-міжземнаморскага супрацоўніцтва. Ізраіль з’яўляецца найбольш важнай часткай будучага вельмі перспектыўнага газаправода паўночнаафрыканскага прыроднага газу ў ЕС.
Дачыненні з Беларуссю
Дыпламатычныя дачыненні ўрады ўстанавілі 26 мая 1992 года[151].
Геаграфічнае становішча
Ізраіль размешчаны на паўднёвым захадзе Азіі, з захаду абмываецца Міжземным, з поўдня — Чырвоным морам, на ўсходзе мяжа праходзіць па рацэ Іардан і па «Зялёнай мяжы» 1949 года.
Ізраіль, з прычыны розных фактараў, устрымліваецца ад афіцыйнага вызначэння сваіх межаў[152]; шэраг ізраільскіх юрыстаў лічаць, што тэрыторыя наогул не з’яўляецца абавязковым элементам дзяржавы[131].
Існуе некалькі варыянтаў вызначэння тэрыторыі Ізраіля:
- Рэзалюцыя Генеральнай Асамблеі ААН № 181/11 ад 29 лістапада 1947 года, якая не была прызнана арабскімі краінамі і не была імі выканана, застаецца адзіным міжнародна-прававым дакументам, у якім зафіксавана тэрыторыя яўрэйскай дзяржавы[131]. Дакумент прадугледжваў уключэнне ў яўрэйскую дзяржаву Усходняй Галілеі, Ізрэельскай даліны, большай часткі прыморскай раўніны, пустыні Негеў; у арабскую дзяржаву — Заходняй Галілеі, гор Іўдзеі і Самарыі (за выключэннем Іерусаліма), часткі прыморскай раўніны ад Ашдода да мяжы з Егіптам. Іерусалім і Віфлеем павінны былі стаць тэрыторыямі пад міжнародным кантролем[36].
- Суверэнная тэрыторыя Ізраіля, якая склалася ў выніку Вайны за незалежнасць 1949 года і прызнаная дэ-факта большасцю краін свету[153], прыблізна роўная 20770 км², з якіх 2 % занятыя вадой[120].
- Тэрыторыя, на якую пазней быў распаўсюджаны суверэнітэт Ізраіля, уключаючы Усходні Іерусалім і Галанскія вышыні, роўная 22072 км²[154].
- Тэрыторыя, кантралюемая Ізраілем у цяперашні час, уключаючы зямлі пад кіраваннем Палесцінскай нацыянальнай адміністрацыі (ПНА) на Заходнім беразе ракі Іардан, занятыя падчас Шасцідзённай вайны, складае 27 799 км²[155].
Егіпецка-ізраільская граніца ўстаноўлена па мяжы падмандатнай тэрыторыі Палесціны і замацаваная дамовай ад 26 сакавіка 1979 года[156].
Іарданска-ізраільская мяжа зафіксавана Ізраільска-іарданскім мірным дагаворам ад 26 кастрычніка 1994 г. па лініі мяжы паміж падмандатнай тэрыторыяй Палесціны і Эміратам Трансіарданіяй з некаторымі нязначнымі адрозненнямі[157][158].
Межы Ізраіля з Ліванам і Сірыяй афіцыйна не ўрэгуляваны. Існуе так званая «блакітная лінія» — мяжа Ізраіля і Лівана, прызнаная ААН, аднак застаецца спрэчнай тэрыторыя Фермы Шэбаа. Ізраіль і Сірыю падзяляе «лінія спынення агню», дзе паводле рашэння Савета Бяспекі ААН пасля Вайны Суднага дня (1973) была створана буферная зона[159].
Кантраляваныя (акупаваныя) тэрыторыі
год
У 1967 годзе, у выніку перамогі ў Шасцідзённай вайне, Ізраіль атрымаў кантроль над Заходнім берагам ракі Іардан, Усходнім Іерусалімам, сектарам Газа, Сінайскага паўвострава і Галанскімі вышынямі.
У адпаведнасці з рэзалюцыямі Генеральнай Асамблеі і Савета Бяспекі ААН, заснаванымі на Статуце арганізацыі[160][161], гэтыя тэрыторыі былі абвешчаныя акупаванымі. У сувязі з гэтым, асновай для перамоваў па ўрэгуляванні канфлікту стала рэзалюцыя Рады Бяспекі ААН № 242 ад 22 лістапада 1967 года, якая абвяшчае два асноўных прынцыпы[160]:
1) вывад ізраільскіх узброеных сіл з тэрыторый, акупаваных падчас нядаўняга канфлікту,
2) спыненне ўсіх прэтэнзій або станаў вайны і павага і прызнанне суверэнітэту, тэрытарыяльнай цэласнасці і палітычнай незалежнасці кожнай дзяржавы ў дадзеным раёне і іх права жыць у свеце ў бяспечных і прызнаных межах, не падвяргаючыся пагрозам сілай або яе прымяненні;
Сінайскі паўвостраў быў вернуты Ізраілем Егіпту ў 1979 годзе ў выніку заключэння Ізраільскага-егіпецкага мірнага дагавора.
