Azərbaycanda yaşayan xalqların və tarixən mövcud olmuş dövlətlərin mədəniyyəti From Wikipedia, the free encyclopedia
Azərbaycan mədəniyyəti (az.-əski. آذربایجان مدنیتی[qeyd 1]) — azərbaycanlıların, Azərbaycan etnik qruplarının və tarixən mövcud olmuş dövlətlərin mədəniyyəti. XI–XIII əsrlərdə Səlcuqlar və Hülakülər dövründə türk oğuz tayfalarının Şərqi Zaqafqaziya və İran Azərbaycanına gəlişi ilə Azərbaycan xalqı formalaşmağa başlamış və bu proses XV əsrin sonlarına qədər davam etmişdir.[1][2] Azərbaycan ədəbi dili XIII əsrdə formalaşmağa başlamış, XIV–XV əsrlərdə isə yazılı Azərbaycan ədəbiyyatı ortaya çıxmışdır.[3] XVI əsrdə Azərbaycan türkləri tərəfindən qurulan[4] Səfəvilər imperiyasında Azərbaycan dili dövlət dili olaraq istifadə edilirdi.[5]
.jpg)
Əsrlər boyunca Azərbaycan dili bütün Persiya, Qafqaz və cənub-şərqi Dağıstanda linqva franka kimi ticarətdə və etnik qruplar arası qarşılıqlı münasibətlərdə istifadə edilib.[6] İranda uzun müddət azərbaycandilli sülalələrin hakimiyyətdə olması fars dilinə idarəçilik, titul adları və hərbi terminologiyada bir çox azərbaycanizmlərin daxil olmasına gətirib çıxarmışdır.[3] Azərbaycan ədəbiyyatının geniş inkişaf etdiyi Səfəvi dövründə Azərbaycan dastanları Osmanlı, Çağatay və fars ədəbiyyatlarına nüfuz etmiş,[7] XVIII əsrdə erməni və gürcü aşıqları Azərbaycan aşıq sənəti nümunələrini öz əlifbaları ilə qeydə almışdır.[8] Orta əsrlərdə formalaşmış Azərbaycan xalçaları Asiya və Avropada məşhurlaşmış,[9] Azərbaycan xalçaçılarının ideya və bacarıqları bütün Qafqazda hiss edilmişdir.[10]
XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olmasıyla burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti ilə və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olurlar. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda milli oyanış — mədəni Renessans dövrü (maarifçiliyin genişlənməsi, təhsil, mətbuat və incəsənətin inkişafı) baş vermişdir.[11][12] Bu dövrün azərbaycanlı islahatçı ziyalıları dövrü nəşrlər, teatr truppaları və qonşu dövlətlərdəki konstitusiya hərəkatlarında iştirak vasitəsilə türk Cənubi Qafqazından başqa İran, Osmanlı və Mərkəzi Asiyada da təsirə malik oldular.[13] Azərbaycan əlifba islahatı isə Türk yazı inqilabına başçılıq etmiş, bütün Türk dünyasına birbaşa təsir etmişdir.[14] Azərbaycan İslam dünyasında milli teatrın, operanın, qərb tipli universitetin və baletin əsasının qoyulduğu ilk ölkədir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İslam dünyasında ilk dünyəvi demokratik dövlətlərdən biri, həmçinin İslam ölkələri arasında qadınlara səsvermə hüququ verən ilk dövlətdir.[15]
Azərbaycanlıların tarixi topluluğu cənubda Qızılüzən çayından şimalda Böyük Qafqaz dağlarına, şərqdə Xəzərdən qərbdə Gürcüstan və Ermənistana qədər olan ərazidə ortaya çıxmışdır. İranda Azərbaycan dili az qala Qəzvinə qədər danışılır,[16] Gəlucah isə Azərbaycan linqvistik ərazisinin ən şərq nöqtəsi sayılır.[17] XV əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin iki mərkəzi formalaşmışdır: Cənubi Azərbaycan və Aşağı Qarabağ.[1] Azərbaycan mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Şuşa şəhəri 2021-ci ildən Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı elan edilmişdir.[18]
Azərbaycanlılar Qafqaz,[19] türk[20] və İran elementləri daşıyan irsə malikdirlər.[21][22] Azərbaycanda İslamın yayılmasıyla İslam mədəniyyəti inkişaf etmiş,[1] bu dinin təsiri Azərbaycan mədəniyyətinin mayasına hopmuş, digər mədəni elementlərlə birləşmişdir.[23] Azərbaycanın maddi mədəniyyəti əsrlər boyunca davam edən simbiozun, yerli elementlərin və köçərilərin töhfələrinin incə birləşməsinin nəticəsidir.[24] Cənubi Qafqazın üç imperiya tərəfindən əhatə edilməsi nəticəsində fars, türk, rus, sovet, şiə və sünni elementləri azərbaycanlılar tərəfindən öz ailə tarixlərində, ayinlərində, dillərində və yazılarında uyğunsuzluq və ya ziddiyyət hissi olmadan yan-yana qorunmuşdur.[25] XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri milli oyanış dövründə Qərb dəyərləri və təşkilatları Azərbaycanda tətbiq edilmiş,[12] 2001-ci ildən Azərbaycan Avropa Şurasının üzvü olmuşdur.[26]
Azərbaycanda UNESCO tərəfindən qeydə alınmış 5 Ümumdünya irsi, 19 qeyri-maddi mədəni irs, 2 əlyazma toplusu, 3 yaradıcı şəhər var. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə görə torpaqlarını tərk etmiş Qarabağ və Şərqi Zəngəzur azərbaycanlılarının repatriasiyası üçün "Böyük Qayıdış" layihəsi davam etdirilir, ərazidə ziyan görmüş Azərbaycan mədəniyyət abidələri bərpa edilir.[27]
"Azərbaycan" toponimi parf və ya orta dövr fars dilində, Atropatena adlı qədim dövlətin adı olan Aturpatakandan (Āturpātakān) əmələ gəlmişdir. Atropatenanın banisi Midiya satrapı Atropatın adı "atəş mühafizəçisi" deməkdir. Azərbaycan tarixi ərazisi birinci olaraq Arazdan cənubdakı ərazilər üçün, indiki İran Azərbaycanı üçün istifadə edilsə də, XIII əsrin əvvəllərində Yaqut əl-Həməvi tərəfindən verilən məlumat bu dövrdən bir qayda olaraq Azərbaycan anlayışının şimala qədər yayıldığını göstərir.[28] Müasir Azərbaycan Respublikasının Muğan ərazisi də tarixi Azərbaycana daxil idi.[29] Səfəvilər dövründə paytaxtı Təbriz olan Azərbaycan bəylərbəyliyinə Şimal Azərbaycanın Talış və Arazbar bölgələri daxil idi.[30] İranika ensiklopediyasına görə Səfəvilər dövründə Azərbaycan termini Arazdan şimaldakı bəzi ərazilər üçün istifadə edilib, hansı ki, idarəçilik baxımından Azərbaycan bəylərbəyliyinin canişininə tabe idi.[31] Səfəvilər dövründə Azərbaycan termini həm şimaldakı, həm cənubdakı Azərbaycan vilayətləri üçün istifadə edilirdi.[32] "Azərbaycan" adı ilk dəfə Zaqafqaziya seyminin müsəlman fraksiyası tərəfindən 27 may 1918-ci ildə rəsmi olaraq istifadə edilmişdir. Fraksiya öz iclasında Azərbaycanın müstəqilliyini elan edilməsi barədə qərar qəbul etdi.[33]
Azərbaycanlıların tarixi topluluğu cənubda Qızılüzən çayından şimalda Böyük Qafqaz dağlarına, şərqdə Xəzərdən qərbdən Gürcüstan və Ermənistana qədər olan ərazidə ortaya çıxmışdır.[34] Azərbaycanlıların etnogenezində Qafqaz Albaniyası və Atropatena əhalisi (kaspilər, qafqaz albanları, udinlər, midiyalılar[35], talışlar[36]) ilə bu ərazilərə gələn işğalçılar (kimmerlər, skiflər, massagetlər, hunlar, xəzərlər, bulqarlar, oğuz türkləri, qıpçaqlar,[36] peçeneqlər) iştirak etmişdir.[37] Etnogenezdə dominant rolu türklər oynamışdır.[38] Türk komponenti olan oğuz türkləri isə qədim türklərin uqor və sarmat mənşəli tayfalarla qarışması nəticəsində yaranmışdır.[39] XI–XIII əsrlərdə Şərqi Zaqafqaziyaya türk oğuz tayfasının gəlişi Azərbaycan xalqının formalaşmasının başlanğıcı idi.[1][2] Türkləşmə üçün münbit şəraitə səbəb bölgədə böyük etnik müxtəlifliyin olması idi.[40] Monqollar dövründə türk tayfalarının köçü davam etmişdir.[41][42] İdarə etdikləri ərazilərə Qubadan cənubdakı azərbaycanlıların torpaqları da daxil olan, İran Azərbaycanında məskunlaşmış Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu tayfaları azərbaycanlıların etnogenezində iz qoymuşdur.[36] XV əsrin sonlarında Azərbaycan əhalisinin türkləşməsi başa çatdı və müstəqil Azərbaycan türk xalqı ortaya çıxdı. Anadolu türkləri və Azərbaycan türkləri arasında etnik sərhəd isə XVI əsrdə yarandı.[1] XVI–XVII əsrlərdə bölgəyə padar və şahsevənlərin gəlməsi ilə türk axınları davam etmişdir.[43]
Şnirelmana görə, antik və erkən orta əsrlərdə Albaniya və Atropatena əhalisi arasında mədəni, sosial və liqvistik cəhətdən oxşarlıq yoxdur.[11] Qrantovski eramızdan əvvəl I minilliyə aid İran Azərbaycanı abidələrini Şərqi Zaqafqaziya mədəniyyəti ilə əlaqələndirir.[44] Trever isə eramızdan əvvəl VI–V əsrlərə aid arxeoloji tapıntılara əsasən qafqaz albanları və midiyalılar arasında mədəni yaxınlığın olduğunu qeyd edir.[45]
Daş dövrünə aid Azıx mağarasında Quruçay mədəniyyəti, Aşel mədəniyyəti və Mustye mədəniyyəti dövründə yaşayış olduğu müəyyən edilmişdir. Çoxtəbəqəli Azıx paleolit düşərgəsinin orta Aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış ibtidai insana məxsus olan çənə fiziki tipinə görə sinantrop tipli insanla neandertal adamı arasında keçid mərhələsindədir. Azıx mağara düşərgəsinin Aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış ibtidai insan qalığına şərti olaraq Azıxantrop, yəni Azıx adamı adı verilmişdir.[46]
Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğunda Mezolit dövründən orta əsrlərə qədər dövrü əhatə edən 6000 qayaüstü rəsm vardır. Ancaq burada primitiv incəsənətin çiçəklənmə dövrü Mis dövrü hesab edilir. Bu dövrdə qədim tayfaların yüzilliklərin əsəri olan həyat təcrübəsi dini və bədii görüşlər baxımından tam ifadə edilirdi.[47]
Təxminən eramızdan əvvəl 6000–4000-cü illərdə Zaqafqaziyada Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti inkişaf etmişdir.[48] Bu mədəniyyət adını Gürcüstanda yerləşən Şulaveridən və Azərbaycan yerləşən Şomutəpədən alır. Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyətinin mənsubları yerli obsidianı alətlər düzəltmək üçün istifadə edir, üzüm kimi mədəni bitkiləri yetişdirir, maldarlıqla məşğul olurdu.[49] Bir çox xarakteri mədəniyyətin Yaxın Şərqin neolit mədəniyyətlərindən törədiyini göstərir.[50]
E.ə. IV minilliyin ortalarında Azərbaycanda (Ağdamda) Leylatəpə mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Keramik qablarda dəfn bu mədəniyyət üçün xarakterikdir. Tipik Ön Asiya yaşayış məntəqəsi kimi Leylatəpə evlərin sıx yerləşdiyi məntəqədir. Bəzi rus alimlərinin fikrincə Leylatəpə mədəniyyətinin üzvləri Maykop mədəniyyətinin yaradıcısı olub.[51]
E.ə. IV–III minilliklərdə Azərbaycanın da daxil olduğu geniş bir ərazidə Kür-Araz mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Bu mədəniyyət yerli filiz yataqlarının geniş istifadəsi və metalişləmə sənətinin yüksək inkişaf səviyyəsi ilə xarakterizə olunur.[52] Bu dövrdə həmçinin dulusçuluq,[53] bağçılıq, Mesopotamiya və Kiçik Asiya ilə ticarət inkişaf etmişdir.[54]
Son tunc və erkən dəmir dövründə (e.ə. II minilliyin ikinci yarısı — e.ə. I minilliyin əvvəlləri) Muğan düzündə və Talış dağlarında Muğan mədəniyyəti mövcud olmuşdur.[55][56] Bu dövrdə əsas məşğuliyyət növləri maldarlıq və kənd təsərrüfatı idi.[57] Qərbi Asiya tipində tunc və dəmir qılınclar bu dövr üçün xarakterikdir.[58]
Naxçıvan MR ərazisində son tunc və erkən dəmir dövründə (e.ə. II minilliyin ikinci yarısı — e.ə. I minilliyin əvvəlləri) Boyalı Qablar mədəniyyəti mövcud olmuşdur.[59][60][61][62] 1896, 1904 və 1926-cı illərdə Qızılvəng monastırı yaxınlığında Naxçıvan mədəniyyətinə aid daş qutu qəbir abidələri aşkar olunmuşdur. Naxçıvan mədəniyyətini səciyyələndirən əsas saxsı məmulatı həndəsi naxışlarla, insan, heyvan, quş rəsmləri, müxtəlif piktoqrafik işarələrlə bəzədilmiş və yüksək sənətkarlıqla hazırlanmış boyalı qablardır.[63]
Eramızdan əvvəl XIII-VII-ci əsrlərdə Şərqi və Mərkəzi Zaqafqaziyada Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti mövcud olmuşdur.[64][65] Bu dövr əsasən qəbrlərdən öyrənilib. Xocalı kurqanında 1895-ci ildə E. Resler tərəfindən aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı Assuriya şahı II Adadnirarinin adı yazılmış muncuq tapılıb.[66] İvan Meşaninova görə bu tapıntı Zaqafqaziyanın İkiçayarası və Mesopotomiya ilə münasibətlərini aydınlaşdırmaq üçün geniş imkanlar açır.[67]
E.ə. VII əsrdə skiflər hal-hazırkı Azərbaycan ərazisinə köç etmişdilər.[68] Skiflərin Azərbaycanda qurduğu dövlət tarixi mənbələrdə İşquz adlandırılırdı.[69] Düşünülür ki, Skif çarlığının özəyinin midiya dilindəki adı Sakaşen (Azərbaycan Respublikasının qərbində, indiki Gəncədə) idi.[70][71][72][73] Riçard Nelson Fray və Anataliya Xazanova görə Skif çarlığının mərkəzi Muğan düzü idi.[70][74] İşquz Midiya, Manna və Urartu dövlətləri ilə sərhəd idi. Eramızdan əvvəl VI əsrin əvvəllərində skiflər Urartunun inzibati mərkəzi olan Teyşebainini dağıtmışdılar. Şəhərin suvarma sisteminin də dağıdılması bizim eranın əvvəllərinə qədər şəhərdə həyatın yenilənməməsinə səbəb olmuşdur.[75]
Skiflər yüksək oxçuluq bacarığına malik idi. Bunun sübutu skif abidələrində və onların istehsal etdikləri mallar üzərindəki şəkillərdə tapılan oxluqlardır. Skiflər mütəşəkkil xalq olmaqla bərabər tayfa şurası və hərbi başçılar tərəfindən idarə edilən tayfalar ittifaqına sahib idi.[76][77] Onlar hərbi iş sahəsində Azərbaycan ərazisindəki yerli əhalinin mədəniyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edirdilər. Skiflər aborigenlərə at belində ox atmaq taktikasını öyrədirdilər.[78]
1946–1953-cü illərdə S. M. Qazıyevin rəhbərliyi ilə Mingəçevirdə aparılan ekspedisiya zamanı tapılmış ilk tunc dövründən orta əsrlərədək dövrü əhatə edən materiallar içərisində skif qəbirləri də olmuşdur. Ümumiyyətlə, kimmer-skif yürüşləriylə eyni dövrdə Cənub-şərqi Qafqazın müxtəlif rayonlarında yeni xalqa aid qəbir abidələri və dəfn adətləri ortaya çıxmışdır. Bu abidələrin skiflərə aid olması tapılmış üzük-möhürlərdəki təsvirlərlə sübut edilir. Həmçinin, skif qəbirlərində skif tipli ox ucluqları, əyri bıçaqlar, bülöv daşlar, qılınc və nizə ucluqları, bilərziklər, tunc güzgülər tapılmışdır.[78]
Azərbaycan ərazisində eramızdan əvvəl təqribən IV–III əsrlərdən eramızın VIII əsrinə qədər Qafqaz Albaniyası adlandırılan dövlət mövcud olmuşdur.[79] Bu dövlətin paytaxtı əvvəlcə Kabalaka (Qəbələ), sonra isə Partav (Bərdə) şəhəri idi. Ellinizm dövründə hər biri ayrı dialekt və başçıya sahib alban tayfalarının birləşməsi nəticəsində Qafqaz Albaniyası yaranmışdır. Strabona görə Alban dinində üç tanrıya: Günəş, Zevs və Ay tanrısına ibadət var idi. İberiya sərhədinə yaxın yerləşən Ay məbədi böyük əraziyə sahib idi və bu məbədi idarə edən baş keşiş bütün krallıqda ikinci ən hörmətli adam sayılırdı. Albaniyadakı Ay kultunun ən spesifik cəhəti insan qurban verilməsi mərasimi idi.[80]
E.ə. IV əsr — eramızın VIII əsrlərində Cənubi Qafqazda, xüsusilə də Qafqaz Albaniyası ərazisində Küp qəbirləri mədəniyyəti yayılmışdır. Bu mədəniyyətdə ölülər bükülü vəziyyətdə sağ və ya sol böyrü üstə, əsasən, üfüqi şəkildə dəfn olunurdu. Qəbir invertarları metal (tunc və başlıca olaraq dəmir alət və silahlar, bürünc, gümüş və qızıl bəzək şeyləri), ağac, daş, gil, şüşə və pastalardan ibarət idi. Bu mədəniyyət əkinçilik, heyvandarlıq, ovçuluq, balıqçılıq və sənətkarlıqla məşğul olan oturaq əhaliyə aiddir.[81] E.ə. III–I əsrlərdə Qafqaz Albaniyası ərazisində Yaloylutəpə mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Mədəniyyəti günümüzə çatan nümunələri torpaq qəbirlərdə və kurqanlarda tapılmış müxtəlif alətlər mədəniyyətin nümayəndələrinin əkinçiliklə və şərabçılıqla məşğul olduğunu göstərir.[82]