Неўзабаве пасля гэтага Ізраіль абвясціў аб анексіі ўсходняга Іерусаліма і Галанскіх вышынь. Адпаведныя законы, якія былі прынятыя Кнэсетам 30 ліпеня 1980 г. і 14 снежня 1981 г., у поўным аб’ёме распаўсюдзілі грамадзянскае заканадаўства Ізраіля на гэтыя тэрыторыі, а іх насельніцтву было прадастаўлена права атрымання ізраільскага грамадзянства. Гэтая анексія, аднак, не атрымала дыпламатычнага прызнання з боку іншых дзяржаў, а Савет бяспекі ААН у рэзалюцыях 478 і 497 асудзіў анексію і прызнаў дзеянні Ізраіля «несапраўднымі і такімі, што не маюць міжнароднай юрыдычнай сілы»[162][163].
Хоць астатнія захопленыя ў 1967 годзе тэрыторыі не былі анексаваныя Ізраілем, Ізраіль аспрэчвае іх вызначэнне як акупаваных, настойваючы на тэрміне «спрэчныя тэрыторыі». Асноўнымі аргументамі на карысць гэтай пазіцыі прыводзяць абарончы характар Шасцідзённай вайны, адсутнасць прызнанага суверэнітэту над гэтымі тэрыторыямі да вайны і гістарычнае права яўрэйскага народа на зямлю Ізраіля[164][165][166]. Аналагічнай пазіцыі прытрымліваецца шэраг ізраільскіх і замежных палітыкаў і юрыстаў[167][168][169][170][171].
У 1967 годзе, пасля Шасцідзённай вайны, быў створаны рух па аднаўленні гістарычных яўрэйскіх паселішчаў у Іўдзеі і Самарыі (на Заходнім беразе ракі Іардан), а таксама ў сектары Газа. Стварэнне паселішчаў актыўна заахвочвалася ўрадам Ізраіля, і ў 2009 годзе іх засяляла каля 470 тысяч чалавек[172]. ААН назвала існаванне яўрэйскіх паселішчаў незаконным і супярэчным Жэнеўскай канвенцыі[173]. Іх існаванне і далейшае будаўніцтва з’яўляюцца адным з найбольш спрэчных пытанняў у палесціна-ізраільскім канфлікце.
Заходні бераг ракі Іардан і сектар Газа населеныя пераважна палесцінскімі арабамі, сярод якіх значную долю складаюць бежанцы[174]. З 1967 па 1993 гады насельніцтва гэтых тэрыторый знаходзілася пад адміністрацыйным кантролем ізраільскай ваеннай адміністрацыі з элементамі мясцовага самакіравання на муніцыпальным узроўні.
Пасля падпісання ў 1993 годзе Пагадненняў Осла і наступнага стварэння ПНА, тэрыторыя сектара Газа, за выключэннем 12 % тэрыторыі, якую займаюць ізраільскія паселішчы, была перададзена пад яе кантроль. Тэрыторыя Заходняга берага ракі Іардан была падзелена на зоны А, В і С. Зона А перадавалася пад поўны грамадзянскі і ваенны (паліцэйскі) кантроль ПНА, у яе ўвайшла большая частка арабскіх населеных пунктаў, зона В знаходзілася пад сумесным ваенным кантролем ПНА і Ізраіля і пад грамадзянскім кантролем ПНА, а зона С была пад частковым грамадзянскіх і поўным ваенным кантролем Ізраіля. Пры гэтым зона А ахоплівала 18 % тэрыторыі, і ў ёй пражывала больш за 55 % палесцінскага насельніцтва Заходняга берага ракі Іардан, зона В — 21 % тэрыторыі і 41 % насельніцтва, зона С — 61 % тэрыторыі і 4 % насельніцтва, адпаведна[175].
Збудаваная ў 2003 годзе Агароджа бяспекі, які аддзяляе Заходні бераг ад тэрыторыі Ізраіля, значна знізіла лік тэрактаў[176][177]. У той жа час яна, на думку палесцінцаў, абцяжарвае эканамічную дзейнасць і перамяшчэнне па мясцовасці. Міжнародны суд ААН прызнаў у кансультацыйным заключэнні будаўніцтва раздзяляльны бар’ер парушаючым міжнароднае права[178][179]. Таксама дадзенае рашэнне падтрымала Генеральная Асамблея ААН пераважнай большасцю[180]. У асобных выпадках Ізраіль згаджаецца на перанос агароджы бяспекі, каб аблегчыць палесцінскім арабам доступ да іх зямельных валадарстваў[181].
У 2005 годзе, у рамках палітыкі аднабаковага размежавання, Ізраіль ліквідаваў сваю ваенную і пасяленскую прысутнасць у сектары Газа. У лютым 2006 года радыкальная ісламская арганізацыя «ХАМАС», якая аб’явіла аднабаковае адступленне Ізраіля сваёй заслугай[182][183], перамагла на выбарах у Палесцінскі заканадаўчы савет, а ракетныя абстрэлы Ізраіля з сектара ўзмацніліся.
Неўзабаве пасля захопу ўсёй улады ў сектары «Хамасам» улетку 2007 года ўрад Ізраіля аб’явіла сектар «варожым утварэннем»[184]. Ізраілем і Егіптам была ўведзена частковая блакада сектара, узмацненне жорсткасці ў студзені 2008 года пасля шэрагу ракетных абстрэлаў і нападаў на памежныя пасты. Пасля паўгадавога перамір’я ў 2008 годзе распачалася рэзкая эскалацыя канфлікту, кульмінацыяй якога стала аперацыя «Літы свінец».
Геалогія
Нягледзячы на сваю невялікую тэрыторыю, Ізраіль адрозніваецца значнай геаграфічнай разнастайнасцю: ад пустыні Негеў на поўдні да горных ланцугоў Галілеі, Кармель і Галанскіх вышынь на поўначы. На ўсходзе цэнтральнага плато размяшчаецца Іарданская даліна, якая сфармавала адносна невялікую па памерах (6500 км²) «Вялікую Даліну». На поўдні ад Мёртвага мора распасціраецца пустыня Арава, якая сканчаецца Эйлацкім залівам на Чырвоным моры. Для Ізраіля і Сінайскага паўвострава ўнікальныя кратары («махтэшы») або «эразійныя амфітэатры»[185]. Кратар Рамон у Негеве з’яўляецца самым вялікім кратарам гэтага роду ў свеце, памерам 40 кіламетраў у даўжыню і да 10 кіламетраў у шырыню[186].
Плато Негеў займае прыкладна палову тэрыторыі Ізраіля і распасціраецца ад Іўдзейскай пустыні (паміж Іерусалімам і Мёртвым морам) на поўначы да заліва Акаба (інакш званага Эйлацкім залівам) на поўдні. Для гэтага пустыннага раёна, складзенага вапнякамі, характэрныя розныя формы арыднай дэнудацыі.
Карысныя выкапні
Ізраіль не адрозніваецца багаццем прыродных рэсурсаў. У краіне ёсць нерэнтабельныя[187] радовішчы медзі і пакуль яшчэ дакладна не вызначаныя ў радовішчах запасы прыроднага газу і нафты[188]. На верасень 2010 года працягвалася геалагічная разведка радовішчаў нафты і газу ў прыбярэжных раёнах[189], аднак, права валодання радовішчамі на поўнач ад Хайфы стала прадметам спрэчак з Ліванам[190].
Паводле ацэнкі Сусветнага энергетычнага савета ізраільскія сланцавыя радовішчы могуць налічваць да 250 мільярдаў барэляў нафты. (Для параўнання: разведаныя запасы Саудаўскай Аравіі — 260 млрд барэляў.) Газавае радовішча «Тамар» — 300 млрд кубаметраў прыроднага газу, ацэнка запасаў газу радовішча «Даліт» складае 20 млрд м³, а радовішча «Левіяфан» — 453 млрд м³. Запасы газу ў радовішчы «Дэльфін» ацэньваюцца ў 15 мільярдаў кубаметраў газу. Гэтага дастаткова, каб цалкам забяспечыць патрэбнасці Ізраіля ў прыродным газе на працягу трох гадоў. Іншыя радовішчы на шэльфе ацэньваюцца на дадзеным этапе прыкладна ў 550 млрд кубаметраў[191].
Здабываюцца фасфарыты, сера, марганец, вапняк, мармур. У вадзе Мёртвага мора ўтрымліваюцца значныя колькасці калійнай солі і брому[187].
Клімат
Графік сярэдніх тэмператур і ападкаў у Хайфе
Графік сярэдніх тэмператур і ападкаў у Тэль-Авіве
Графік сярэдніх тэмператур і ападкаў у Беер-Шэве
Графік сярэдніх тэмператур і ападкаў у Эйлаце
У Ізраілі тыповы субтрапічны міжземнаморскі клімат. У Галілеі выпадае 1080 мм ападкаў у год. У наваколлі Эйлата ў сярэднім бывае 20 мм ападкаў у год. 700 мм выпадае ў гарах Іўдзеі і 100 мм на ўсходзе Негева[192].