Eramızın IV əsrində xristian dinini rəsmi dövlət dini elan edən Alban dövləti mövcudluğunun sonuna qədər bu və ya digər dərəcədə xristian ideologiyasının təsir dairəsində olmuşdur.[83] Alban çarı Yesuagenin dövründə, V əsrin əvvəllərində Albaniyada məktəblər mövcud idi. Müxtəlif qruplardan toplanmış uşaqlar burada savad öyrənirdilər. Hətta onların qidalanması üçün də dövlət tərəfindən pul ayrılırdı. Yesuagenin oğlu III Vaçaqan xristian dinin yayılması üçün savadlı ruhanilər hazırlayırdı. Bu məqsədlə dini məktəblər açılırdı. O, cadugər, sehrbaz, bütpərəst kahinlərin övladlarının bu məktəblərdə xristian kimi yetişdirilməsini əmr etmişdi.[84]
Albaniyada Nax-Dağıstan dillərinin ləzgi dilləri qrupuna aid alban dili danışılırdı.[85][86] Həmçinin Alban tarixçisi Moisey Kalankatuklu yazısı olan xalqlar içərisində albanları qeyd edir. X–XII əsrlərə qədər bu dil Kür çayının sol sahilində geniş yayılmışdı, daha sonra isə tədricən türk dialektləri ilə əvəz edildi.[87] Həqiqətən də alban dilinin qədim ədəbi abidələrinin mövcud olması sübut edilmişdir. Əşyalar və dini binalar üzərində həkk edilmiş bir çox alban epiqrafiya nümunələri tapılmışdır. Bu yazılar eramızın VI–VIII əsrlərinə aid edilir.[88] 1947–1952-ci illərdə Mingəçevirdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı alban yazısı həkk edilmiş nümunələr tapıldı.[89] Misirin Santa Katerina şəhərində yerləşən ortodoks monastırı — Müqəddəs Yekaterina Monastırında Qafqaz albanlarının dilində yazılmış Sinay palimpsesti tapılmışdır. Yazının mətni Həvari Pavelin Korinflilərə ikinci məktubundan ibarətdir. Palimpsest Zaza Aleksidze tərəfindən deşifrə olunmuşdur.[90]
Qafqaz Albaniyası ədəbiyyatı ilə bağlı məlumatlar azdır.[92] Alban dilinə dini və digər mövzulu kitablar tərcümə edilsə də, alban ədəbiyyatının ömrü qısa olub.[93] Bu tərcümələrə misal olaraq Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədidə, həmçinin İncilə əsaslanan alban mətnlərini — lektionarini göstərmək olar.[94] Alban lektionarisinin VII əsrə aid Septuagintadan daha qədim olması onu "dünya bibliya tədqiqatlarının incilərindən biri" edir.[95] Bibliya alban dilinə V əsrdə tərcümə edilib.[96] Erməni tarixçisi Qevonda əsasən, Əhdi-Cədid alban dilinə tərcümə edilib.[97] Alban dili İncilin tərcümə edildiyi on ikinci dildir.[98] Tədqiqatçılar Alban kilsəsi və alban çar hakimiyyəti tərəfindən yaradılmış III Mömin Vaçaqanın qanunlarının da əvvəl alban dilində yazıldığını, daha sonra erməni dilinə tərcümə edildiyini inkar etmirlər.[92][99][100] Murtuzəli Hacıyevin fikrincə alban dilində və yazısı ilə nəinki dini, həm də elmi ədəbiyyat yaradılıb.[94] Mehranilər sülaləsindən Cavanşirin əmri ilə Moisey Kalankatlı alban tarixşünaslığı abidələrindən biri olan[92] "Alban ölkəsinin tarixi" əsərini yazmışdır.[45] VIII əsrdə Alban kilsəsinin müstəqilliyini itirməsindən sonra alban dili və yazısından istifadəyə son qoyulmuş, ibadət erməni dilində aparılmışdır.[101]
Arxeoloji materialların öyrənilməsi, tədqiqatçılara Qafqaz Albaniyası incəsənətinin inkişaf mərhələləri haqqında fikir söyləməyə imkan vermişdir. Orta əsrlər alban incəsənəti qədim dövrdə Qafqaz Albaniyası sənətkarlarının yaratdıqları özüllər üzərində inkişaf etmişdi.[102] Qafqaz Albaniyası incəsənəti erkən dövrdə təbiəti və xarakteri baxımından dini ideyalara əsaslansa da,[103] birinci əsrdən yeni dövrün başlanması ilə dinin təsiri bir qədər zəifləyir və feodalizmin mənşəyi və inkişafı ilə bağlı yenilikçi ideyalar yayılırdı.[104] Yüksək səviyyədə mənimsənilmiş humanist ideyaların istiqamət verdiyi ikinci mərhələ dini və məzhəbi tendensiyaların üstünlük təşkil etdiyi əvvəlki mərhələnin özülləri üzərində inkişaf etməkdə idi.[105] Qafqaz Albaniyası incəsənətinə zərgərlik, daşişləmə, ağacişləmə, sümükişləmə, bədii şüşə, bədii metal, duluşçuluq və monumental heykəltaraşlığı misal çəkmək olar.
Qafqaz Albaniyasında xüsusi alban təqvimi var idi. Qafqaz albanları 352-ci ildən etibarən İsgəndəriyyə məktəbi təqvimini istifadə edirdilər. Ananiya Şiraklı, Hovannes İmastaserin və başqalarının əsərlərinə əsasən alban təqvimi Misir sistemi təqvimi idi. Alban dilində ayların adı Navasardos, T'ule, Namos', Çil, Bokavon, Mare, Boceone, J'qul, Bontoke, Orili, Exna, Baxnadır.[106]
VIII əsrdə Qafqaz Albaniyasının Ərəb Xilafətinin tərkibinə daxil olması ilə Azərbaycanda İslam dini yayılmağa başlamışdır. İslamın yayılması İslam mədəniyyətinin inkişafına səbəb olmuşdur.[107] Ərəb Xilafətinin zəifləməsi ilə Azərbaycan ərazisində Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər kimi feodal dövlətləri yaranır. Şəddadi hökmdarı Fəzl bin Məhəmməd Araz çayı üzərində körpü, Əbüləsvar Şavur isə paytaxt şəhəri Gəncənin ətrafında sədd və xəndək qurmuşdur.[108] Şirvanşahlar dövründə Bakıda çoxlu inşaat işləri həyata keçirilmiş və şəhər inkişaf etdirilmişdir. XII əsrdə qala divarları inşa edilmiş və şəhərin müdəfiə sistemi gücləndirilmişdir. XV əsrdə Şirvanşahların öz iqamətgahlarını Şamaxıdan Bakıya köçürməsindən sonra şəhərin "Qala" adlandırılan qədim hissəsinin həyatında "kristallaşma" dövrü başlamışdır.[109] XI əsrdə Şirvanşahların sarayında əl-Qəzzi kimi ərəb dilində yazan şairlər var idi. XII əsrdə Əbülüla Gəncəvi, Fələki Şirvani, Xaqani Şirvani və Mücirəddin Beyləqani kimi bir çox şairlər III Mənuçöhr və onun oğlu I Axsitanın sarayında toplaşmışdı.
Azərbaycan tarixi boyu dünyaya bir çox filosof, şair və alim vermişdir. Orta əsrlər alim və filosofları arasında "Astronomiya" əsərinin müəllifi Əbülhəsən Şirvani qeyd edilməlidir.[38] Digər bir önəmli şəxsiyyət isə humanist, dünyəvi poeziya üslubunda yazan Nizami Gəncəvidir. Nizaminin yazdığı əsərlərə Ərzincan hakimi Bəhram şah ibn-Davuda həsr etdiyi "Sirlər xəzinəsi", Atabəy Şəmsəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgizə həsr etdiyi "Xosrov və Şirin", I Axsitana həsr etdiyi "Leyli və Məcnun", Marağa hakimi Əlaəddin Körpə Arslana həsr etdiyi "Yeddi gözəl", Nüsrətəddin Əbubəkr ibn Məhəmmədə və Mosul hakimi Məlik İzzəddinə həsr etdiyi "İsgəndərnamə" və fars dilində divanı daxildir.[110]
Azərbaycan türk dilinin bölgədə yayılması İran dillərinə aid olan qədim azəri dilinin sıradan çıxmasına səbəb olmuşdur. Azəri dili Atropatena çarlığının dili idi,[111] hansı ki İran Azərbaycanını və müasir Azərbaycanın cənub-şərq bölgələrini əhatə edir.[112] Ehtimal ki, azəri dili XVII əsrə qədər mövcud olmuşdur.[42][113]
XIII əsrdə Xaçın knyazlığında xaçkarların (xaç daşları) ən gözəl nümunələri yaradılmışdır (məsələn, Ktişvəng monastırı xaçkarları).[114] Orta əsrlərdə Xaçın knyazlığında erməni miniatür məktəbi inkişaf etmişdir (məsələn, 1224-cü il və təqribən 1264-cü ilə aid əlyazmalar).[115] Xaçın knyazı Vaxtanq Taqavoraznın sarayında Mxitar Qoş "Qanunnamə" əsərini tamamlamışdır.[116]
Səlcuqlar dövləti dövründə başlayan türk tayfalarının gəlişi[41] monqolların dövründə də davam etmişdir. Beşinci monqol ulusu Elxanilərin ordusunun böyük bir hissəsini türklər təşkil edirdi.[42] Elxanilər dövründə türk boylarının Azərbaycana köçü baş vermişdir. Bu dövrdə tat-tacik qruplara qarşı monqolların göstərdiyi diskriminasiya, Fərat çayından kanalların açılması tatların Azərbaycan və İraq-i Əcəmdən (Sultanabad) İraqa köç etməsinə səbəb olmuşdur. Qalanlar isə monqollarla birlikdə türkləşmiş, İran Azərbaycanında Azərbaycan dili hakim olmuşdur. Türklərin Azərbaycanda yerləşməsinin əsas səbəbi bu ölkədə otlaq, bağ-bağçaların çox olması, mal-qara bəsləmək üçün uyğun və əlverişli şəraitin olmasıdır.[117]
XIV–XV əsrlərdə Azərbaycan türk etnosunun formalaşmağa başlaması ilə Azərbaycan mədəniyyəti ortaya çıxır. İlk dövrlərdə stabil mərkəzləri olmayan bu mədəniyyəti Osmanlı mədəniyyətindən fərqləndirmək çətin idi. XV əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin iki mərkəzi formalaşır: Cənubi Azərbaycan və Aşağı Qarabağ. XVI–XVIII əsrlərdə bu mədəniyyət mərkəzlərinin formalaşması başa çatır. XIV–XV əsrlərdəki Azərbaycan mədəniyyətinin mənbəyindən danışılanda yadda saxlanmalıdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətin digər hissələri ayrılmaz surətdə dil ilə bağlıdır. Maddi mədəniyyət isə əhalinin türkləşməsindən sonra belə ənənəviliyini qorumuşdur. Müstəqil olduqdan sonra Azərbaycan mədəniyyətinin İran mədəniyyəti və Ərəb mədəniyyəti ilə güclü əlaqələri saxlanmışdır. Onların ortaq dini və ortaq mədəni-tarixi ənənələri vardır.[1]
XVI əsrdə Azərbaycan türkləri tərəfindən Səfəvilər imperiyası qurulmuşdur.[4] Səfəvi şahı I İsmayılın dövlət dini olaraq şiəliyi seçməsi Azərbaycan türklərini etnik və linqvistik olaraq oxşar olduqları Osmanlı türklərindən fərqləndirməyə başladı.[118] Bu dövrdə Azərbaycan dili, ədəbiyyatı, aşıq musiqi sənəti, xalçaçılığı və s. mədəniyyət sahələri inkişaf etmişdir. Səfəvilərin əsas hərbi gücü olan türk tayfaları Səfəviyyə sufi ordeninə uyğun olaraq qırmızı çalma geydiklərindən azərbaycan dilindəki qızılbaş ifadəsi ilə adlandırılır, saqqallarını kəsib azərbaycanlılara xas bığlarını saxlayırdılar.[119][120] Səfəvi tacının seçilməsi qarabağlılar kimi xüsusi baş geyimi olan müəyyən qrupların ənənəsinin bir hissəsi idi.[121]
XVIII əsrdə Azərbaycanda türk mənşəli sülalələrin idarə etdiyi xanlıqlar əmələ gəlmişdir.[122][123] 1813-cü il Gülüstan müqaviləsi və 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi ilə müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisi Rusiya hakimiyyətinə keçmiş, Cənubi Azərbaycan isə İranın tərkibində qalmışdır.[124][125][126][127] Beləliklə, Araz çayı sərhəd olmaqla azərbaycanlılar iki ayrı imperiyanın tərkibində qalmağa məcbur olmuş, İran və Rusiya mədəniyyətinin təsirində qalan azərbaycanlılar iki əsrlik sosial təkamül nəticəsində bir-birindən fərqlənməyə başlamışlar.
1822-ci ildə süqut etmiş Qarabağ xanlığının paytaxtı Şuşa şəhəri Azərbaycan musiqisi və poeziyasının beşiyi, Azərbaycan mədəniyyətinin mərkəzlərindən biridir.[18] Bu şəhər müəyyən bir dövr ərzində bir çox Azərbaycan ziyalıları — şairlər, yazıçılar və xüsusən musiqiçilərin (Azərbaycan aşıqları, Azərbaycan muğam ifaçıları, qopuz ifaçıları) evi olmuşdur.[10][38] Şuşa şəhərinin tarixi mərkəzində 549 qədim bina (bunlardan 72-si Azərbaycan tarixində iz qoymuş şəxslərin yaşayış evləri və ya ev muzeyləridir), 17 məhəllə bulağı, 17 məscid, 6 karvansara, 3 türbə, 2 mədrəsə, bir neçə kilsə və monastır, 2 qəsr və qala divarları yerləşir. Bu abidələrin çoxu XIX əsrdə yaşamış Azərbaycan memarı Kərbəlayi Səfixan Qarabaği tərəfindən tikilmiş və həmin dövrün ən məşhur nəqqaşı Kərbəlayi Səfərəli tərəfindən bəzədilmişdir.[128]
XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olmasıyla burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti ilə və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olmuşlar. Bu dövrdə Tiflis şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı üçün önəmli mərkəzlərdən birinə çevrilir.[129] XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda mədəni Renessans dövrü (milli oyanış, latın əlifbası layihəsi, milli mətbuatın və teatrın yaranması, dünyəvi məktəblərin açılması[12]) baş vermişdir.[11] Buna baxmayaraq, Bakı, Gəncə və Tiflisdə İran mədəniyyəti, ədəbiyyatı və dilinə maraq XIX əsrin sonuna qədər davam etmişdir.[130]
28 may 1918-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası İstiqlal Bəyannaməsini qəbul edərək rəsmən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasını elan etmişdir. Sovet işğalına qədər 23 ay mövcud olan bu dövlət tarixə müsəlman Şərqindəki ilk demokratik və dünyəvi respublika (5 il sonra, 1923-cü ildə Türkiyə Cümhuriyyəti yaranıb) olaraq keçmiş və Azərbaycan qadınlara səs vermə hüququ verən ilk müsəlman xalqı olmuşdur.[122][131] 19 noyabr 1918-ci ildə Milli Şuranın Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliyi ilə keçən iclasında Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün millətlərin təmsil edildiyi Azərbaycan parlamentinin yaradılması qərara alındı. Qərara görə 24 min nəfərdən bir nümayəndə hesabı ilə müsəlmanlar 80, ermənilər 21, ruslar 10, almanlar 1, yəhudilər 1 nümayəndə çıxarda bilərdi.[132] Bir çox millətlərin nümayəndələri kimi parlamentin erməni Daşnaksütun fraksiyasından olan Abram Dastakov və Xoren Amaspür da Azərbaycan Nazirlər Kabinetinə seçilmişdir.[133]
1920–1930-cu illərdə Bakı şəhəri bütün türk xalqlarının mədəni həyatının mərkəzinə çevrilir. Burada Tatarıstan, Özbəkistan, türkdilli Krım, Türkiyə və s. yerlərin görkəmli ziyalıları yaşayır və fəaliyyət göstərirdilər.[134] Onların bir çoxu Stalin repressiyasının qurbanları olmuşdur.[135] Qazax ədəbiyyatı ilə müqayisədə Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələri 1937–1938-ci illər repressiyalarından daha az əziyyət çəkib, ancaq Zaqafqaziyada ən çox repressiya qurbanı olanlar onlardır. Həmçinin Azərbaycanın bir çox elm və incəsənət xadimi Böyük Təmizliyin qurbanı olub.[134]
1920-ci ildə Əli Bayramov adına Qadın klubunda 7 qadının öz çadrasını çıxartması ilə Azərbaycanda çadranın atılması kampaniyası başlamışdır.[136] Ümumiyyətlə, Azərbaycan qadını XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq ilklərə imza atmışdır. Təhsil sahəsində Nigar Şıxlinskaya, Sona xanım Vəlixan[137], Adilə Şahtaxtinskaya[138], Validə Tutayuq[139], teatr və kinoda Gövhər Qazıyeva[140], Şövkət Məmmədova[141], İzzət Oruczadə[142], Qəmər Salamzadə[143] Qəmər Almaszadə[144], siyasətdə Ayna Sultanova[145], Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin Prezidiumunun Sədri seçilərək ilk azərbaycanlı qadın parlament başçısı olan Səkinə Əliyeva[146] misal göstərilə bilər. 1931-ci ildə ilk uçuşunu həyata keçirən Leyla Məmmədbəyova isə nəinki Azərbaycanda, həmçinin Qafqazda, Cənubi Avropada və Yaxın Şərqdə ilk qadın təyyarəçi olur.[147]
Sovet dövründə Bakının ruslaşması şəhərin azərbaycanlı, rus, erməni, yəhudi və digər millətlərdən olan əhalisini birləşdirən supra-etnik Bakı şəhər submədəniyyətinin yaranmasına gətirib çıxardı. Rus dilinin həddindən artıq yayılması rusdilli azərbaycanlıların (ana dili rusca olan azərbaycanlılar) ortaya çıxmasına səbəb oldu.[148][149][150][151] 1939-cu ildə Moskvada Azərbaycan sovet memarları Sadıq Dadaşov və Mikayıl Hüseynovun proyekti əsasında Azərbaycan pavilyonu qurulmuşdur. Pavilyondakı ekspozisiya Azərbaycan SSR-in və onun mədəniyyətinin inkişafına həsr edilmişdir. 1930-cu idə Aleksandr Şirvanzadə Azərbaycan SSR-in ilk xalq yazıçısı,[152] 1931-ci ildə Qurban Pirimov Azərbaycan SSR-in ilk xalq artisti, 1956-cı ildə Səməd Vurğun Azərbaycan SSR-in ilk xalq şairi olmuşdur. Azərbaycanda doğulmuş SSRİ xadimlərinə Mstislav Rostropoviç, Larisa Dolina, Vladimir Menşov, Yevgeni Petrosyan, Harri Kasparov misal göstərilə bilər.