Тэмпература ў Ізраілі вар’іруецца ў шырокіх межах, асабліва ў працягу зімы. У горных рэгіёнах можа быць холадна, часам ідзе снег. На гары Хермон зімой часта выпадае снег, а ў Іерусаліме звычайна здараецца, як мінімум, адзін снегапад у годзе[193]. У той жа час прыбярэжныя гарады, такія як Тэль-Авіў і Хайфа, маюць тыповы міжземнаморскі клімат з прахалоднай дажджлівай зімой і доўгім гарачым летам. Самая высокая тэмпература ў Азіі (53,7 °C, або +129 °F) была зафіксавана ў 1942 годзе ў кібуцы Тырат Цві, размешчаным у паўночнай частцы Іарданскай даліны. З мая па верасень ападкі ў Ізраілі выпадаюць рэдка[194][195].
Водныя рэсурсы
Водныя рэсурсы краіны абмежаваныя. У XXI стагоддзі ў Ізраілі адчуваецца востры недахоп вады[196]. 2008 год быў афіцыйна абвешчаны годам засухі[197].
У сярэднім за год выпадае 6 км³ ападкаў. У падземных водах утрымліваюцца значныя дамешкі бікарбанату, што робіць іх жорсткімі. Наяўныя рэсурсы прэснай вады ацэньваюцца прыблізна ў 1,8 км³ у год. Гэтая сума таго, што даюць малыя рэкі, ручаі і крыніцы (1,1 км³), рака Яркон і яе прытокі (0,215 км³); 0,32 км³, якія прыпадаюць на долю ізраільскай часткі ракі Іардан, і яшчэ 0,18 км³ тэарэтычна можна атрымаць, збіраючы ўсе воды дажджавых патокаў і чысцячы сцёкавыя вады. Першы завод па апрасненні марской вады быў пабудаваны ў 1974 годзе ў Эйлаце[198]. Да 2010 года Ізраіль апрасняў крыху больш за 0,13 км³ вады[199], але 16 мая 2010 года запушчаны самы магутны і адзін з найбуйнейшых у свеце завод па апрасненні марской вады ў горадзе Хадэра[200]. Для водазабеспячэння таксама выкарыстоўваюцца падземныя рэзервуары.
Найбуйнейшай ракой у краіне з’яўляецца Іардан, даўжыня якой складае 252 км. Іардан цячэ з поўначы на поўдзень праз возера Кінерэт (Тыверыядскае) і ўпадае ў Мёртвае мора[201]. Іардан з’яўляецца адной з чатырох рэк, якія не перасыхаюць летам, разам з Кішонам (Нахр-аль-Муката) (70 км), якая ўпадае ў Міжземнае мора каля Хайфы; ракой імя Аляксандра Яная (32 км)[202], якая ўпадае ў Міжземнае мора на поўнач ад Нетаніі, і Яркон (26 км), якая ўпадае ў Міжземнае мора ў раёне Тэль-Авіва[201].
Возера Кінерэт — найбольшае прэснае возера ў краіне. Яго плошча складае 166 км² пры даўжыні 21 км і шырыні 10 км. Кінерэт размешчана на адзнацы 212 м ніжэй за ўзровень мора[201]. Мёртвае мора з’яўляецца другім па салёнасці возерам у свеце пасля возера Асаль у Джыбуці[203][204]. Акрамя таго, гэта найніжэйшы пункт на зямной паверхні — 417 м ніжэй за ўзровень мора. У Мёртвае мора ўпадаюць рака Іардан і некалькі ручаёў, якія перасыхаюць.
Глебы
Нягледзячы на невялікі памер краіны, яе глебы характарызуюцца велізарнай разнастайнасцю. Гэта тлумачыцца іх розным паходжаннем, уласцівасцямі і рознай прыродай эрозіі (ветранай і воднай), мацярынскімі пародамі (базальт, розныя асадкавыя пароды, пясчаныя дзюны, алювій і г. д.), кліматам (ад засушлівага на поўдні і вільготнага на поўначы) і тапаграфіяй[205]. Шэразёмы і бурыя пустынна-стэпавыя глебы размешчаныя ва ўнутраных раёнах Ізраіля, у той час як на ўзбярэжжы часцей за ўсё сустракаюцца субтрапічныя чырваназёмы[206][207]. Большасць глеб краіны маюць нізкую ўрадлівасць.