1953-cü ilin may ayında Azərbaycan SSR-in Mədəniyyət Nazirliyi yaradılmışdır. 1988-ci ildə müğənni və bəstəkar Polad Bülbüloğlu Mədəniyyət naziri olmuşdur.[153] 14 fevral 2011-ci ildə "zəngin Azərbaycan mədəniyyətinin bəşəri dəyərlərini dünyaya çatdırmaq, həmçinin dünya mədəniyyət incilərini ölkəmizdə təbliğ etmək, gənc nəslin bədii-estetik zövgünü formalaşdırmaq" məqsədi daşıyan Mədəniyyət TV yayıma başlamışdır.[154]
2001-ci ildə Azərbaycan Avropa Şurasına üzv olmuşdur. 2021-ci ildə Azərbaycanla Türkiyə arasında imzalanan Şuşa Bəyannaməsində mədəniyyət sahəsində əməkdaşlıq, tarixi və mədəni irsin qorunması, Türk mədəni irsinin beynəlxalq səviyyədə təbliğ və təşviq edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.[155][156] 2022-ci ildə Azərbaycanla Rusiya arasında imzalanan Moskva Bəyannaməsində mədəniyyət və incəsənət sahələrində əlaqələrin dərinləşdirilməsi məsələsi qeyd edilmişdir.[157]
2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsində Azərbaycanın qələbəsindən sonra azad edilmiş şəhərlərin bərpası və bölgənin azərbaycanlı əhalisinin geri qaytarılması ("Böyük Qayıdış") üçün işlər başladılmışdır. 2021-ci ildə Şuşa şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin paytaxtı elan edilmiş, Qarabağ ətrafında azad edilmiş bölgələrin bir hissəsini əhatə edən "Şərqi Zəngəzur" ərazi vahidi yaradılmışdır.[158]
Tarix öncəsi dövrlərə aid yaşayış yerləri olan meqalitik və siklopik tikililərin qalıqları (xalq yaşayış yerləri olan "qaradam"ların ilkin forması) Kiçik Qafqazın dağlıq hissələrində və Naxçıvan ərazisində aşkarlanmışdır. Bu cür tikililər Azərbaycanda Eneolit və Erkən Tunc dövrünə aid edilir.[159] Belə yaşayış yerlərinə nümunə olaraq Füzuli rayonu ərazisində Qaraköpəktəpə, Sədərək rayonu ərazisində Sədərək qalası, Ağdam rayonu ərazisində Üzərliktəpə, Babək rayonu ərazisində Çalxanqala, Ağstafa rayonu ərazisində Qarğalartəpəsi, Babək rayonu ərazisində I Kültəpə, Cəlilabad rayonu ərazisində Əliköməktəpəsi və Şərur rayonu ərazisindəki Oğlanqala yaşayış yerlərini göstərmək olar.
Manna dövrünün memarlığı İranın Qərbi və Şərqi Azərbaycan ostanları ərazisindəki abidələr əsasında qismən öyrənilmişdir. Manna dövrü memarlığını özündə əks etdirən abidələrə nümunə olaraq Urmiya gölü ətrafında yerləşən Həsənlitəpə, Dinhatəpə, Göytəpə, Həftəvantəpə və Gilan ostanı ərazisindəki Rudbar şəhəri yaxınlığında yerləşən Marlıqtəpə yaşayış yerlərini göstərmək olar. Manna dövrü kimi, Atropatena dövrü memarlığını əks etdirən əsas abidələr də İran İslam Respublikası ərazisindədir. Bu cür abidələrə nümunə olaraq Atropatenanın paytaxtı olmuş Qazaka şəhərinin qalıqlarını əks etdirən Təxti Süleyman yaşayış yeri və Kürdüstan ostanı ərazisində Saqqız şəhəri yaxınlığında yerləşən Kerefto mağara-məbədini göstərmək olar. Azərbaycan Respublikası ərazisində Atropatena dövrü memarlığı qismən Sabirabad rayonu ərazisindəki Ultan qalası yaşayış yeri əsasında öyrənilmişdir.
Qafqaz Albaniyasının memarlığı əsasən Azərbaycanın Şimal-Qərb və Qərb rayonlarında saxlanmış abidələr (Şəki rayonu ərazisindəki Kiş,[160] Zəyzid, Bideyiz kilsələri və Dairəvi məbəd, Şabran rayonu ərazisində Çıraqqala, Qəbələ rayonu ərazisindəki Kabalaka yaşayış yeri və Kilsədağ kilsəsi, Qax rayonu ərazisindəki Qum bazilikası, Ləkit kilsəsi, Yeddi kilsə monastırı, Mingəçevir kilsə kompleksi, Qazax rayonu ərazisində Avey kilsəsi, Xocavənd rayonu ərazisində Amaras monastırı, Laçın rayonu ərazisindəki Sisərnəvəng monastırı və sair) əsasında öyrənilmişdir. Azərbaycan ərazisində orta əsrlər xristian feodal dövlətlərinin memarlığı isə əsasən Qərb rayonları və Qarabağ ərazisindəki abidələr (Kəlbəcər rayonu ərazisində Gəncəsər və Xudavəng monastırları, Lex qalası, Gədəbəy rayonu ərazisində Həmşivəng monastırı, Ağdam rayonu ərazisində Müqəddəs Yelisey monastırı, Tərtər rayonu ərazisində Üç körpə və Xatirəvəng monastırları, Craberd və Xoxanaberd qalaları, Xocalı rayonu ərazisində Qaxaç qalası və s.) əsasında qismən tədqiq edilmişdir. Azərbaycan ərazisində dövrümüzə çatmış ən qədim tikililər Qum bazilikası, Ləkit kilsəsi və Bakıdakı Qız qalasının təməl hissəsi hesab edilir.[161]
Erkən feodal dövrü memarlığı Azərbaycanda nəhəng müdafiə qurğularının Beşbarmaq, Gilgilçay və Zaqatala sədlərinin inşası ilə xarakterikdir.[162] Azərbaycan ərazisində ən qədim islami tikililər VII əsrdə Ağsuda inşa edilmiş məscid və Şamaxı cümə məscididir.[161] VIII əsrdə Azərbaycanın ərəblər tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra ölkə ərazisində İslam mədəniyyətinin yayılmasına başlanılır, məscidlər, minarələr, mədrəsələr və türbələr inşa edilir.[107]
IX–X əsrlərdə Ərəb Xilafətində mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsindən sonra Azərbaycanda müxtəlif kiçik sülalələr qısa müddətli hakimiyyətlərini qurmağa müvəffəq olmuşlar. Həmin dövrdə əsas yaşayış məntəqələri olan Bərdə, Şamaxı, Beyləqan, Gəncə, Naxçıvan, Marağa, Təbriz, Urmiya şəhərləri ətrafında spesifik xüsusiyyətlərə malik yerli memarlıq məktəbləri (Şirvan-Abşeron, Arran və Naxçıvan-Marağa) formalaşır. Bu memarlıq məktəblərindən Naxçıvan-Marağa məktəbi mükəmməl keramik-kaşı fasad işləmələri, Şirvan-Abşeron məktəbi hamar divar səthi və memarlıq elementlərinin plastik işləmələrinin kontrastı, Arran memarlıq məktəbi isə kərpic işləmələri ilə fərqlənir.[107] XII–XIII əsrlər Azərbaycan memarlığının ən gözəl nümunələri Möminəxatun, Yusif Küseyir oğlu, Gülüstan türbələri, Bakıdakı Qız qalası, Qırmızı və Göy Günbəd türbələri, Mərdəkandakı dairəvi və dördkünc qəsrlər, Nardaran və Bayıl qəsrləri, həmçinin Pirsaatçay xanəgahıdır.
XIV–XVI əsrlərdə şəhərlərin genişlənməsi ilə kərpic və daş inşaatı inkişaf edir ki, bunun da ən gözəl nümunəsi Şirvanşahlar sarayı hesab edilir. Yerli memarlıq məktəblərinin ənənələri bu dövrlərə aid bürc formalı türbələrdə (Bərdə, Qarabağlar və Xaçındərbətli türbələri) və Ramana qalasının, həmçinin ikiyaruslu və gümbəzli quruluşa malik[107] olan Diribaba türbəsinin, Təbrizdə Göy məscid, Sultaniyyədə Olcaytu Xudabəndə türbəsi, Gəncə cümə məscidinin memarlığında davam etdirilir.
XVII–XVIII əsrlərdə Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin baş verməsi səbəbi ilə monumental memarlıq nümunələrinin inşası azalır; buna baxmayaraq həmin dövrdə Gəncə imamzadə türbəsinin və Xan sarayının, Şəkidə divar rəsmləri ilə zəngin Xan sarayının,[107] İrəvanda Sərdar sarayının və Göy məscidin inşası başa çatdırılır.
 |  | |||||||||
Bakıda İsmailiyyə Sarayı (1908-1913) və Gəncə Dövlət Filarmoniyası (2012-2017) | ||||||||||
XIX əsrdə Abşeron yarımadasında neft sənayesinin inkişafı ilə ictimai və mədəni həyatda da canlanma baş verir. XX əsrin əvvəllərində Bakı Rusiya imperiyasının əsas sənaye şəhərlərindən birinə çevrilir. Şəhərin iqtisadi baxımdan sürətli inkişafı aralarında Emanuel Nobel, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev, Murtuza Muxtarov, Şəmsi Əsədullayev, Aleksandr Mantaşev və s. milyonçuların şəhərə böyük sərmayələr yatırmasına şərait yaradır, çoxsaylı yeni binalar və komplekslər inşa edilir. Azərbaycan şəhərlərində messenatların sifarişi ilə çoxsaylı ictimai binalar, məktəb, xəstəxana və yaşayış binaları inşa edilir. Həmin dövrdə inşa edilmiş memarlıq abidələri arasında İsmailiyyə, Səadət, Tağıyevin sarayları, Opera və Balet Teatrının binası, Şəhər Dumasının binası, Sabunçu elektrik qatarı stansiyası binası, Bakı və Gəncədə dəmir yolu stansiyalarının binalarını qeyd etmək olar.
1920–1930-cu illərin Sovet Azərbaycanı memarlığı üçün konstruktivizm ideyasının hakim olması xarakterikdir. Həmin dövr memarlar Aleksey Şusev, Vesnin qardaşları, S. S. Pen, Q. M. Ter-Mikelov, həmçinin memar Mikayıl Hüseynovun yaradıcılığının erkən dövrü ilə əlaqəlidir. 1934-cü ildə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi İcrayə konstruktivizm üslubunu tənqid edən və milli memarlıq ənənələrinə qayıtmağa çağıran qərar verdi.[163] Konstruktiv stil Azərbaycanda oturuşmağa imkan tapmamış, 30–40-cı illərdə yaradıcılığında klassik memarlıq ənənələri və milli memarlığın elementlərini birləşdirən S. A. Dadaşov, V. A. Munts və Mikayıl Hüseynovun təsiri Azərbaycan memarlığında hiss edilməyə başlayır. Bu sırada Mikayıl Hüseynovun yaradıcılığı xüsusilə fərqlənir. Həmin dövrün "klassik-milli memarlıq üslubu"nda inşa edilmiş əsərlər arasında Hökumət Evi (1934), Bakı Musiqi Akademiyası (1936), Azərbaycan Milli Kitabxanası (1947), Milli Ədəbiyyat Muzeyi (1940), AMEA binası (1948–1960) xüsusilə diqqəti cəlb edir.
1936-cı ildə Azərbaycan Memarlar İttifaqının əsası qoyulmuşdur. 1969–1982-ci illərdə ölkəni idarə etmiş Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyev Azərbaycan memarlarını müasir və milli memarlıq elementlərini öz yaradıcılıqlarında birləşdirməyə çağırmışdı.[163] Həmin dövrün memarlıq nümunələri arasında Bakı metropoliteninin Nizami (1970) və Elmlər Akademiyası (1976) stansiyaları, Zaqulba qonaq evi, Azadlıq prospektindəki yaşayış binaları, Gəncədə Kəpəz hoteli (1973), Bakıda Abşeron hoteli (1965) diqqət çəkir.
Müasir Azərbaycan memarlığı əvvəlki dövrlərin memarlıq ənənələrini özündə əks etdirməklə islam, qotik, klassik, barokko, modern memarlıq stillərinin milli memarlıq elementləri ilə vəhdətindən ibarət binalarda əks olunur. Son dövrlərdə inşa edilmiş binaların fasadlarının işlənməsində aqlay daşından geniş istifadə olunur. Bundan başqa mərmər, qranit, alüminium panellər də fasadların həllində tətbiq edilir. Müasir Azərbaycan memarlığının maraqlı nümunələri arasında Alov qüllələri, SOFAZ Tower, SOCAR Tower, Baku Tower, Trump Tower Baku, Bakı Kristal Zalı, Bakı Olimpiya Stadionu, Gəncə Dövlət Filarmoniyasının binası, Heydər Əliyev Mərkəzi və Konqres Mərkəzinin binaları, Port Baku və Azure kompleksləri, The Crescent Development Project, Heydər məscidi və başqa memarlıq layihələrini göstərmək olar.
 | .jpg) | |||||||||
BSE-yə görə əsərlər boyunca tarixi mövcudiyyətin lokal şərtləri unikal Azərbaycan incəsənətinin yaranmasına gətirib çıxartmışdır. Bu incəsənət Yaxın Şərqin bədii irsində öz yerini tapmışdır. Qonşular və ətraf ölkələrlə tale birliyi onların bədii irslərinin qarşılıq əlaqəsinə xidmət etmişdir.[109]
VIII əsrdə Azərbaycanda İslamın yayılması təsviri sənətin inkişafına səbəb olmuşdur. Bu dövrdə dini memarlıq abidələrinin tikilməsi zamanı müxtəlif naxış və ornamentlərdən, kalliqrafiya elementlərindən, kaşıdan və barelyefdən istifadə olunmuşdur. Xilafətin zəifləməsi ilə Bərdə, Şamaxı, Beyləqan, Gəncə, Naxçıvan, Şabran kimi şəhərlərdə yerli incəsənət məktəbləri formalaşmışdır.[109] İncəsənət ustalıq əsərləri arasında isə Məhəmməd Möminin hərbi yaraqları qeyd edilə bilər (XVI əsr, Hərbi palata, Moskva).[107] Səfəvi-Osmanlı müharibələri və xanlıqlar arasındakı feodal çəkişmələri XVII–XVIII əsrlər incəsənətinin inkişafına ağır şəkildə təsir etmişdir.[109]
XVI–XVII əsrlərdə şəbəkə bədii taxta tərtibatı üsulu kimi geniş yayılmışdır. Şəbəkənin əsas xüsusiyyəti taxta parçalarının birləşdirilməsində nə mismardan, nə də yapışqandan istifadə edilməsidir. Şeyx Cüneyd türbəsindəki sənduqə və Gəncə Cümə məscidinin minbəri bu sənətin XVI–XVII əsrlərə aid nümunələrindəndir.[164]
Lahıc uzun müddət misgərlik sənəti ilə məşhur olmuşdur.[165] Mis yaradıcılığının inkişafı qalayçılıq və dəmirçilik kimi əlavə sahələrin inkişafına gətirib çıxarmışdır. Mis qab-qacaqlarda istifadə edilən bəzəklərə buta, üçləçəkli yarpaq, üçbucaq və içi ornamentlərlə doldurulan ovallar daxildir.[166]
Azərbaycan əlyazma kitablarının yazılmasında nəsx, nəstəliq, təliq, şikəstə, süls, reyhani, divani, ruqə, mühəqqiq, touqi və s. xətt nümunələrindən istifadə edilmişdir. Elmi əsərlər isə əsasən nəsx xətti ilə yazılmışdır.[167] Bundan başqa məscid kitabələrində, misgərlik nümunələrində, döyüş əşyalarında, sufi dərvişlərinin istifadə etdiyi kəşkül və təbərzində kalliqrafiya nümunələrinə rast gəlinir.[168]
Orta əsrlərdə yaşamış xəttatlara Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri olan Əbdülqadir Marağai, qəzvinli Kişvəri,[169] İsgəndər bəy Münşi,[170] Məhəmməd Tahir Vəhid Qəzvini, Sadıq bəy Əfşar misal göstərilə bilər.[170][171] Orta əsr Azərbaycan əlyazmaları Xəlil bin Əhməd,[172] Səfəvilər dövründə Şah Mahmud Nişapuri,[173] Məhəmməd ibn Hüseyn Katib Nişati, Mahmud Şirazı,[174] XVIII əsrdə Şamaxılı Osman ibn Mahmud Əfəndi,[175] Kazım Qaradonlu[176] və s. kimi katib və xəttatlar tərəfindən köçürülmüşdür. XVI əsrə aid Xətai divanının "gözəl qızıl işləmələri və xəttatlığı" onun imperiya ilə əlaqəsini göstərir.[177]
Azərbaycanda xəttatlıqla usta Baba (XVIII əsr, Bakı), usta Abuzər Bədəlov (XVIII–XIX əsrlər, Şahbuz), Usta Zeynal Nəqqaş (XIX əsr, Ordubad),[178] usta Əhməd (XIX əsr, Lənkəran), usta Məhəmməd (XIX əsr, Gəncə) kimi sənətkarlar məşğul olmuşdular.[179] XIX əsr Azərbaycan mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Şuşada[18] Mirzə Məhəmmədkərim bəy Kəbirli, Hacı Mirzə Əliqulu Yusifzadə, Molla Əli Qarabaği, Mirzə İsmayıl Məhzun, Mirzə Hüseyn bəy Salar, Mir Möhsün Nəvvab, Həsənəli xan Qaradaği kimi xəttatlar fəaliyyət göstərirdi. Molla Əlinin şagirdi Mirzə Kazım onun yazılarını "İnşai-Mirzə Kazım" adı ilə dərc etdirmiş və bu kitab mədrəsələrdə hüsnü-xətt örnəyi kimi istifadə edilmişdir.[180] Həsənəli xan Qaradaği Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ" əsərini şikəstə-nəstəliq yazısı ilə köçürmüşdür. Mirzə Qədim İrəvani Ermitajda saxlanılan qovluqşəkilli hədiyyəsində nəsx xətti ilə Sədidən şeir parçalarını yazmışdır.[168] Lənkəran qəza məhkəməsi katibi Mirzə İsmayıl Qasir isə nəsx, təliq və naxun xətlərinin ustadı idi.[181] Gəncədə və Tiflisdə xəttatlıq dərsi verən Mirzə Şəfi Vazehi alman şərqşünası Fridrix Bodenştedt belə təsvir edirdi: "Mirzə Şəfi çox gözəl yazırdı və eyni zamanda (yazıya) gözəllik və rəngarənglik gətirirdi: hərfləri mətnin məzmununa uyğunlaşdırırdı. Əgər o, adi şeylər barədə yazmalı olurdusa, onda o, onlara adi, qəşəng şeylərə bayramsayağı paltarlar geydirirdi, qadınlara göndərilən məktubları xüsusi nazik xətlə yazırdı."[182]
XIX əsr ortalarında Azərbaycanda mədrəsələrində hüsnü-xətt dərsinə xüsusilə diqqət edilməyə başlanmışdı. Belə mədrəsələrdən biri Nuxada "Məcməül-xoş xətt" əsərinin müəllifi Əbdülqəni Xalisəqarızadə Nuxəvinin (1817–1879) mədrəsəsi idi. Nuxəvinin əsasən nəsx və nəstəliq xətlərindən istifadə edərək yazdığı əlyazma kitabları bədii estetik zövqlə tərtib edilmişdi.[167] Qafqaz müsəlmanlarının V şeyxülislamı Əbdüssəlam Axundzadə 1894-cü ildə Tiflisdə "Xətti-təliq və nəstəliq" dərsliyini dərc etdirmişdir.[180] Bakı şəhərinin ətraf kəndlərində isə xəttatlıq sənəti daha çox məscidlərin nəzdindəki məktəblərdə dini dərslərlə bərabər tədris edilmiş və bu sənətin mahir ustaları da belə yetişmişdir. Suraxanıdan Mirzə Əsədullah "İsmailiyyə" bina fasadının hədislərinin xəttatı olmuşdur. Onun şagirdi Əhməd Əlizadənin əl işləri AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.[181]
Sovet dövründə latın qrafikasına keçid və elmi-texniki tərəqqinin baş verməsi kalliqrafiya sənətinin tənəzzülünə səbəb olur. Müasir dövrdə Seyfəddin Mənsimoğlu, Hacı Eldar Mikayılzadə, Yavər Əsədov, Gülxan Baydəmir kimi rəssamlar əsərlərində xəttatlıqdan istifadə edirlər. Xəttatlığı ağacoyma sənəti ilə birləşdirən Seyfəddin Mənsimoğlu Məhəmməd Füzuli, Şah İsmayıl Xətai, Mövlana Cəlaləddin Rumi kimi şəxsiyyətlərə əsərlər həsr etmişdir. Hacı Eldar Mikayılzadə Təzəpir məscidinin bərpasında nəbati və islami naxışlarla bədii xəttatlığın sintezini yaratmışdır.[168]
XV əsrin ortalarında Qaraqoyunlu və sonra Ağqoyunlu dövlətləri ərazisində geniş yayılmış Təbriz miniatür məktəbinin "türkmən" üslubu meydana gəldi. Bu üslubun bir çox miniatürləri nəinki Təbrizdə, həm də müasir Azərbaycan ərazisində yerləşən bəzi orta əsr şəhərlərində, Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtı Şamaxıda ortaya çıxdı (Şamaxı antologiya əlyazması, 1468, Britaniya muzeyi, London). XIV əsrin əvvəllərində Elxani vəziri Rəşidəddinin emalatxanalarında işləyən rəssamların yaratdığı arxaik ənənələrin izləri XV əsr bakılı rəssam Əbdul Baqi Bakuvinin miniatürlərində də müşahidə olunur. Bakuvinin "At və sahibi" əsəri son dövr Yuan və erkən Min sülaləsi dövründə Çində çox məşhur olan döyüşçü təsvirinin İslami variantıdır.[107][183]
Orta əsrlərdə Azərbaycanda kitablara illüstrasiya çəkilməsi ənənəvi sənət idi. Bunlardan biri də XVIII əsrə aid Azərbaycan dilində yazılmış "Kəlilə və Dimnə" əlyazmasındakı sulu boya, lələk və mürəkkəblə çəkilmiş rəsmlərdir.[184] Dövrün məşhur miniatüristləri Əvəzəli Muğani ("Kəlilə və Dimnə", 1809), Mirzə Əliqulu ("Şahnamə", 1850), Nəcəfqulu Şamaxılıdır ("Yusif və Züleyxa", 1887). Rəssam Mir Möhsün Nəvvabın da kitab miniatürləri dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Onlardan ən məşhuru 1864-cü ildə "Bəhr ül-həzən" ("Qəm dəryası") əsərinə çəkdiyi 5 miniatürdür.[185]
Oqtay Sadıqzadənin "Fitnə", "Nəsimi" kitablarına verdiyi tərtibat miniatür üslubundadır. Rəssam Altay Hacıyev "Koroğlu" dastanına, Nəsimi poeziyasına illüstrasiyalarında, "Odlar yurdu", "Bahar oyunları" rəsmlərində miniatür ənənələrindən faydalanmışdır. Arif Hüseynovun milli folklora, adət-ənənəyə, maddi-mədəniyyət nümunələrinə həsr etdiyi silsilə rəsmləri qədim miniatürlərimizə yeni və yaradıcı baxış hesab edilir.[186] 70–80-ci illərdə Elçin Aslanov, Sənan Qurbanov, Nazim Babayev, Elçin Məmmədov kimi rəssamlar miniatürlər yaradırlar.
Müasir dövrdə bu sənəti davam etdirənlər Vəfa Allahyarova, Ədalət Bayramoğlu, Pəri Miniatürdür. Ədalət Bayramoğlu Şərq miniatürlərindən, xüsusilə Səlcuqlu miniatür tərzindən istifadə etmişdir. 2020-ci ildə miniatür sənəti Azərbaycan, Türkiyə, İran və Özbəkistanın ortaq qeyri-maddi mədəni irsi olaraq UNESCO-da qeydiyyata keçmişdir.[187]
XVII əsrdən XIX əsrə qədər Azərbaycan rəssamları yağlı boyadan istifadə edərək yaşayış yerlərinin, sarayların, hamamların bəzədilməsində iştirak edirdi. Ancaq onlar yalnız dekorativ motivlər yox, həmçinin tarixi portretlər, ov və müharibə səhnələri çəkirdilər.[184] XVIII əsrdə feodallara aid evlərdə əsasən nəbati motivlərdən ibarət divar rəsmləri ortaya çıxır. Bu rəsmlərə bəzən quş, heyvan və insan şəkilləri də daxil olur. Bu dövrdən qalma Şəki xan sarayının yuxarı mərtəbəsinin tavanındakı rəsmlər Abbasqulu adlı rəssam tərəfindən çəkilib.[188] Azərbaycan ornamentalist rəssamı[189][190] Qənbər Qarabaği Şəki xan sarayının interierində,[191] həmçinin Şuşadakı Rüstəmov və Mehmandarovun evlərindəki yumurta temperası ilə (bitki və zoomorfik motivlər) çəkilmiş dekorativ rəsmlərin müəllifidir.[192][193] Şəki xan sarayının aşağı zalının plafonunun stalaktitlərində Qarabağidən başqa onun qardaşı Səfər və oğlu Şükür (Şuşadan), həmçinin Əliqulu, Qurbanqulu və Cəfər (Şamaxıdan) işləmişdir.[109]
XIX əsrdə Azərbaycanda dəzgah rəssamlığı ağır-ağır inkişaf edirdi. Azərbaycan dəzgah rəssamlığının banisi Mirzə Qədim İrəvani idi. Bu dövrdə rəssamlar məkan kompozisiyası və həcm yaratma modelləşdirməsi kimi Avropa üslublarını rəsm və dekorativ rənglərlə birləşdirərək portret rəssamlığına keçirdilər. İrəvaninin "Gənc oğlanın portreti" və "Gənc qadının portreti" belə qəbildən olan rəsmlərdir. XIX əsrin 50-ci illərində o, İrəvandakı Sərdar sarayında yerləşən divar rəsmlərini bərpa etmişdi.[194]
XIX əsrdə dekorativ üslubda işləyən və heç bir təhsil almamış rəssamlar şöhrət qazanmağa başladı. Bunlardan biri olan Mir Möhsün Nəvvab akvarel rəsmləri, kitab miniatürləri və bina və məscidlər üzərində bəzəklər çəkirdi. Onun yaradıcılığı üçün müstəvi, dekorativ, ornamental divar rəsmləri, gül və quş təsvirli rəsmlər, onun şəxsi əlyazmalarındakı illustrasiyaları xarakterikdir.[195] Bu sahədə həmçinin peyzajlar, çiçəklər və dekorativ tətbiqi incəsənət nümunələri müəllifi Xurşidbanu Natəvan qeyd edilməlidir.
Azərbaycanın realist dəzgah rəssamlığının banislərindən biri olan Bəhruz Kəngərlinin çəkdiyi mənzərə rəsmlərində təbiət gözəllikləri, mədəniyyət abidələri, ilin fəsilləri əks olunmuşdur. O, Əzim Əzimzadə ilə birlikdə Sovet Azərbaycanının təsviri sənətinin təməllərini atmışdır.[107] Əzim Əzimzadə Bakıda rəssamlıq məktəbi açan ilk peşəkar rəssamlardan biri idi. Müasir Azərbaycan yağlı boya rəsramlığının banisi isə "Bibi-Heybət məscidi" və "Şeyxülislamın portreti" kimi əsərlərin müəllifi Əli bəy Hüseynzadədir. Təhsil almış ilk Azərbaycan rəssamı isə Qeysər Kaşıyevadır.[196]
Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra rəssamlığın yeni növü inkişaf etməyə başladı. 1920-ci ildə Bakıda ilk rəssamlıq məktəbi açıldı. 30-cu illərin məşhur rəssamları Qəzənfər Xalıqov, İsmayıl Axundov, Altay Hacıyev, Kazım Kazımzadə idi. 1932-ci ildə Azərbaycan Rəssamlar İttifaqı yaradıldı. 1940-cı ildə Azərbaycan rəssamlarının ilk qurultayı keçirildi. İkinci Dünya müharibəsi illərində isə əsasən siyasi plakatlar və satirik karikaturalar çəkilirdi. XX əsrin ikinci yarısının məşhur rəssamları Tahir Salahov, Səttar Bəhlulzadə, Mikayıl Abdullayev, Vidadi Nərimanbəyov, Rasim Babayev, Sənan Qurbanov və Toğrul Nərimanbəyov idi. Azərbaycanda kitab illustrasiyası iki yolla inkişaf edirdi: əlyazma illustrasiyanın binövrələrini davam etdirənlər və qrafik üslub və ağ-qara rəng istifadə edənlər.[184] 1990-cı illərdən sonra uğur qazanan rəssamlardan Aydan Salahova, Sabina Şıxlinskaya və Faiq Əhmədi qeyd etmək olar.
Azərbaycan xalçaları dedikdə Abşeron, Gəncə, Qazax, Şirvan, Qarabağ, Quba, Təbriz xalçaları nəzərdə tutulur.[197] İranika ensiklopediyasına görə xalçaçılıq əsasən Şərqi Zaqafqaziyada, indi azərbaycanlı adlandırılan türk əhalisinin yaşadığı ərazidə yayılmışdı. Digər xalqların xalçaçılığı az əhəmiyyət daşıyırdı.[198] Azərbaycan Qafqaz xalçalarının əsas yaradılma mərkəzi idi və Azərbaycan toxucularının bacarıq və ideyaları bütün Qafqazda hiss edilirdi.[9]
XVI əsrdə Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsindən başlayaraq Azərbaycan xalçaçılıq sənəti misli görünməmiş mükəmməlliyə çatdı və sənaye əhəmiyyəti qazandı.[199][200] Dövrün miniatür rəssamları, xəttatları Azərbaycan ornamental incəsənət məktəbinin formalaşmasında mühüm rol oynadı. Bu isə daha sonra Şərq incəsənətində və vahid Təbriz məktəbinin yaranmasında böyük təsirə səbəb oldu.[201][202] XVI əsrin ikinci yarısından Cənubi Azərbaycanda inkişaf edən əfşan, ləçək-turunc, gülbəndlik kompozisiyaları Şimali Azərbaycan şəhərlərindəki toxucular tərəfindən mənimsənildi. Tarixi statistikalara görə 1843-cü ildə Azərbaycanın 6 Xəzər əyalətində 18000 xalça toxunub. Şirvan və Qubadan olan xalçalar Bakıda, Qazax və Gəncədən olanlar Təbriz və İstanbulda satılıb.[199] 1850 və 1857-ci illərdə unikal məmulatların birinci beynəlxalq Tiflis sərgisində azərbaycanlı ustalar mükafat əldə etdilər. XIX əsrin sonunda kommersiya neftinin istehsalı əlaqədar iqtisadi inkişaf Bakıda və Azərbaycanın digər ərazilərində xalça toxuçuluğunun inkişafına səbəb oldu.[203]
Quba, Şirvan, Qazax, Zəncan xalçaları mürəkkəb həndəsi naxışlarla xarakterizə olunur, buna çoxbucaqlı və ya ulduzşəkilli medalyonların mərkəzi sahəsindəki eyni ox üzərində yerləşən heyvan və insan sxematik fiqurları daxildir. Çiçək motivlərinin bol olduğu müxtəlif bitki ornamentləri isə Təbriz və Qarabağ xalçalarına xasdır.[204] Azərbaycan xalçalarında görünən həndəsi formalara tarixi politeizm inanclarına gedib çıxan svastikanı və romb və kvadratlarla əhatə edilən səkkizbucaqlı ulduzu göstərmək olar. Daha sonra Təbriz mədəniyyətinin təsiri ilə digər məktəblərdə bitki aləmi elementləri ortaya çıxır.
Azərbaycan xalçalarında tapılan İslam simvolikasına misal olaraq Fatimənin əlini, beşbarmağı misal göstərmək olar. Beşbarmaq İslamın 5 ehkamını və İslamda hörmət edilən 5 şəxsiyyəti — Məhəmməd peyğəmbər, Əli, Fatimə, Həsən və Hüseyni simvolizə edir.[205] Bir çox Təbriz xalçalarının üzərində su bolluğunu təmsil edən "həyat ağacı"na rast gəlinir. Həmçinin xalçalarda çoxlu ağacın, bitkinin və quşun olduğu bağ təsvirlərinə rast gəlinir. Bu müsəlmanlar üçün uğur və müvəffəqiyyət deməkdir. Təbriz və Şamaxı xalçalarında rast gəlinən digər bir ikonoqrafik təsvir təbiətin möcüzəsini simvolizə edən nardır. Nar Səfəvilər dövründə xalça və miniatürlərin bəzədilməsində geniş istifadə edilirdi.[206] Azərbaycan xalçalarında quş şəkillərinə (qartal və tovuzquşu) tez-tez rast gəlinir. Bir çox hallarda texniki cəhətdən və xalçanın ölçüsünə görə heyvanları birbaşa əlavə etmək mümkün olmur. Məsələn, qoyun və qoçların yalnız "S" şəkilli şərti buynuzları xalçanın mərkəzində və qıraqlarında göstərilir. Əjdaha təsviri də eyni şəkildə simvolikləşib. Talisman kimi istifadə edilən əjdaha təsviri XVII əsrdə Azərbaycanın saray manufakturalarında istehsal edilən dəbdəbəli xalçalarda ortaya çıxıb.[207]
Azərbaycanın yerli xammalla zənginliyi, pambıq, yun və ipək parçaların istehsalı tikmə sənətinin geniş yayılması üçün münbit şərait yaratmışdı. Şamaxı, Gəncə, Şəki və Basqalda istehsal olunan qanovuz, darayı, mahud və məxmər tikmələr üçün ən münasib material idi. Onların üzərində yerli təbii boyalarla rənglənmiş ipək və yun saplardan, piləklərdən istifadə etməklə ustalar müxtəlif tikmələr yaradırdılar. Qızılı və gümüşü saplar, pilək, toz muncuq, sim və s. xammallar isə xaricdən gətirilirdi.[208]
Onların ən geniş yayılanı təkəlduz tikmədir. Onun yerliyi əsasən qara, qırmızı və tünd sürməyi mahuddan, yaxud da məxmərdən ibarət olur. Belə tikmələrin kompozisiyalarmı əsasən nəbatat və heyvanat aləmini əks etdirən süjetlər təşkil edir. Bu üsulla saxağa geydirilmiş parça üzərində naxışı kökləməklə onun üstünü sapla doldurardılar. Təkəlduza xas olan mürəkkəb naxışlar "qarmaq" deyilən iynə ilə yaradılırdı. Şəki, Şamaxı, Qarabağ, Gəncə, Bakı və Təbriz şəhərləri təkəlduz ənənələrini yaşadan mərkəzlərdən sayılır.