Флора і фаўна
У Ізраілі сыходзяцца межы трох раслінных паясоў: міжземнаморскага, ірана-туранскага і цукрова-сіндскага пояса. У краіне налічваецца прыкладна 2600 відаў раслін (250 — эндэмічных) з 700 родаў, якія ўваходзяць у 115 сямействаў. У краіне створана каля 160 запаведнікаў і заказнікаў. Па стане на ліпень 2007 года ў Ізраілі быў 41 нацыянальны парк. У 1948 годзе ў краіне налічвалася ўсяго каля 4,5 млн дрэў, у канцы 1990-х гадоў — больш за 200 млн. 70 % сучасных ізраільскіх лясоў пасаджаны ў XX і XXI стагоддзях[208]. Лясныя ўчасткі сустракаюцца ў Галілеі, Самарыі, на Іўдзейскіх пагорках і на горнай градзе Кармель.
60 % тэрыторыі Ізраіля — пустыня, з астатніх 40 % больш за палову — камяністая глеба пагоркаў і горных раёнаў.
З 1965 года дзейнічае Упраўленне па ахове прыроды, якое сочыць за захаванасцю ландшафтаў сумесна з Таварыствам па абароне навакольнага асяроддзя.
У лесапасадках часцей за ўсё садзяць алепскую сасну, акацыю і эўкаліпт, у той час як для азелянення населеных пунктаў выкарыстоўваюць кіпарыс, казуарыну, фікус, тамарыкс, алеандр і фісташкі[209].
Фаўна налічвае каля 100 відаў млекакормячых (найбольш вядомыя — леапард, гепард[210], каракал, рысь, чаротавы кот, вушасты вожык, воўк, шакал, паласатая гіена, міжземнаморская лісіца, барсук, даман, дзікабраз, аднагорбы вярблюд, газель, лань, грывісты баран, антылопа, нубійскі горны казёл, жырафа, дзікі кабан, афрыканскі буйвал), прыкладна 500 відаў птушак (пашыраны белагаловы сіп, ястрабіны арол, вялікі арлец, барадач, чорны грыф, каршун, канюк, некалькі відаў сокала, сцярвятнік, ястраб-перапёлачнік, сычы і совы: сіпуха, пугач, няясыць; страусы; водзяцца буслы (два віды), чаплі(чатыры віды), пеліканы, удоды, сойкі, чайкі, вароны (тры віды), каменныя курапаткі, перапёлкі, некалькі відаў папугаепадобных і інш. У гарадах: шызы голуб, малая туркаўка, вераб’і (некалькі відаў), ластаўкі і інш.), прыблізна 100 відаў рэптылій і 9 відаў амфібій. Больш за палову відаў птушак пастаянна насяляюць краіну, астатнія з’яўляюцца пералётнымі[208]. Міжземнае і Чырвонае моры насяляюць дэльфіны. У прыбярэжныя вады Эйлата зрэдку заплываюць дзюгоні. У маі 2008 года нацыянальнай птушкай Ізраіля быў абраны ўдод — больш за 35 % прагаласавалі насельніцтва выказаліся на карысць гэтай птушкі[211].
Экалагічны стан
Экалагічныя праблемы Ізраіля звязаны з недахопам вады, перанасяленнем, прамысловымі выкідамі і адходамі[212].
Паводле справаздачы Environmental Performance Index, складзенай у 2008 годзе спецыялістамі Ельскага і Калумбійскага ўніверсітэтаў у ЗША, Ізраіль заняў 49-е месца са 149[213]. Стан водных крыніц, знясіленых у выніку росту спажывання вады[214], выклікае найбольшую занепакоенасць[197]. У ліпені 2008 года ўзровень вады ў возеры Кінерэт быў на 228 см ніжэй верхняй (аптымальнай) лініі[215][216]. Мёртвае мора недаатрымлівае вады з ракі Іардан і высыхае з 1970-х гадоў[212].
У той жа час, Ізраіль з’яўляецца адной з нямногіх краін, у якіх адзначаецца рост лясных насаджэнняў[213][217]. Ізраіль атрымаў максімальныя ацэнкі ў рэйтынгу Environmental Performance Index за мерапрыемствы па абароне азонавага слоя і выміраючых відаў раслін і жывёл[212][213].
Паводле дадзеных Цэнтральнага статыстычнага ўпраўлення Ізраіля, апублікаваных 29 снежня 2013 года, агульная колькасць насельніцтва Ізраіля складала 8 132 000 чалавек. З іх:
- 6102000 (75,2 %) — яўрэі;
- 1682000 (20,6 %) — арабы;
- 348000 (4,2 %) — нацыянальныя меншасці (друзы, чаркесы, армяне і інш.), а таксама жыхары, што не падпадаюць пад вызначэнне яўрэйства Дзяржавай Ізраіль.