Güləbətin tikmələr adətən ağır-davamlı və bahalı parçalar üzərində yaradılır. Tikmə parçaların yerlik kimi istifadə olunduğu bu tikmə növündə əsasən qızıl və gümüş saplar tətbiq olunur. Güləbətin tikmələr arxalığın, çəpgənin, araqçının, saat və daraq qabının və digər məişət əşyalarının üzərində olur. Naxış ünsürü kimi əsasən stilizə edilmiş quş, at, insan, gül-çiçək və yarpaq təsvirlərindən istifadə edilir. Naxçıvan, Bakı, Şamaxı, Quba, Şuşa, Təbriz şəhərlərinin ustaları güləbətin tikmələrindən istifadə edib. İcrasına görə daha çox güləbətinli tikməyə uyğun gələn "quş gözü" (ona Abşeronda "cinağı", Naxçıvanda "cülmə" də deyirlər) əsasən araxçınların və şəbkülahların bəzədilməsində istifadə edilirdi.
Piləklə tikmədə müxtəlif dairəvi formalı metal parçalarından istifadə olunur. Mərkəzində kiçik deşiklər olan xırda düymə formalı piləkləri sapla rəngli ipək parçalara bərkidirlər. Sonda müəyyən süjet, həndəsi və nəbati naxış əsasında düzülmüş piləklər bütünlükdə bir mənzərə yaradır. Bu növdən daha çox taxça, pəncərə pərdəsi, örtük, yelpik və s. bəzədilməsində istifadə olunur. Şəki, Qazax, Şamaxı və Şuşa bu tikmə növünün geniş yayıldığı yerlərdir.
Muncuqlu tikmələr rəngarəng xırda muncuqların köməyi ilə yaradılır. Pul kisəsinin, daraq qabının, kiçik torbaların, başmaqların və s. əşyaların üzəri muncuqlardan ibarət nəbati və həndəsi naxışlarla bəzədiləndə estetik təsirə malik olur. Tikmənin qurama növü isə rəngarəng parça hissələrinin ən müxtəlif şəkildə yan-yana düzülərək tikilməsi yolu ilə yaranır. Taxça başı və örtüklərdə quramadan istifadə olunur. Əsasən həndəsi naxışla bu tikmələr daha çox Şəki, Abşeron, Qazax və Şamaxıda yayılmışdır.
Həm "qondarma", həm də "oturtma" adlanan tikmə növü hər hansı parçanın ayrıca kəsilib, digər bir parça üzərinə qoyulub ətrafının tikişlə haşiyələnməsi ilə yaradılır. Çox vaxt naxış rolunu oynayan müxtəlif formalı parçanın altına pambıq və yaxud yun qoymaqla onun daha da qabarıqlığına nail olunurdu ki, bu da ayrıayrı örtüyün və pərdənin tərtibatını daha da keyfiyyətli edirdi. Bu növ daha çox Abşeron, Naxçıvan, Qərbi Azərbaycan, Gəncə və Qazaxda geniş yayılıb. Divar bəzəklərini, rübəndləri və pərdələri bəzəyən doldurma tikmə, şəbkülah, araxçın, canamaz, namazlıq və yorğanların bəzəyində istifadə olunan sırıma tikmə də milli bədii sənətkarlığımızın nümunələrindəndir.[208]
 |  | |||||||||
XVIII əsr keramika nümunələri. Heydər Əliyev Mədəniyyət Mərkəzi | ||||||||||
XVI–XVII əsrlərdə Azərbaycanda saxsı qabların, həm də memarlıq abidələrində tətbiq edilən kaşı məmulatların istehsalının əsas mərkəzləri Şamaxı, Bakı, Naxçıvan və Gəncə şəhərləri olmuşdur. Bu əsrlərdə düzəldilmiş keramika sənəti nümunələri üzərində bədii üslub xüsusiyyəti ilə yanaşı, dövrün ən sevimli ornament motivi və süjetlərini, çoxlu gül-çiçək, quş, heyvan və bəzi məişət əşyalarının təsvirini görmək mümkündür. Bundan əlavə, saxsı məmulatları üzərində XVI–XVII əsrlərdə bədii xalça və parçalarında təsadüf olunan Səfəvi zadəganlarının həyat və məişətindən götürülmüş səhnəciklər və digər süjetlərə rast gəlinir.[164]
XVI–XVII əsrlərdə Azərbaycanda tikinti keramikası da yüksək inkişaf etməsilə əlaqədar Azərbaycanın ayrı-ayrı şəhərlərində, o cümlədən Qarabağ ərazisində sarayların, karvansaraların, hamamların tikintisi zamanı şirli üzlük materialdan və keramik mozaikadan geniş istifadə edilirdi. Qarabağ xanlığının mövcud olduğu XVIII əsrin ikinci yarısı — XIX əsrin əvvəlində dulusçuluq istehsalının aparıcı sahəsi kimi daha çox məişət keramikası qeyd edilə bilər.[209]
XX əsrin ilk yarısında keramikanın inkişafı Lətif Kərimov ilə bağlı idi. Onun əsərlərinə medalyonda respublika gerbi (1939), pambıq güllər və gövdələr ilə bəzədilmiş vaza daxildir. Həmçinin 1962-ci ildə G. U. Hüseynovun tərtib etdiyi qəhvə dəsti kimi yeni qab formaları ortaya çıxmağa başladı. Ənənəvi formaların yeni tərtibatları da işlənməyə başladı.[210] Rəssam L. Ağamalovanın "Dekorativ vaza" əsərində onun əvvəllər sevdiyi, kütləvi qaydada buraxılan məhsullar üçün yaratdığı və istifadə etdiyi göy və qara şirdən uzaqlaşaraq, bütünlüklə ənənəvi xalq keramikasına müraciət etmişdir.[164] Buna əlavə olaraq keramikanın miniatür rəsmləri ilə (Təbriz miniatür məktəbi) bəzədilməsinə başlandı. O. Y. Şıxəliyevin "Fərhad və Şirin" vazası (1958) bunun bir nümunəsidir.[210]
Sovet dövründə çini və saxsıdan hazırlanan heykəl fiqurlarının kütləvi istehsalına başlanır. Çini və saxsıdan düzəldilmiş xalq müdriki Molla Nəsrəddinin satirik hekayələrindən olan obrazlar, bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan" operettasından personajlar, H. Abdullayevin "Yeddi gözəl" çini fiqurları bunlara misal göstərilə bilər.[164]
1970–1980-ci illərdə Moskva, Sankt-Peterburq, Tiflisdə və başqa şəhərlərdə təhsil almış keramika üzrə mütəxəssis rəssamlara Zahid Hüseynovu, Ş. Abbasovu, Məzahir Avşarı, Eldar Məmmədovu və başqalarını misal göstərmək olar. Məzahir Avşar "Xürrəmilər" kompozisiyası, "Afşaran" vazası, "Nəsimiyə" həsr edilmiş bədii nimçələr, Türkiyədə keramikadan hazırlanmış "Totem" xatirə-abidəsi ilə məşhurdur.[164]
1950-ci illərdə bədii keramikanın maraqlı növlərindən biri sayılan mayolika da geniş inkişaf etməyə başlayır. Yerli istehsalat bazasında yaradılan mayolika bir çox ictimai və inzibati binaların dekorativ bəzədilməsində geniş tətbiq olunmağa başlandı.[164] 1980-ci illərin sonundan başlayaraq ictimai binaların, metro stansiyalarının interyer və eksteryerlərində dekorativ keramika kompozisiyalarından bol istifadə olunurdu. Bunlara misal olaraq, "Yaşıl Teatr"da, Kondisionerlər zavodunun fasadında, Uşaq stomatoloji klinikasının və "28 may" metro stansiyasının interyerində, Şamaxı şəhərinin girəcəyində şamotdan "Şamaxının inkişafının tarixi" adlı keramik panno (Nicat Qocamanlı, 1979-cu il), Dəniz kənarı bulvarda Kukla teatrının tərtibatını (Rasim Rzayev, 1986) misal göstərmək mümkündür.[211]
Orta əsrlərdə Azərbaycanın müxtəlif məntəqələrində əcdadların baba adlandırılan daş heykəlləri düzəldilmişdir. Qəbirdaşları və divarlar çox vaxt relyef naxışları ilə bəzədilirdi. Bu növ heykəltaraşlıq Abşeron yarımadasında pik səviyyəyə çatmışdır. Bakıda Şirvanşahlar sarayı muzeyində saxlanılan XIII əsrə aid Bayıl daşları insan və heyvan fiqurları ilə bəzədilmişdir. Bu antropomorfik yazının bir nümunəsidir.[214]
Azərbaycan Respublikasının və Cənubi Azərbaycanın müxtəlif yerlərində tapılan qoyun və at formasındakı qəbirdaşları Azərbaycan orta əsrlər mədəniyyəti abidələrinin nümunəsi hesab edilir.[215] Müasir Azərbaycan ərazisində IX əsrin II yarısından etibarən ərəblər tərəfindən ərazisi işğal edilmiş xalqların yaradıcılığı şəriət qanunlarına üstün gəlməyə başladı. Bu zaman xalq incəsənətində yenidən canlı varlıqların təsvirləri ortaya çıxmağa başladı. Hesab edilir ki, XV əsrdən başlayaraq qəbirdaşları əsasən qoyun və ya at forması almağa başladı. Bu qəbrdaşları İslam ehkamlarının pozulmasının nümunəsi kimi təhlil edilir. At heykəllər həmişə yəhərlənmiş və tam təchizatlı şəkildə təsvir edilir.[216] Yazılardan başqa belə abidələrdə ölmüş şəxsin silahları — yay, ox, qılınc, qalxan, oxluq və s. təsvir edilir. Daş qoyun heykəllərində, yazılardan başqa, vəhşi keçilərin, maralların təsvirləri, bəzi hallarda bu heyvanların ovlanması səhnələri və bəzən də məişət səhnələri təsvir olunur.[217]
XIX əsrin ikinci yarısında Bakının inkişafı ilə müxtəlif tarixi üslublarda tikilmiş yeni binaların heykəl dekorasiyasına ehtiyacı olduğundan daşla yonulmanın bərpası müşahidə edilir.[214] XX əsrin əvvəllərindən heykəllərdə abidə kompozisiyası üstünlük təşkil edir. İlk azərbaycanlı peşəkar heykəltaraş Zeynal Abdin bəy Əliyevdir.[218] 1920-ci illərdə Bakıda bir çox rus heykəltaraş yaşamışdır. İlk heykəltaraşlıq emalatxanası S. Qorodeçki tərəfindən təşkil edilmişdir. 1923-cü ildə E. Tripolskaya 26 Bakı komissarının heykəlini yaratmışdır. 1920–1930-cu illərdə bir çox şəhər meydanları tarixi şəxsiyyətlərə həsr edilmiş heykəllər ilə bəzədilmişdir (Mirzə Fətəli Axundov (Pinxos Sabsay, 1930)).[214]
1940–50-ci illərdə Azərbaycanda heykəltaraşlığın rolu daha da artmışdır. Əhəmiyyətli işlər arasında Nizami Gəncəviyə (Fuad Əbdürəhmanov, 1949), Hökumət Evinin qarşısında Leninə (Cəlal Qaryağdı, 1954), Xurşidbanu Natəvana (Ömər Eldarov, 1960), Üzeyir Hacıbəyova (Tokay Məmmədov, 1960), Mikayıl Müşviqə (Münəvvər Rzayeva, 1968), Qara Qarayevə (Fazil Nəcəfov, 1968) qoyulan heykəllər göstərilə bilər. Əvvəllər heykəllər əmək və mədəniyyətin önəmli şəxsiyyətlərini, tarixi qəhrəmanları təsvir edərkən şəxsin əsas xüsusiyyətlərindən istifadə etsə də, getdikcə şəxsin iç dünyasına da yer verilmişdir (Səttar Bəhlulzadə (Ömər Eldarov, 1975)).[214][219]
1970-ci illərdə heykəltaraşlar ağac, mərmər və qranit üzərində kompleks tematik kompozisiyalar hazırlayırdılar. Fuad Salayevin yaradıcılığında klassik heykəltaraşlığın üsullarına rast gəlinir.[214] Zivər Məmmədova ilk azərbaycanlı qadın heykəltaraşdır.[220][221]
 |  |  | ||||||||
Soldan sağa: Səfəvi hökmdarlarının XVI və XVII əsrə aid diplomatik məktubları[222] və Quba xanlığının XVIII əsrə aid diplomatik sənədi | ||||||||||
Azərbaycan dili türk dillərinin oğuz qoluna daxildir, Azərbaycan Respublikasının və Rusiyanın Dağıstan Respublikasının dövlət dilidir, həmçinin Sovet dövründən bəri Gürcüstanda azərbaycanlıların təhsil dili olaraq istifadə edilir.[223] Azərbaycan dilinin dialekti İraq türkmancası İraqın Kürdüstan muxtariyyətində dövlət tərəfindən tanınmış dildir.[224][225] Digər azərbaycandilli bölgələr İran Azərbaycanı və Türkiyənin Qars və İğdır bölgələridir.