Паведамлялася таксама, што ў 2013 годзе ў Ізраілі нарадзіліся 175 тысяч дзяцей. Колькасць рэпатрыянтаў, якія прыбылі ў Ізраіль, у 2013 годзе склала 16600 чалавек. За 2013 год насельніцтва краіны павялічылася на 1,8 %[218].
З 2000 года доля яўрэйскага насельніцтва зменшылася на 2,4 %, а мусульман — павялічылася на 1,8 %. Доля астатніх паменшылася на 0,5 %[219].
Паводле дадзеных на 2011 год народжаных у Ізраілі 4,3 млн. Сярод яўрэяў, якія пражываюць у Ізраілі— 4,254 млн (72,7 %) нарадзіліся ў Ізраілі (цабарым, сабры) і 1,6 млн. (27,3 %)[220][221] — рэпатрыянты (алім). Каля 691,8 тыс. выхадцаў з Азіі (Турцыя (77,7 тыс.), Ірак (234,1 тыс.), Емен (138,6 тыс.), Іран (141,4 тыс.), Індыя і Пакістан (46,7 тыс.), Сірыя і Ліван (35,5 тыс.) і іншыя), 890,8 тыс. выхадцаў з Афрыкі (Марока (492,2 тыс.), Алжыр і Туніс (134.4 тыс.), Лівія (68.8 тыс.), Егіпет (57 тыс.), Эфіопія (115 тыс.) і іншыя), 1,930 млн выхадцы з Еўропы, Амерыкі і Акіяніі (з іх 893,1 тыс. — выхадцы з СССР, 199,8 тыс. — з Польшчы, 212 тыс. — з Румыніі і іншыя)[221][222].
У канцы 2012 года колькасць яўрэйскага насельніцтва Ізраіля складала 6 000 000 чалавек[223] або 43,5 % ад агульнай колькасці яўрэяў у свеце[224].
Каля 325,5 тыс. грамадзян Ізраіля пражываюць у паселішчах у Іўдзеі і Самарыі, такіх як Маале-Адумім у Іўдзеі, і самы вялікі яўрэйскі горад Самарыі Арыэль[225].
Некаторыя яўрэйскія паселішчы, такія як Хеўрон і Гуш-Эцыён, існавалі яшчэ да ўтварэння дзяржавы і былі нанова заселеныя яўрэямі пасля Шасцідзённай вайны. Агульная колькасць ізраільскіх пасяленцаў перавышае 510 тыс. чалавек (прыкладна 6,5 % усяго насельніцтва Ізраіля). 7800 чалавек жылі ў сектары Газа да іх прымусовага высялення ў 2005 годзе[226]. 18 тыс. ізраільцян жывуць на Галанскіх вышынях. 187 тыс. чалавек у 2010 годзе жыло ва Усходнім Іерусаліме[227].
Расійскія яўрэі гралі важную ролю ў сіянісцкім руху і ў стварэнні Ізраіля, а пасля 1970 ода прынялі значны ўдзел у развіцці навукі і гаспадаркі Ізраіля. Сёння рускамоўныя складаюць 1⁄5 частку ад яўрэйскага насельніцтва Ізраіля і 1⁄7 частку ад усяго насельніцтва краіны.
У апошняе дзесяцігоддзе пачалася іміграцыя працоўных з такіх краін, як Філіпіны і Тайланд, з розных краін Афрыкі. Паводле дадзеных міністэрства ўнутраных спраў, па прыкладных ацэнках у Ізраілі пражываюць 250 тыс. імігрантаў.
Нягледзячы на дзяржаўнае заахвочванне аліі і вяртання грамадзян, якія пастаянна пражываюць за мяжой, іміграцыя ў Ізраіль даволі сціплая (1,94 чалавека на 1000), па гэтым паказчыку Ізраіль знаходзіцца на 40-м месцы ў свеце[228].
Эміграцыя з Ізраіля нізкая — 0,7 на 1000. Гэты паток у асноўным накіроўваецца ў ЗША і Канаду. Некаторыя рэпатрыянты з СССР-СНД і Балтыі вяртаюцца назад у СНД[229].
Індэкс фертыльнасці ў 2011 годзе склаў 3 дзіцяці на жанчыну,[227] У 2012 годзе ацэначны прырост насельніцтва склаў 1,541 %, а суадносіны палоў — на 978 мужчын прыпадае 1000 жанчын.[230]
Па шчыльнасці насельніцтва (347 чал./км²) Ізраіль займае 35-36-е месца ў свеце[231].