Azərbaycan dili müasir Azərbaycan ərazisində oğuz və qıpçaq tayfa dillərinin əsasında yaranıb.[226] Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrinin formalaşması Azərbaycan xanlıqları və sultanlıqlarının yarandığı XVIII əsrə gedib çıxır.[227] Ancaq Nuxa (Şəki) dialektinin Azərbaycan dilindən ayrılması Əmir Teymurun dövründə (1360-cı illər) baş vermişdir.[228] Tarixi-coğrafi prinsip əsasında Azərbaycan dili dialekt və şivələri 4 qrupda cəmləşdirilir: Şərq (Quba, Bakı, Şamaxı dialektləri, Muğan, Lənkəran şivələri), Qərb (Qazax, Qarabağ, Gəncə dialektləri, Ayrım şivəsi), Şimal (Şəki dialekti, Zaqatala-Qax şivəsi), Cənub (Naxçıvan, Ordubad, Təbriz dialektləri, İrəvan şivəsi).[229][230][231][232] Bundan başqa səlcuq, qaşqay, əfşar, sonqur (Kirmanşahda), aynallu, gəlucah (Mazandaranda), Diyarbəkir türkcəsi,[233] İraq türkmancası, Əfqanıstan qızılbaşlarının şivəsi[234][235][236] azərbaycan dilinin dialekti hesab edilir.[3]
İranda Azərbaycan dili az qala Qəzvinə qədər danışılır.[16] Gəlucah Azərbaycan linqvistik ərazisinin ən şərq nöqtəsi sayılsa da,[17] Xorasanda da Azərbaycan anklavları tapılmışdır.[237] Xorasan türklərinin danışdığı türkcə azərbaycan və türkmən dilləri arasında aralıq dili hesab edilir.[238]
Ədəbi Azərbaycan dili bu dildəki poeziyanın yaranması ilə formalaşmağa və istifadə edilməyə başladı.[239] Azərbaycan ədəbi dili XIII əsrdə formalaşmağa başlayıb, XIV–XV əsrlərdə isə yazılı Azərbaycan ədəbiyyatı ortaya çıxıb. Yazılı, klassik Azərbaycan türk ədəbiyyatının başlanğıcı monqol işğalından sonrakı dövrə təsadüf edir, ancaq XVI əsrdən başlayaraq İranın azərbaycan dilində danışan hökmdarlar və sərkərdələr tərəfindən idarə edilməsi dilin daha çox inkişaf etməsinə səbəb olur.[3][240][241]
XIV əsrin sonlarında yaranan Şəki hakimliyini idarə etmiş Orlat sülaləsi azərbaycanlılaşmış türkdilli monqol sülaləsi idi. Bu sülalənin ən azı iki nümayəndəsi elmə məlumdur (Seyid Əli Orlat və Seyid Əhməd Orlat).[242][243][244]
Səfəvi imperiyasında Azərbaycan dili hakimiyyətin, sarayın, qızılbaş hərbi təşkilatının və dini liderlərin dili, dövləti idarə edən sülalənin ana dili idi.[5] Qızıbaşlar Səfəvi şahları kimi türk dilinin Azərbaycan növü ilə danışırdılar.[245] Bu dövrdə yalnızca farslar azərbaycanca öyrənmirdi, həmçinin azərbaycan dilində danışan Həsən bəy Rumlunu və İsgəndər bəy Münşi ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi" əsərinin müəllifi) ölkənin bürokratik və ədəbi dili olan farscanı öyrənirdilər.[170] Şah I Abbas paytaxtı Qəzvindən İsfahana köçürəndən sonra isə əvvəl türk dilini işlədən saray fars dilini istifadə etməyə başlayır.[246] II Abbasdan sonra hakimiyyətə gələn Şah Süleyman Səfəvi saray hərəmində bağlı qaldığı üçün ana dili azərbaycanca idi, onun hansı səviyyədə farsca bilməsi hələ də tarixşünaslığa aydın deyil.[247] Azərbaycan dili Səfəvi sülaləsinin hakimiyyətinin son dövrlərinə qədər sarayın dili olaraq qalmışdı.[170]
Əfşarlar dövlətinin qurucusu Nadir şahın doğma dilinin azərbaycan dili olması elm tərəfindən qəbul edilir. Akop Papazyana görə qızılbaş olduğu üçün Nadir Şah azərbaycan dilini doğma dili kimi istifadə edirdi.[248][249] Hətta Nadir şahın dövründə yaşamış erməni katalikosu Abraam Kretaçi "Təhkiyə" adlı əsərinə onun Azərbaycan dilindəki nitqini əlavə etmişdir.[250][251] XVIII əsrin ikinci yarısında azərbaycan dili ilk dəfə inzibati müəssisələrdə, xüsusilə Qubalı Fətəli xanın yaratdığı şimal-şərqi birliyin dəftərxanalarında dövlət sənədlərinin, rəsmi yazışmaların dili oldu. Azərbaycan dilində yazılmış sənədlərə 1768-ci ildə Qubalı Fətəli xanın köhnə və yeni Şamaxıya hücumunu xəbər verən sənədi və 1776-cı ildə Qubalı Fətəli xanın Cənubi Dağıstan feodalları ilə imzaladığı barış sazişini misal göstərmək olar.[252]
Qacarlar dövləti dövründə Azərbaycan dili sarayın və Azərbaycan tayfalarından təşkil edilmiş[32] ordunun dili idi,[253][254][255][256] fars dili ilə birlikdə hər iki sarayda (Təbriz və Tehran) geniş yayılmışdı.[257] Qacar hökmdarları vəliəhd şahzadə olduqları zaman xidmət etdikləri Təbrizdə azərbaycanlıların əhatəsində türk dili, mədəniyyəti və adətlərinə daha çox bağlanır, taxta çıxdıqdan sonra özlərini Azərbaycan türkləri ilə əhatə edirdilər. Bunlardan biri olan Məhəmməd şah Qacar Fars və Şirazda "Əlahəzret Məhəmməd Şah-ı Türk-i Azərbaycan" adlandırılırdı. Bundan başqa Qacar sülaləsinin üzvləri xarici diplomatlarla da türk dilində danışırdılar.[258]
— İlya Berezin, "Şimali İrana səyahət" əsəri
Əsrlər boyunca Azərbaycan dili linqva franka kimi ticarət və etniklər arası qarşılıqlı münasibətdə bütün Persiyada, Qafqazda və cənub-şərqi Dağıstanda istifadə edilirdi. Onun trans-regional təsiri ən azı XVIII əsrə qədər davam edib.[6] S. A. Raevski 1837-ci ildə öz məktubunda yazırdı: "Tatarca öyrənməyə başladım, dil, hansı ki, burada ümumiyyətlə bütün Asiyada, Avropada fransızcanın olduğu qədər lazımdır."[259] Azərbaycan dili Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri olan Sayat Nova və Molla Vəli Vidadinin yaşadığı gürcü sarayında yaxşı başa düşülürdü.[260][261] Bundan başqa bəzən qonşu xalqlarda azərbaycan dili doğma dili ünsiyyətdən sıxışdırıb çıxarırdı. Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətinə görə "sonuncuyla yaxın qonşuluq və daimi münasibətə görə tabasaranlılar onların Azərbaycan dialektini mənimsədilər və tədricən öz doğma dillərini unutdular."[262] "Böyük Pyotrun erməni xalqı ilə əlaqələri" kitabında erməni sənədlərini şərh edərkən Q. A. Ezov qeyd edir ki, "böyük hissəsi erməni danışıq dilində yazılanlar tatar (azərbaycanlı) sözləri ilə aşıb-daşırdı".[263] F. T. Markov qeyd edir ki, assuriyalılar öz aralarında aysorsca danışır, "ancaq digər millətlərlə əlaqələrində tatarcanı (azərbaycanca) istifadə edirdilər", hansı ki İrəvan qəzasında hamı tərəfindən qəbul edilirdi.[264] Bundan başqa darginlər, xristian-tatlar, yəhudi-tatlar və tuşetilərdə də tarixən azərbaycan dili istifadə edilmişdir.[265][266][267][268] Ümumiyyətlə, azərbaycan mənşəli sözlər rus, gürcü, erməni, Nax-Dağıstan (ləzgi, avar, lak, arçin və s.) və İran (fars, tat, talış, kürd, gilək, osetin) dillərində yer alıb.[269][270][271][272][273][274][275]
"Azərbaycan dili" terminini ilk dəfə Sankt-Peterburq Universitetinin Şərq dilləri fakültəsinin birinci dekanı və şərqşünas Mirzə Kazım bəy əsaslandırdı və istifadə etdi.[276] 1918-ci ildə yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 27 iyunda türk dilini dövlət dili elan etdi.[11] İranda Qacarların Pəhləvilərlə əvəz edilməsilə təhsildə, mediyada və kargüzarlıqda Azərbaycan dilinin istifadə edilməsi qadağan edildi.[277] 1941-ci ildə İranın şimalının SSRİ tərəfindən işğal edilməsindən sonra burada yaranan Azərbaycan Milli Hökuməti Azərbaycan dilini Cənubi Azərbaycanın dövlət dili elan etdi (6 yanvar 1946-cı il).[278] Hökumətin süqutundan sonra azərbaycancanın ictimai istifadəsinə qoyulan qadağa davam etdi.[240] 1979-cu il İran İslam İnqilabından sonra yeni konstitusiyada qeyd edildi ki, "yerli milli dillər fars dili ilə yanaşı mediyada və digər kütləvi informasiya vasitələrində, həmçinin milli ədəbiyyatın tədrisi üçün məktəblərdə azad istifadə edilə bilər."[279] 1956-cı ildə Azərbaycanın 1937-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiyasına əlavə edilən maddə ilə Azərbaycan dili Azərbaycan SSR-in dövlət dili olur.[280] 1991-ci ildə yaranan Azərbaycan Respublikası isə Azərbaycan dilini dövlət dili elan edir.
Orta Türk dili dövründən (900–1500-cü illər) etibarən ərəb yazı sistemi İslam dünyasının bütün türkdilli ərazilərində istifadə edilirdi. Bu yazı sisteminin Xarəzm, Çağatay, Volqa, Osmanlı və Azərbaycan türkcəsi üçün variantları ortaya çıxmışdır.[281] Ərəb yazı sistemi ilə Azərbaycan dilində ilk yazılı mətnlər XIV–XV əsrlərə aiddir. Bu yazı sisteminə yalnız türk dili üçün xarakterik olan bəzi hərflər (ڭ گ ۋ ﭺ پ ژ) də daxil idi.[282] XVI əsr şairi Məhəmməd Füzuli kimi Azərbaycan mədəniyyətinin nümayəndələri tərəfindən ərəb yazı sistemi Azərbaycan dili üçün çox çətin bir sistem olaraq qeyd edilirdi.[283] Şah I Abbasın dövründəki çarlıq Rusiyası mənbələrinə görə, rus səfirləri Səfəvi şahının cavabının türk dilində, tatar yazısı ilə olmasını arzulamışdır. Bu, XVI–XVIII əsrlərdə Avropa, Kiçik Asiya və Yaxın Şərq hökmdarlarından gələn və onlara gedən məktubları tərcümə etmək üçün, rus çarlarının xeyli sayda katib saxlamasının məntiqi nəticəsi idi.[170]
Uppsala Universitetində saxlanılan XVII əsr orta Azərbaycanca əlyazmaları nadir bir şəkildə latın yazı sistemi ilə yazılmışdır.[284] XVIII əsrdə erməni və gürcü aşıqları Azərbaycan aşıq şeirləri və Azərbaycan dastanlarını yaddan çıxartmamaq üçün onları erməni və gürcü yazı sistemi ilə qeydə alırdılar. Belə əlyazmaların bir çoxu hal-hazırda Matenadaranda və Kürdüstan Dövlət Muzeyində qorunur.[8] XVIII əsrdə gürcü yazısı ilə yazılmış mətnlərə Sayat Novanın Azərbaycan dilindəki əlyazmaları, Azərbaycan-Osmanlı qarışıq dilindəki İncil əlyazmaları misal göstərilə bilər.[260][285] XX əsrin əvvəllərində Dərbənd aşığı Şaul Simendu isə ivrit yazı sistemi ilə azərbaycan dilində şeirlər yazırdı.[286] Bundan başqa Osmanlıda istifadə edilən erməni-türk əlifbasından təsirlənilərək Azərbaycan dilinin erməni hərfləri ilə yazıldığı Ermənbası əlifbası yaradılmışdır. Bu erməni hərfləri Azərbaycanda istifadə olunan şərqi erməni dilinə uyğun olaraq yazılmışdı.[287]
Türk xalqları arasında latın yazı sisteminə keçidə ilk cəhd azərbaycanlılar arasında, XIX əsrin ortalarında olmuşdur.[288] Bu layihənin müəllifi Mirzə Fətəli Axundov idi. O, layihəsi İstanbulda qəbul edilmədikdən sonra latın və rus əlifbalarının əsasında 32 samit və 10 saitdən ibarət yeni əlifba yaratdı.[289]
Fərhad Ağazadə, Abdulla bəy Əfəndizadə və Süleyman Sani Axundovun 1907-ci ildə Bakıda keçirilən İkinci Müəllimlər Qurultayı üçün hazırladığı xüsusi əlifba layihəsi müzakirə edildi. AXC dövründə Xudadad bəy Məlikaslanovla birlikdə əlifba islahatı ilə bağlı xüsusi komissiyanın yaradılması xalq maarifi nazirinə həvalə edilir və bu qərara uyğun olaraq xalq maarifi naziri yanında xüsusi komissiya yaradılır. Ancaq Bakı əməliyyatı əlifba islahatının keçirilməsinə imkan vermir.[290]
SSRİ-də latın yazı sisteminə keçidin öncüsü Azərbaycan idi. 1922-ci ildə Səməd ağa Ağamalıoğlunun başçılıq etdiyi komissiya latın yazı sisteminə əsaslanan əlifba layihəsini təqdim etdi.[291][292] Bu əlifba Sovet Azərbaycanında tətbiq edildi. Atatürk islahatları çərçivəsində qəbul edilən türk əlifbası Azərbaycan əlifbasından təsirlənərək yaradılmışdı. 1920-ci illərdə Azərbaycan yazısının əsasında Sovet İttifaqının türk xalqları üçün Yanalif yazısı yaradılmışdır.[281]
1939-cu ildə isə latın əlifbası kiril əlifbası ilə dəyişdirildi. 1958-ci ildə Azərbaycan kiril əlifbası Azərbaycan dilinin foneminə uyğun gəlməsi üçün təkmilləşdirildi. Azərbaycan kiril əlifbası digər kiril əlifbalarından Ҝ və Ҹ hərfləri ilə fərqlənirdi.[293] 1991-ci ildə Azərbaycan yenidən latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasını istifadə etməyə başladı. 1992-ci ildə rutul dili üçün kiril əlifbası yaradılana qədər rutullarda rəsmi sənədlər, dini mətnlər və poeziyada azərbaycanca istifadə edilirdi.[294]
Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasında yaşayan azərbaycanlılar yazı üçün latın yazı sistemini, Dağıstan azərbaycanlıları kiril yazı sistemini, İran azərbaycanlıları isə ərəb yazı sistemini istifadə edir.
Oğuz dili XI–XII əsrlərdən başlayaraq Orta Asiyadan türkdilli tayfaların gəlişi ilə regionda yayılmışdır. Oğuzların İranda ortaya çıxmasından iki əsr sonra yalnız şifahi ədəbiyyatları var idi.[240]
Türkoloq və etnoqraf N. A. Baskakov Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf tarixini üç mərhələyə bölür:
Qədim Anadolu türkcəsi adlandırılan dildə yazılmış mətnləri qədim Azərbaycan dilində hesab etmək, həmçinin ilkin azərbaycanca mətnləri erkən Osmanlı ədəbiyyatının bir hissəsi saymaq mümkündür.[3][296] XV–XVIII əsrlərdə İran və Cənubi Qafqazda danışılan türk dili əsasən orta Azərbaycanca və ya əcəm türkcəsi adlandırılsa da,[284][297] linqvistika və ərazi baxımından sərhədləri bilinməyən bu dilin Azərbaycan-Osmanlı qarışıq dili olması da mümkündür.[285]
Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına xalq mahnıları, əfsanələr, sevgi və tarixi-qəhrəmanlıq dastanları, nağıllar, lətifələr, atalar sözləri, holavar, sayaçı sözlər, oxşamalar, ağılar, laylalar, tapmacalar, bayatılar və s. daxildir.
Azərbaycan nağılları XIX əsrdən toplanmağa başlanmışdır. Yunan alimi Hann alman və yunan nağıllarına görə süjetlərini tərtib etmiş, A. Aarne isə oxşar nağıl süjetlərinin dünya nağılları əsasında kataloqunu yaratmışdır. 2000-ə yaxın süjet toplanmış və 3 qrupa bölünmüşdür: heyvanlardan bəhs edən nağıllar, əsl nağıllar və lətifələr. Əsl nağıllar isə sehrli nağıllar, nağıl-əfsanələr, nağıl-novellalar və cin haqqında nağıllar adlı dörd qrupa bölünmüşdür. Heyvanlar haqqında nağıllara "Çil madyan", "Armudanla tülkü", "Müqəddəs balıq", "Axmaq kişi", sehrli nağıllara "Fatma və öküz", "Fatmanın inəyi", "Göyçək Fatma", "Şahzadə Mütalib", "Şəms və Qəmər", "Qaraqaş", "Sehrli üzük", "Ax-vax", "Ovçu Pirim",[298] məişət nağıllarına "Dərzi şagirdi Əhməd", "Daşdəmirin nağılı", "Nuşapəri xanım", "Yeddi qardaş bir bacı", "Yetim İbrahim və Sövdəgər", "İbrahimin nağılı" nağıllarını misal çəkmək olar.[299]
Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına həmçinin atalar sözləri və məsəllər daxildir. Azərbaycanda atalar sözündən misal çəkmək spikerin fikrini möhkəmləndirir, bədii ifadəliliyi və qulaq asanlar üzərində nitqin emosional təsirini artırır. Sovet türkoloqu və filoloqu Əfrasiyab Vəkilov qeyd edir ki, Azərbaycan atalar sözləri və məsəllərin çoxu orta əsrlərdə feodalizm dövründə yaranıb. Ona görə də onların çoxu kəndlilərin icbari iş və hüquqsuzluğu və onların bu qəddarlığa qarşı etirazı ilə bağlıdır.[300] Azərbaycan atalar sözləri və məsəllərini ilk dəfə İrəvan müsəlman məktəbinin türk dili müəllimi Mirzə Məmmədvəli Qəmərlinski çap etdirmişdir.[301]
"Kitabi Dədə Qorqud" dastanının mənşəyi Mərkəzi Asiya olsa da, oğuzların sıx məskunlaşdığı Azərbaycan ərazisində formalaşıb.[302] Buradakı hekayə və mahnılar XIII əsrin başlanğıcından gec olmamaqla formalaşmış, XV əsrdən gec olmamaqla yazıya alınmış olmalı idi.[303] Dastanın günümüzə azərbaycan dilindəki Drezden və XVI əsr türkcəsinə yaxın Vatikan əlyazmaları gəlib çatıb.[304] Dastan oğuzların işğal edilmiş Qafqaz torpaqlarında "kafirlərlə" mübarizəsində bəhs edir.[305][306] Oğuz xanla bağlı "Tarix-i Oğuz" dastanının Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə"si ilə bənzər süjet xətlərinə malik olması bu dastanın da Azərbaycanda yaradılmasını sübut edir.[307]
Həmçinin Səfəvi dövründə Azərbaycan xalq dastanları — "Şah İsmayıl", "Əsli və Kərəm", "Aşıq Qərib", "Koroğlu" dastanları yarandı. Yerli dialektlər və klassik dil arasında körpü rolunu oynayan bu dastanlar zamanla Osmanlı, özbək və fars ədəbiyyatlarına nüfuz edir, hətta azərbaycan xalqı ilə əlaqələr nəticəsində "Aşıq Qərib" dastanı erməni və gürcülərə keçir.[308] Bu lirik və epik romansların türk ədəbiyyatının Osmanlı və Çağatay qolları ilə müqayisədə Azərbaycan ədəbiyyatının xarakterik bir xüsusiyyəti hesab edilə bilər.[7] Digər məşhur Azərbaycan dastanları "Abbas və Gülgəz", "Abdulla və Cahan", "Şikari", Firdovsinin "Şahnamə"sinə əsaslanan "Rüstəm və Söhrab"dır.
Koroğlu dastanının Azərbaycan versiyası dastanın ən qədim versiyası hesab edilir, dastanın digər xalqlardakı nümunələrinə (erməni, gürcü, kürd və s.) təsir etdiyi düşünülür.[309] Dastanın Azərbaycan versiyası XVI əsrin sonlarında formalaşmışdır.[310]
XIII–XIV əsrlərdə Xorasanda yaşamış İzzəddin Həsənoğlu Azərbaycan ədəbiyyatının banisi hesab edilir. Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında mühüm rolu XIV–XV əsrlərdə yaşamış hürufizm tərəfdarı İmadəddin Nəsimi oynayıb. Nəsimi ədəbi dili zənginləşdirmək üçün danışıq dilində və şifahi xalq ədəbiyyatındakı bənzətmə, kəlam və deyimlərdən istifadə edirdi. Nəsiminin müasirləri — Mustafa Zərir, Qazi Bürhanəddin, Şah Qasım Ənvar və Cəlairi sultanı Qiyasəddin Əhməd azərbaycan dilində yazırdılar. Qazı Bürhanəddinin divanı qəzəl, rübai və tuyuqlardan ibarətdir.[172][312] Klassik türk ədəbiyyatına məxsus olan tuyuq adlı dördlüklərin meydana gəlməsi də başlanğıcda Azəri ərazisində xalq ədəbiyyatının təsiri altında olmuş və sonradan Cığatay və Osmanlı ədəbiyyatlarına keçmişdir.[169] XV əsr Şirvanşahlar sarayında da bir neçə türk şairi yetişmişdir.[169]
Mərkəzi Təbriz olan Qaraqoyunlular dövründə Azərbaycan dili ədəbi dil olaraq möhkəmlənmişdir.[240] Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın "Həqiqi" təxəllüsü ilə Azərbaycan və fars dilində şeirlər yazırdı.[313] Bu dövrün digər bir hökmdar-şairi isə türk dilində bir divanı məlum olan hişni Kayfa Əyyubi hökmdarı Məlik əl-Kamil Xəlilidir.[169] Digər bir XV əsr şairi Xətai Təbrizinin özü də azərbaycan dilində[240] şeirlər yazan Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaquba həsr etdiyi "Yusif və Züleyxa" poeması azərbaycan dilində yazılmış ilk poemalardan biri hesab edilir.[240][314] Sultan Yaqubun sarayında həmçinin Əlişir Nəvai üslubu ilə azərbaycan dilində yazmış Kişvəri və Həbibi yaşamışdır.
 |  | |||||||||
XVI əsrdə Səfəvi hökmdarları I İsmayıl və I Təhmasibin hakimiyyət dövrü inkişafın bu mərhələsində Azərbaycan türk dilinin və ədəbiyyatının tarixində ən parlaq dövr hesab edilir.[240] Şah İsmayıl "Xətai" ləqəbilə əsasən doğma[315] azərbaycan dilində,[316] qismən fars dilində yazmışdır. Şah İsmayıldan başlayaraq təqribən bir əsr boyunca Səfəvi imperiyasında azərbaycan dili sarayda, orduda və məhkəmədə istifadə edilib. Dövrün qızılbaş eliti linqvistik ideologiya və Azərbaycan dilində ədəbiyyatın inkişafına öz töhfəsini verib.[317] Bu dövrdə İraqda yaşamış azərbaycanca[318][319], farsca[320], ərəbcə yazan Məhəmməd Füzuli Azərbaycan poeziyasının klassiki hesab edilir. Onun Azərbaycan dilində yazdığı əsərləri "Leyli və Məcnun", "Bəngü Badə", "Söhbətül əsmar", "Şah və dilənçi", "Hədisi-ərbəin", "Hədiqətüs-süəda" və "Şikayətnamə"dir. O, Azərbaycan poeziyasının inkişafında böyük rol oynayıb.[321][322] Füzulinin davamçısı Məhəmməd Əmani "Hətəm və Qərib", "Əli və Şir" kimi dini mövzularda əsərlər yaratmışdır.[240] Bu dövrdə fars Kərkiya sülaləsinə mənsub, Gilan hökmdarı Əhməd xan şer və musiqi ilə maraqlandığından farsca ilə birlikdə azərbaycan dilində də yazırdı.[169]
Azərbaycan mədəniyyətində aşıq ənənəsi Aşıq Qurbaninin dövründə, XV–XVI əsrlərdə inkişaf etməyə başladı.[323] Bu sənətin tarixi ümumilikdə daha qədimdir. Qurbaninin dövründə qopuz çalan ozanlar saz çalan aşıqlarla əvəz edildi.[324] Aşıq incəsənətinin inkişaf etməsində Şah İsmayıl Xətainin də böyük təsiri var idi. Xətainin tərəfdarı olan qızılbaşların dövründə aşıqlar öz mahnılarını azərbaycanca yazırdılar.[325] XVII–XVIII əsrlərdə İran Azərbaycanında aşıq sənəti böyük irəliləyişlər elədi və klassik ədəbi dil ilə yerli dialektlər arasında körpü oldu.[326] Orta əsrlərdə bu sənətin mahir icraçılarına Sarı Aşıq, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Aşıq Valeh, Aşıq Abdulla, Aşıq Lələ, Miskin Məhəmməd, Xəstə Qasım, Şikəstə Şirin kimilərini misal çəkmək olar.
XVII əsrdə Səfəvilərin paytaxtının İsfahana köçürülməsi fars dilinin mövqeyini gücləndirsə də, Məhəmməd Füzuli və Əlişir Nəvai üslubundakı Azərbaycan ədəbiyyatı çiçəklənməyə davam etdi.[240] XVII–XVIII əsrlərin məşhur şairlərinə Saib Təbrizi, Qövsi Təbrizi, Məlik bəy Avcı, Mirzə Saleh Təbrizi, Kəlbəli xan Müsahib-Gəncəvi, Mürtəzaqulu xan Şamlı və Təsir Təbrizi daxildir. Rüknəddin Məsud Məsihinin yazdığı "Vərqa və Gülşa" poeması orta əsrlər Azərbaycan poeziyasının ən gözəl romantik poemalarından biridir.[327]
Siyasi hadisələrə görə XVIII əsrdə İranın Azərbaycan vilayətində türk ədəbiyyatı geriləsə də, şimalda müasir Azərbaycan türk ədəbiyyatı inkişaf etmişdir. Cənubda ədəbiyyat həm Azərbaycan, həm də fars dilində olmağa davam edir, şimaldakı şəhər mərkəzlərində isə ədəbiyyat yalnızca Azərbaycan dilində idi. XVIII əsrdə Şirvan məktəbindən çıxmış Azərbaycan şairlərimə Şakir Şirvani, Nişat Şirvani, Məhcur Şirvani və Ağa Məsih Şirvani daxildir. Bu dövrdə ədəbiyyatda şifahi xalq ədəbiyyatının aşıq poeziyasının təsiri artır. Qarabağ xanlığının vəziri Molla Pənah Vaqif Azərbaycan ədəbiyyatında realizmin əsasını qoyur. Onun əsərlərinin əsas mövzusu sevgi və insanın ruhi gözəlliyi idi.[327] Vaqifin dostu, Azərbaycan şairi Molla Vəli Vidadi isə onun əksinə olaraq düzlüyü, cəsarəti, ağıl və dərrakənin gücünü tərifləyir. daxili müharibələri və feodal qəddarlığını tənqid edirdi. Vaqif və Vidadinin yaradıcılığı XVIII Azərbaycan ədəbiyyatının zirvəsidir.[328] XVIII əsr ədəbiyyatının ən önəmli ədəbi abidəsi anonim müəllifin "Şəhriyar və Sənubər" xalq dastanı əsasında yazdığı "Şəhriyar" dastanıdır.[327] Ədəbiyyatın zəif dövrü olmasına baxmayaraq şiə ədəbiyyatı elegiyyə və təziələr şəklində geniş yayılmışdı. Belə dəfn nəğmələrinin məşhur müəllifləri Nizəməldin Məhəmməd Dehqaraqani, Seyid Fəttah İsraq Maraği, Hacı Xudaverdi Taib Xoy idi.[240]
Dağıstan azərbaycanlılarından olan Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələrinə XVI şairi Bayat Abbas, XVII əsr Dərbənd aşıqları Məhsumə Dərbəndi və Diləfruz Pəri, XVIII əsr şairləri Fətəli və Zərnigar Dərbəndli misal göstərilə bilər.[36][329] Ümumiyyətlə, Dağıstan ədəbiyyatında türk dilinin vəziyyəti yerli dillərdən üstün idi.[330] Şirvanda məşhur Azərbaycan aşıqları ilə görüşən ləzgi aşığı Küçxür Səid qoşma şəklində mahnılar yaza və ana dili ilə birlikdə azərbaycanca da şeirlər yaza bilirdi.[331] Orta əsrlərdə azərbaycan dilində əsərlər yazmış erməni müəlliflərə Dəllək Murad, Sayat Nova, Qul Artun, Horomsime Akuletsi daxildir.[332]
 |  | .jpg) | ||||||||
Şimali Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə daxil olduqdan sonra Azərbaycanın yerli əhalisi fars ənənəsindən rus-Avropa ənənəsinə doğru irəlilədi. Bu dövrdə Qasım bəy Zakir, Seyid Əzim Şirvani, Xurşidbanu Natəvan, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Şəfi Vazeh, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Cəlil Məmmədquluzadə kimi şair və yazıçılar yetişdi. XIX əsr İran Azərbaycanı ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinə isə Əbülqasım Nəbati və Heyran xanımı misal çəkmək olar. XIX əsrdə türk dili Qacarların sarayında geniş istifadə edilirdi. Bu dövrün elegiya (mərsiyə) ədəbiyyatının ən vacib nümayəndələri Axund Molla Həsən Dəkil Marağayi, Mirzə Əbülhəsən Raci Təbrizi və Məhəmməd Əmin Dəlsuz Təbrizidir.[240]
Şimali Azərbaycan və Cənubi Dağıstan arasındakı tarixi-mədəni əlaqələrin artması XIX əsrdə Dağıstan müəlliflərinin Azərbaycan dilində yazılmış əsərlərinin artmasına səbəb oldu. Ləzgi yazılı ədəbiyyatının banisi Yetim Emin doğma ləzgi və ərəb dili ilə birlikdə azərbaycanca da yazırdı.[333] Azərbaycan və ləzgi dillərində yazan Həsən Əlkədərinin 1892-ci ildə azərbaycanca yazdığı "Əsəri-Dağıstan" kitabı onun öz şərhləri, müşahidələri və şeir əlavələri ilə Dağıstan tarixi ilə bağlı Şərq yazılı məlumatlarını ehtiva edirdi.[334] Azərbaycan dilinə üstünlük verən digər dağıstanlı müəlliflər isə Dağıstanın xalq şairi Süleyman Stalski və Dərbənd aşığı Şaul Simendu idi.[286][335][336]
XIX əsrin ortalarında Mirzə Fətəli Axundzadə yazdığı 6 komediya ("Hekayəti Molla İbrahim-Xəlil Kimyagər", "Hekayəti Müsyö Jordan Həkimi-Nəbatat", "Dərviş Məstəli Şah Cadükuni Məşhur", "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran", "Hekayəti Xırsi-Quldurbasan", "Sərgüzəşti Mərdi-Xəsis" və "Mürafiə vəkillərinin hekayəti") ilə Azərbaycan ədəbiyyatında yeni janrın — dramaturgiyanın əsasını qoyur. O, həmçinin Azərbaycan ədəbi tənqidinin əsasını qoymuş, "müsəlman dünyasının Molyeri" adlandırılmışdır.[337] 1896-cı ildə Nəcəf bəy Vəzirov ilk Azərbaycan tragediyası olan "Müsibəti-Fəxrəddin"i yazmışdır.[338] Nəriman Nərimanov ilk Azərbaycan tarixi tragediyası olan "Nadir şah"ın müəllifidir.[339] Səkinə Axundzadə Azərbaycan ədəbiyyatında ilk qadın dramatuqdur.[340]
XX əsrin əvvəllərində Məhəmməd Hadi, həmçinin Hüseyn Cavid və Abbas Səhhət Azərbaycan ədəbiyyatında romantizmin əsası qoyur. Mirzə Ələkbər Sabir isə Şərqdə Sabir ədəbi məktəbinin əsasını qoyur. Bu məktəbin nümayəndələri Mirzə Əli Möcüz, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Bayraməli Abbaszadə idi.[341] İranda Qacarların Pəhləvilərlər əvəz edilməsi ilə Azərbaycan dilinin istifadəsi məhdudiyyətlərlə üzləşdi.[277] Ancaq buna baxmayaraq Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar, Səməd Behrəngi, Behzad Behzadi kimi İran azərbaycanlıları doğma dillərində yazmağa davam etdilər. Azərbaycanca yazdığı "Heydərbabaya salam" poeması ilə şöhrətlənən Şəhriyarın yaradıcılığı hər iki ölkədə yüksək qiymətləndirildi. Onun yaradıcılığınını mövzularına Azərbaycan dilinin və onun məktəbdə öyrədilməsilə bağlı problemlər, Azərbaycan xalqının iki ölkə arasında parçalanması, 1945–47-ci illərdəki Cənubi Azərbaycan azadlıq hərəkatı daxil idi.[342] Uşaq ədəbiyyatı yazarı Səməd Behrəngi isə fars şairlərinin əsərlərini tərcümə edərək Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirdi.
Sovet dövründə Azərbaycan ədəbiyyatı yaradıcılıq azadlığını təhlükə hesab edən bir sistemlə idarə edilirdi. Azərbaycan yazıçıları və intellektuallarının fəaliyyətinə nəzarət edilir və onlar təqibə məruz qalırdı.[38] Bu dövrdə bir çox Azərbaycan yazıçısı Stalin repressiyasına məruz qaldı. 1927-ci ildə Azərbaycan Proletar Yazıçıları Assosiasiyası yaradıldı, 1932-ci ildə isə ləğv edildi. Həmin il Azərbaycan Yazıçılar Birliyi yaradıldı. Sovet dövrü Azərbaycanının yazıçılarına Rəsul Rza, Məmməd Səid Ordubadi, Süleyman Sani Axundov, Mirzə İbrahimov, Ənvər Məmmədxanlı daxildir. Bu dövrdə Səməd Vurğunun yığcam və diskrit üslubu Azərbaycan ədəbiyyatının müasir formasının formalaşmasına səbəb oldu, onu arxaizmlərdən təmizlədi.[343] XX əsrin sonlarına yaxın Bəxtiyar Vahabzadə 70 şeir məcmuəsi və 20 poeması ilə şöhrət qazandı. Onun "Gülüstan" poeması Rusiya və İran arasında bölünən Azərbaycan xalqı və onun birləşmək arzusuna həsr edilib.[344]
Müasir dövr Azərbaycan yazıçıları arasında ən məşhurları kinodramaturq Rüstəm İbrahimbəyov və detektiv romanların müəllifi Çingiz Abdullayevdir. Ən məşhur Azərbaycan şairlərinə isə Nəriman Həsənzadə, Xəlil Rza Ulutürk, Nüsrət Kəsəmənli, Ramiz Rövşən, Baba Pünhan misal göstərilə bilər.[345]
Azərbaycanlıların mif və əfsanələri xeyir və şərin daşıyıcı olan müxtəlif mifik və semi-mifik varlıqlara inancın əsasında qurulub.[346] Müxtəlif Azərbaycan mifləri öz mənşəyini "Oğuznamə"dən, özündə həm erkən türk, həm də Qafqazın arxaik görüşlərini birləşdirən "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanından götürür.[347] Azərbaycan mifoloji görüşləri fars folklorunun təsirinə məruz qalmasına baxmayaraq öz orijinallığı ilə seçilir. Fars mifologiyası da Azərbaycan mifologiyasından bir sıra mifoloji süjetləri götürmüşdür.[348] Qumuq mifologiyası həm tipoloji, həm də genetik əlaqə inkişafında Azərbaycan mifologiyası ilə daxili əlaqəli olmuşdur.[349]
Qodu mifi günəş çağırmaqla, Yada tanrısı isə yağış yağdırmaqla əlaqələndirilir, onlara aid Günəş və yağış ayinləri keçirilir. Saya xan isə heyvandarlıqla məşğul olanları qoruyur, saya mərasimi və sayaçı sözlər onunla bağlıdır.[350] Umay tanrısı Azərbaycan inanclarındaa uşağının olması üçün Humay qayasına başını qoyub yatmaq adəti şəklində ortaya çıxır. Novruz bayramında torpağın iki tərəfdən qazılması və altından keçidin düzəldilməsi, sonra insanların oradan keçməsi yer kultunun bir qalığı olub, torpaq ruhu və Yer Ana (Certenger) ruhundan yenidən canlanmağı ifadə edirdi. Digər türk xalqları ilə ortaq örnəklər Al Dədə, Albasdı, Alvız (Dağ Ana), Andar xan, Qanım Xan və s.-dir. İyələr adlandırılan, türk mifologiyasında qoruyucu rol oynayan ruhlara Çay nənəsi, Ev iyəsi, Meşə iyəsi, Od iyəsi, Su sahibi, Yel iyəsi, Yer iyəsi daxildir.[351][352][353]
Azərbaycan mifologiyasında ən aparıcı obrazlar div, əjdaha və pəridir. Nəhəng, qüvvətli, eybəcər və insanabənzər divlər quyuların dibindəki üç otaqlı mağaralarda yaşayırlar və şər qüvvələri təmsil edirlər. "İbrahimin nağılı"nda isə div xeyirxahlığı, insanlarla qan qohumluğu ilə təsvir edilir. Əjdahalar isə quraqlıq və xəstəliyin səbəbkarı kimi təsvir edilir, su mənbələrinin qabağını tutur.[347] Bəzi süjetlərdə əjdaha üç, yeddi və qırx başlı olur, öldürülməsi üçün bütün başları kəsilməlidir. Kəsilmiş başın dirilərək qəhrəmana hücum etməsi də mümkündür.[354] Pərilər div və əjdahalarla müqayisədə daha müsbət rol oynayır, ağ dəriləri və uzun saçları ilə gözəl bakirələr olaraq təsvir olunur. Pərilər gözəl bağlarda və saraylarda yaşayır, hovuzlarda üzürlər. Onlar göyərçinə çevrilib, başya yerlərə uça bilirlər.[354] Azərbaycan mifologiyasına suların sahibi olan su pəriləri də mövcuddur.[355]
Damdabacalar köhnə evlərin, məscidlərin dəyirmanların xarabalıqlarında yaşayırlar. Axşamdan keçmiş həyətə isti su tökmək olmaz, çünki təsadüfən, damdabacaların uşaqlarını yandırmaq olar, belə olarsa, onlar bunun qarşılığında intiqam almağa başlarlar.[356] Bundan başqa Azərbaycan mifologiyasına balaca adamlar (əcinnə, cırtdan), sikloplar (Təpəgöz, kəlləgöz), dağ meşələrində yaşayan, tüklü varlıqlar formasındakı ruhlar ("Ağac kişi" və ya "Meşə adamı"), çöldə və ya qəbiristanlıqda yaşayıb, gecə yolçularını qorxudan qulyabanılar daxildir. Qulyabanılar tutulduqdan sonra paltarına iynə sancılaraq sahiblənilə bilər, ancaq insanın hər dediyinin əksini edəcək.[357][358][359]