Згодна з апублікаванай у 2008 годзе справаздачы Інстытута нацыянальнага страхавання Ізраіля за 2005 год, 19,9 % насельніцтва жылі за «мяжой беднасці». «Мяжа беднасці» вызначана, у адпаведнасці з методыкай АЭСР, як даход менш за 50 % медыяннага даходу па краіне (1493,1 шекеля на 2005 год). Па ўзроўні беднасці і паказчыках сацыяльнага расслаення Ізраіль заняў апошняе месца сярод краін, якія ўключаныя ў статыстыку АЭСР за той жа перыяд (2004—2005). Разам з тым справаздача адзначае станоўчую дынаміку паказчыкаў[232].
Дзяржава Ізраіль падзелена на 7 адміністрацыйных акруг, званых «мехазот» (מחוזות; адз. л.: махоз) — Цэнтральная, Хайфская, Паўночная, Іерусалімская, Паўднёвая, Тэль-Авіўская і Акруга Іўдзея і Самарыя, статус якой застаецца спрэчным на міжнародным узроўні. Акругі далей дзеляцца на 15 суб-акругаў, званых «нафот» (נפות; адз.л.: нафа), якія ў сваю чаргу падзеленыя на 50 раёнаў[233]. Для статыстычных мэтаў краіна падзелена на тры метраполіі: Тэль-Авіў і Гуш-Дан (насельніцтва 3 150 000 чалавек), Хайфа (996 тыс. чалавек) і Беер-Шэва (531 600 чалавек)[234]. Найбольшы ізраільскі горад, як па насельніцтву[235], так і па плошчы — Іерусалім са 732 100 жыхарамі і плошчай 126 км². Тэль-Авіў, Хайфа і Рышон-ле-Цыён размяшчаюцца на наступных месцах з насельніцтвам 384 600, 267 000 і 222 за 300 жыхароў адпаведнао[236].
Ізраільскі звод асноўных законаў ставіць сваёй мэтай абараніць палітычныя правы і грамадзянскія свабоды сваіх грамадзян, што дазволіла арганізацыі «Freedom House» класіфікаваць Ізраіль як «адзіную свабодную краіну ў рэгіёне». Тым часам як Палесцінская аўтаномія, паводле азначэння гэтай арганізацыі, несвабодная[237]. Арганізацыя «Рэпарцёры без меж» ставіць Ізраіль на 112-е месца ў свеце па індэксе свабоды прэсы са 179 — праз дзеянні вайскоўцаў на палесцінскіх тэрыторыях[238].
Крытыка палітыкі ва Іўдзеі, Самарыі і Газе
Палітыка, якая праводзіцца Дзяржавай Ізраіль на кантраляваных тэрыторыях, выклікае шырокі грамадскі рэзананс і рэзкую крытыку з боку шэрагу палітыкаў[239][240][241][242], ААН[243], заходніх фондаў і некамерцыйных праваабарончых арганізацый, сярод якіх Amnesty International[244], «Human Rights Watch»[245] і If Americans Knew. Унутры краіны дзеянні ўрада падвяргаюцца крытыцы такімі праваабарончымі арганізацыямі як «Бецэлем»[246]. У справаздачах гэтых арганізацый утрымліваюцца шматлікія сцвярджэнні аб правядзенні катаванняў у ізраільскіх турмах[247][248], пазбаўленні палесцінцаў грамадзянскіх правоў (абмежаванне перамяшчэння, эканамічная блакада, здзекі, забарона на скаргу ў грамадзянскі суд, забарона на мірныя дэманстрацыі пратэсту)[249], ваенных дзеянняў, накіраваных супраць мірнага насельніцтва, разбурэнняў палесцінскіх дамоў[250], агрэсіўных паводзін яўрэйскіх пасяленцаў з папушчальніцтва ізраільскай арміі[251].
Разам з тым, большасць насельніцтва Ізраіля не падтрымліваюць тэрміналогію многіх сусветных СМІ, калі дзеянні Ізраіля ў тэрытарыяльнай палітыцы называюць акупацыяй. Акупацыя — гэта часовы захоп тэрыторыі (часткі тэрыторыі) адной дзяржавы ўзброенымі сіламі іншай дзяржавы. Захопленыя ж у выніку войнаў 1948 і 1967 гадоў тэрыторыі не належалі ні адной дзяржаве ў свеце. І Ізраіль лічыць іх «нічыйнымі», гэта значыць Terra nullius (тэрмін міжнароднага права). Расследаванне, праведзенае If Americans Knew, абвінавачвае многія буйныя сусветныя СМІ ў фальсіфікацыі публікуемых дадзеных на карысць Ізраіля. Так, па сцвярджэнні If Americans Knew, нягледзячы на тое, што ад ваенных дзеянняў Ізраіля гіне значна больш невінаватага мірнага палесцінскага насельніцтва, чым у самым Ізраілі ад дзеянняў палесцінскіх тэрарыстаў, інфармацыя аб ахвярах з ізраільскага боку з’яўляецца ў СМІ значна часцей. Гэтым, на думку гэтай арганізацыі, абумоўліваецца салідарнасць амерыканскай грамадскасці з Ізраілем[252].
Разам з тым, многія аналітыкі скептычна ставяцца да справаздач праваабарончых груп, якія працуюць з палесцінцамі, у прыватнасці «Amnesty International». Імі адзначаецца селектыўны падыход праваабаронцаў да інфармацыі і пэўная ідэалагічная прадузятасць. Што тычыцца прадузятасці, урады шматлікіх краін, у тым ліку Дэмакратычнай Рэспублікі Конга[253], Кітая[254], В’етнама[255], Расіі[256] і Злучаных Штатаў Амерыкі[257] выступалі супраць Amnesty International, паколькі, на іх думку, гэтая арганізацыя распаўсюджвае прадузятую інфармацыю або не разглядае пагрозу бяспецы дзяржавы як змякчальныя абставіны.
Акрамя таго, арганізацыя Media Watch International адзначае, што міжнародныя СМІ, уключаючы найбуйнейшыя сусветныя інфармацыйныя агенцтвы, сістэматычна скажаюць інфармацыю пра канфлікт такім чынам, каб прадставіць палесцінскіх арабаў пацярпелым бокам, а Ізраіль агрэсарам[258][259][260][261]. Аналагічныя прэтэнзіі да сусветных СМІ вылучае CAMERA (Committee for Accuracy in Middle East Reporting in America)[262].
If Americans Knew незадаволеная тым, што Ізраіль атрымлівае найбольшую фінансавую дапамогу ад амерыканскага ўрада (у памеры каля 3 мільярдаў долараў штогод), нягледзячы на існаванне вялікай колькасці краін, у якіх узровень жыцця значна ніжэй, а палітычная нестабільнасць — вышэй. Тым не менш, варта адзначыць, што Ізраіль з’яўляецца важным стратэгічным і палітычным саюзнікам ЗША, знаходзіцца пад пагрозай вайны са сваімі бліжэйшымі суседзямі (у тым ліку такімі рэгіянальнымі супердзяржавамі, як Іран) і выдаткоўвае значную частку ВУП на нацыянальную абарону і бяспеку[263].
У той жа час, паводле дадзеных Washington ProFile, Палесцінская аўтаномія стала найбуйнейшым у свеце атрымальнікам гуманітарнай дапамогі на душу насельніцтва. У прыватнасці, у 2006 годзе сярэднестатыстычны палесцінец атрымаў ад заходніх донараў (без уліку арабскіх дзяржаў, Японіі і інш.) $ 300, у той час як сярэдні жыхар Афрыкі (на поўдзень ад Сахары) — толькі $ 44[264].
- У адпаведнасці з некалькімі рэзалюцыямі ААН (у прыватнасці, рэзалюцыя ГА ААН № 194 ад 11 снежня 1948 года), устаноўлены статус Іерусаліма як муніцыпалітэта, размешчанага пад міжнародным кіраваннем. Ізраіль абвясціў Іерусалім сталіцай у 1949 годзе пасля заканчэння Вайны за незалежнасць. У 1967 годзе пасля Шасцідзённай вайны Ізраіль анексіраваў Усходні Іерусалім і аб’яднаў яго з Заходнім у адзінае муніцыпальнае ўтварэнне, аднак гэта аб’яднанне не прызнана ААН (Рэзалюцыя Савета Бяспекі ААН 478). Пасольствы ўсіх краін, якія маюць дыпламатычныя адносіны з Ізраілем, размешчаны па-за межамі Іерусаліма, галоўным чынам у Тэль-Авіве, Рамат-Гане і Герцліі — Сайт кнэсета.
- Суверэнная тэрыторыя Ізраіля, якая склалася ў выніку Вайны за незалежнасць 1949 года. У гэтых межах Ізраіль прызнаны большасцю дзяржаў і ААН.
- Тэрыторыя, на якую пазней быў распаўсюджаны суверэнітэт Ізраіля, уключаючы Усходні Іерусалім і Галанскія вышыні. Дадзеная колькасць выкарыстоўваецца ў афіцыйных дакументах Ізраіля, але, у сувязі з непрызнаннем анексіі ААН, не выкарыстоўваецца ў міжнародных дакументах.
- У розных крыніцах прыводзяцца лічбы ад 520 да 900 тыс. чалавек, часам нават больш; па гэтым пытанні ёсць істотныя рознагалоссі як у акадэмічных, так і ў палітычных колах.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