Azərbaycan rituallarında əsas obrazlardan biri olan Xızır üçün "…unu teştə yığıb yükün altına qoyarlar. Guya gecə Xızır Nəbi gəlib əlini bu una çəkər, onu əfsunlar. Bu un müqəddəs və əfsunlanmış hesab edilər." Xızır bəzən möcüzəli doğuşa səbəb olan dərviş, bəzən də bir illik yolu bir göz qırpımında qət edən, korların gözünü açan peyğəmbər olur. Rituallarda istifadə edilən digər bir obraz isə keçmişdə taxıl sünbüldən çıxandan sonra buğdanı samandan çıxartmaq üçün çağrılan Yel Baba idi: "Taxılımız yerdə qaldı, yaxamız əldə qaldı. A Yel baba, Yel baba, Qurban sənə, gəl, baba!"[347] Qırmızı paltar geyən Hal anası isə doğuş zamanı zahının başının üstündə dayanır. Gözəgörünməz olan Hal anası anaya və ya uşağa xətər yetirmək məqsədini güdür. Ondan qorunmanın müxtəlif üsulları vardır: tüfəngdən güllə atmaq, zahıya kişi paltarı geydirmək və ya adını Məryəm çağırmaq.[360]
Azərbaycan mifologiyasında insanın bedheybətə və ya əksinə çevrilmə ilə bağlı, nadir hallarda ikiləşmə (qohumlara, hətta əkizlərə) ilə bağlı süjetlərə rast gəlinir. Buna misal olaraq İsaq-Musaq quşunu, insan-qurd çevrilmələrini, Əkil və Bəkil əkiz qardaşlarının mifik bir şəkildə birləşib, daha sonra bir sayılmaqlarını göstərmək olar. İnsan-qurd çevrilmələri insanları vəhşiliyə sövq edir. Qurd dərisinə girən qadınlar hətta öz körpələrini yeyir, nəslin kökünü kəsirlər.[347][348]
![Thumb](#/media/Fayl:Sitarə_Rəhimova_"Simurq_quşu".jpeg)
Azərbaycan xalqının inanclarında qurda, marala, inəyə, ağ quşa, ilana, aslana, qaba ağaca totem kimi yanaşıldığı müşahidə olunur. "Qurdun oğlu" mifində dişi qurd tərəfindən bəslənilən oğlan böyük güc əldə edir və öz xalqının xilaskarına çevrilir. "Xilaskar qurd" mifində müqəddəs qurd türkləri xilas edir, onlara qurtuluş yolunu göstərir. İlanlar isə bəzi mif və inanclarda insanlara heyvanların dilin öyrədir, xəzinələrin insanlarla paylaşır, digərlərində mənfi obraza sahibdir, zəhərli varlıqlar kimi tanınır.[354]
Azərbaycan inanclarında təbiətdəki hər şeyin ruha sahib olması görüşləri vardır. Məsələn, əncir ağacını kəsəndə "Ruhu səni tutacaq" qənaətinə gəlirlər. Yerə qaynar su atanda "Torpağın ruhunu incitdin" deyirlər. Quşa daş atanda "Onun ruhundan qorx!.." xəbərdarlığını edirlər.[347]
Azərbaycan mifologiyasında insanın, xüsusilə ölünün ruhunun əbədilik mövcudluğu ön plana çəkilir və zənn edilir ki, cismən bədən fəaliyyətini dayandırsa da, ruh real dünyada yaşamaqda davam edir, təkcə məhsuldarlığını itirmiş olur. Azərbaycanda qəbir üstünə gedənlər özləri ilə ölünün ruhuna çalınmış halva, Novruz bayramında isə səməni aparıb qəbirin üstünə qoyurlar. Qəbir qohum-əqrəba və ailə üzvləri tərəfindən ziyarət ediləndə onlar qəbirin üstünü yuyur, su çiləyirlər. Daşla 3 dəfə qəbirin aşağısını döyürlər. Bununla, ölüyə gəldiklərini xəbər verirlər. Qəbirin üzərinə onu ziyarətə gəldiklərini bildirmək üçün müəyyən işarələr qoyurlar.[361]
Həmçinin inanclarda insana xas xüsusiyyətlərin əşyalara, təbiət hadisələri və qüvvələrinə, cansız varlıqlara, göy cisimlərinə, heyvan və quşlara aidliyi mövcuddur. Daş beşikdən tutmuş, göy cisimlərinə — günəşə, aya, ulduzlaradək bütün canlı-cansız varlıqlar insanlar kimi düşünə, danışa, yarada, şüurlu fəaliyyətdə ola bilir.[347]
Magiya, yəni fövqəltəbii qüvvələrin gücü ilə dünyaya (təbiət hadisələrinə, ruhlara, adamların əhval-ruhiyyəsinə, sağlamlığına) təsir etməyin yolunun tapılması əfsun, cadu, sehr, tilsim, fal və duaların toplusu şəklində anılır. Əski azərbaycanlılar qorxunu götürməkdən ötrü (bəzi kəndlərdə indi də icra olunur) cəftə suyu verirdilər. Onun çəkicini adi suya salır, alınan yaxalantını magik gücə malik hesab edirdilər. Keçi piyini bədəninə sürtməklə xəstənin sağalacağına ümid bəsləyirdilər. Şər işlərin baş tutması üçün isə qurd yağından və ilan qabığından istifadə edirdilər. Kolu, tikanlı ağacların budaqlarını və üzərlik bitkisini evlərin astanasından asırdılar ki, pis nəzərləri içəri buraxmasın. Bağbağata ziyan dəyməsin deyə itin kəllə sümüyünü çəpərin üstünə sancırdılar.[347]
Azərbaycan inanclarında kiçik məişət əşyalarından tutmuş silahlara, bulaqlara, təpələrə, qayalara kimi hamısı ilahiləşdirilib tarixin müxtəlif dönəmlərində insanların ümid yerinə çevrilmişdir. Müxtəlif nağıl və dastan nümunələrində bir silsilə sehrli əşyalar və vasitələr təsvir edilir ki, qeyri-adi işləri yerinə yetirir, möcüzələr törədir. Bu inanclara müxtəlif yerlərin müqəddəsləşdirilməsində də qarşılaşılır. Məsələn, Azərbaycan bayatılarında dağlardan böyüklər olaraq söz açılır.[347] Qoşqar dağı keçmişdə azərbaycanlılar tərəfindən müqəddəs olaraq görülürdü.[362]
Azərbaycan mifoloji sistemində və inanclarında ağac (ağac pirlərinə bu gün də paltarlarından bir hissə qoparıb asanlar var), dağ, qaya, su, bulaq, ilan (ilan pirləri), öküz, inək, at, ocaq, ata, ana, baba (Şəkidə Babaratma piri, Ağdaşda Gündoğdu baba ziyarətgahı) kultlarının izlərinə rast gəlinir.[347] Ağac kultu geniş yayılıb. Hətta müasir dövrdə də ip və ya parçaların ağaclara bağlanmasına rast gəlinir. İlisu kəndindəki "Qoz piri"ndə şəfa tapmaq üçün gələn xəstələr, övlad istəyən qadınlar bu piri ən müqəddəs bir qüvvə kimi qəbul edirlər. Qaxla İlisu arasında Qarabulaq adlı yerdə "Zoğal pir" var. Ziyarətçilər zoğalın budaqlarına ip, sap, əsgi parçası, yun qırığı, kağız pul və s. bağlayırlar.[354]
Azərbaycandakı musiqi formaları cənubda Kürdistan, şərqdə Zəncan və Qəzvinə qədər uzanan ərazidə mövcuddur. Mərkəzi Asiya musiqisindən sürətli ritmi ilə fərqlənən Azərbaycan şəhər musiqisi Xivəyə (Xarəzm) qədər yayılmış, Buxara və Daşkəndə qədərə çatmışdır.[363]
Cəlairilər dövrü musiqiçisi Əbdülqadir Marağainin azərbaycan dilində yazdığı şeirlər türk dilinin musiqi məclislərində əhəmiyyətini göstərir.[169] Marağai türk dilindəki[qeyd 2] musiqi əsərini Teymurilər hökmdarı Əmir Teymura təqdim etmişdir, əsər əmir Teymur tərəfindən çox bəyənilmişdir.[364] Şirvanşahlar şairi Hamidinin ədəbi baxımdan dövrünün siyasi və ictimai tarixini özündə əks etdirən divanı Şirvanşahlarda XV əsrdə türk xalq ədəbiyyatının və musiqisinin saraylarda da əhəmiyyətini itirmədiyini göstərir. Səfəvi hökmdarı I Şah Abbasın kitabxana müdiri Sadiqi "Məcmə əlhəvas" adlı təzkirəsində xalq musiqiləri ilə məşğul olan Məhəmməd bəy Şəmsidən bəhs edir.[169] Qacarlar öz Təbriz saraylarında (vəliəhdin qaldığı yer) Azərbaycan dilində, rədif-dəstgah ənənəsinə bənzər musiqi ənənəsinə himayəlik edirdilər. Bu saray musiqisi Azərbaycan muğamının əsasını təşkil etmişdir.[365]
Azərbaycanın simli musiqi alətlərinə qopuz, çoğur, çəqanə, bərbət, çəng, rud, səntur, tar, kamança, qanun, saz, Şirvan tənburu daxildir. Azərbaycan mədəni kimliyinin formalaşmasında önəmli rol oynayan və Azərbaycan musiqisinin simvolu olan tar Azərbaycanda XVIII əsrdən məşhur olub.[366] XIX əsrdə Mirzə Sadıq tərəfindən təkmilləşdirilən Azərbaycan tarı çox sürətli şəkildə İran Azərbaycanında, Ermənistanda, Gürcüstanda, bir müddət sonra isə Dağıstanda, Türkmənistanda, Özbəkistanda, Tacikistanda və Türkiyədə populyar olmuşdur.[367] Azərbaycan aşıqlarının öz ifalarında istifadə etdiyi saz isə qopuzun yerinə istifadə edilməyə başlayıb və Azərbaycan sazı son formasını Şah İsmayıl Xətainin dövründə (XVI əsr) alıb.[368]
Azərbaycanın zərb musiqi alətlərinə nağara, qaval, dəf, dümbək, laqqutu daxildir. Nağaranın ölçülərinə görə fərqləndirilən növləri mövcuddur: qoşanağara, böyük nağara, qoltuq nağara, cürə nağara. Qaval isə tar və kamança ilə birlikdə muğam üçlüyündə istifadə edilən alətlərdən biridir. Laqqutu Azərbaycanda Lerik, Astara, Masallı, Lənkəran, Cəlilabad rayonlarında daha çox istifadə edilən, iki dördbucaq ağac qutudan ibarət zərb alətidir.[369]
Azərbaycanın nəfəsli musiqi alətlərinə tulum, ney, zurna, balaban, tütək daxildir. Azərbaycan xalqının milli musiqi aləti olan balaban həm İranın Şərqi Azərbaycan ostanında, həm də Azərbaycan Respublikasında düdük adlanır.[369][370][371][372][373][374]
Azərbaycan elementləri İran musiqisində, xüsusilə rəqs ritmlərində (rənglər) özünü göstərir. İranika ensiklopediyasına görə Azərbaycan musiqi sənəti Qafqazın digər regionlarında, xüsusilə muğam sistemini və tar və kamança kimi simli musiqi alətlərini mənimsəyən ermənilər arasında ifa edilirdi.[375]
Azərbaycan xalq nəğmələrinə əmək ("Zəhmətin işığı", "Biçinçi nəğməsu" və s), tarixi ("Qaçaq Nəbi", "Piyada Koroğlu" və s), lirik ("Bu gələn yara bənzər", "Ay bəri bax", "Qalanın dibində", "Ay, Laçın", "Sarı Gəlin" və s), mərasim, məzhəkəli ("Yeri, yeri" və s) və s. daxilir. "Sarı Gəlin" mahnısınının Qarabağda yaranması və ya Şah İsmayıl Xətainin dövründə ortaya çıxması ilə bağlı fikirlər vardır. İkinci fikrə görə Şah İsmayıl mahnını sevdiyinə həsr edib.[376][377][378]
Aşıq sənəti Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin vacib tərkib hissəsidir. Aşıqlar İslamdan əvvəlki ozanların davamçıları kimi görülür.[379] Aşıqların repertuarı dastanlarla məhdudlaşmır. Janrlar fərqli olsa da, mövsu baxımından konkretdir, sosial mövzularda yazılır. Aşıqlar nağıl, sevgi mövzusunda lirik mahnılar, gözəlləmələr, ustadnamələr, satirik mahnılar bilirlər. Aşıqlar müxəmməs və dübeyt kimi poetik formalarda, həmçinin geniş surətdə dodaqdəyməz kimi şeir formalarında əsərlərini yaradırdılar. Göyçəli Aşıq Ələsgər kimi bir çox aşıqlar 50–60 dastanı, onlarca hekayə və nağılı yadda saxlaya bilirdilər.[369] Müasir Azərbaycanda peşəkar aşıqlar iki kateqoriyaya bölünür: ifaçı olan aşıqlar və şair-aşıqlar. İfaçı aşıqlar peşəkar nağıl danışanlar kimi bədii yaradıcılıqla məşhur olmurlar. Bacarıqlarına və doğma folkloru başa düşmə qabiliyyətlərinə görə onlar dastan və hekayətlərdə, xüsusilə onların nəsr hissələrində dəyişikliklər edirlər. Bədii yaradıcılıqla məşğul olan şair-aşıqlar isə Azərbaycanda ustad adlandırılır və şagirdlərinə aşıq olmağın əsaslarını öyrədirlər. Ustad aşıqlara Qurbani, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Aşıq Valeh, Aşıq Ələsgər, Aşıq Hüseyn Bozalqanlı və başqaları daxildir. Onlar yalnız Azərbaycan aşıq sənətinə deyil, həmçinin Azərbaycan yazılı ədəbiyyatına böyük təsir ediblər.[380] Aşıq musiqisi Azərbaycan Respublikasının Gəncə, Qarabağ və Naxçıvan, həmçinin Salyan ərazilərində, Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Qaradağ, Marağa, Xoy və Urmiya ərazilərində yayılıb.[381] Tariyel Məmmədov isə 11 aşıq məktəbinin adını çəkirː Göyçə, Tovuz, Borçalı, Gəncə-Şəmkir, Şirvan, Qarabağ, Qaradağ, Təbriz, Urmiya, Çıldır və Dərbənd.[382]
Muğam Azərbaycan musiqi sənətinin əsas janrlarından biridir. Azərbaycanda muğam əsasən tar, kamança və qaval ifaçılarından ibarət muğam üçlüyü müşayiətində ifa edilir. Çox vaxt qaval çalan həm də xanəndəlik edir.[383] XIX əsrdə muğamın inkişafı bilavəsitə Şuşa, Bakı, Şamaxı, Gəncə şəhərlərində mövcud olmuş ədəbi və musiqi məclisləri ilə bağlıdır.[384] Hazırda Azərbaycan muğamına 7 əsas muğam (Rast, Şur, Segah, Çahargah, Bayatı-Şiraz, Şüştər, Hümayun, Kürd-Ovşarı), zərbi muğamlar (Heyratı, Arazbarı, Səmayi–Şəms, Mənsuriyyə, Mani, Ovşarı, Heydəri, Qarabağ şikəstəsi, Kəsmə şikəstə) və rast muğamları (Mahur–Hindi, Orta Mahur, Bayatı-Qacar, Dügah) daxildir. Məşhur muğam ifaçılarına Səttar, Mirzə Sadıq, Bülbülcan, Keçəçioğlu Məhəmməd, Cabbar Qaryağdıoğlu, Qurban Primov, Məcid Behbudov, Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski, Zülfü Adıgözəlov, Şövkət Ələkbərova, Baba Mahmudoğlu, Alim Qasımov və başqaları daxildir.[385]
Təsnif Azərbaycan milli musiqisinin kiçik janrıdır, muğamdan əvvəl və ya sonra ifa edilir. Təsniflər xanəndələr tərəfindən instrumental müşayiətlə oxunur və onların ifasında zərb alətindən istifadə edilir. Təsniflərin mətnlərini, əsasən qəzəllər təşkil edir, bəzi hallarda heca vəznli şeirlərdən — bayatı, gəraylı, qoşma və s. istifadə olunur. Təsniflərin məzmununda sevgi lirikası ilə bərabər ictimai motivlər də əsas yer tutur. Xanəndələrin ifasında Azərbaycan təbiətini təsvir edən bir çox təsnif mətnlərinə də rast gəlmək mümkündür. Bəzi dəstgahlarda ifa olunan təsniflər həmin muğamın adı ilə adlanır. Məsələn, "Segah" muğamının bütün təsniflərinə şöbədən asılı olmayaraq Segah təsnifi deyilir. Müğənni Bülbül "Rast", "Segah" və "Şur" təsniflərini çox gözəl icra etdiyindən digər xanəndələr bu əsərlərdə "Bülbülün möhrü" olduğunu etiraf edirdilər.[386]
Meyxana Azərbaycan xalq musiqili-poetik yaradıcılıq nümunəsidir, xüsusi reçitativ (vokal musiqi əsərinin tərkibinə daxil olan danışıq; mahnı arasındakı danışıq) improvizasiya və ritmik poeziyadır.[387] Meyxanada iki və daha artıq meyxanaçı müşayiət şəklində bədahətən söyləyir. Meyxananın tarixi orta əsrlərə şairlər, musiqiçilər və dərvişlərin öz əsərlərini ritm tutaraq musiqi ilə oxuduqları dövrlərə gedib çıxır.[388] SSRİ dövründə Əliağa Vahid meyxananı yazılı ədəbiyyata gətirir.[389]
1907-ci ildə "Leyli və Məcnun"u bəstələyən Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycan opera sənətinin əsasını qoydu. Bu opera nəinki Azərbaycanda, həmçinin İslam aləmində yazılan ilk opera idi.[18][390] Onun ən məşhur operettası 1913-cü ildə yazdığı "Arşın mal alan" musiqili komediyasıdır. 40-cı illərdə "Xosrov və Şirin" (Niyazi), "Vətən" (Cövdət Hacıyev) və Qara Qarayev), "Nizami" (Əfrasiyab Bədəlbəyli) və s. operalar yazıldı. 1972-ci ildə Şəfiqə Axundova "Gəlin qayası" operasını yazaraq Azərbaycanda ilk opera yazan qadın bəstəkar oldu.[391] Azərbaycan operasının müasir dövründə isə Süleyman Ələsgərov ("Bahadır və Sona", "Solğun çiçəklər"), Cahangir Cahangirov ("Xanəndənin taleyi", "Azad"), Vasif Adıgözəlov ("Ölülər", "Natəvan"), Ramiz Mustafayev ("Vaqif"), Zakir Bağırov ("Aygün"), Nazim Əliverdibəyov ("Cırtdan"), Məmməd Quliyev ("Aldanmış ulduzlar)" və başqalarının yazdığı operalar səhnələndi.
1930-cu illərdə, bəstəkar Tofiq Quliyevlə drijor Niyazi Bakıda ilk caz orkestrını qurduğu dövrdə Azərbaycan cazı ortaya çıxdı. Buna baxmayaraq, Azərbaycan cazının banisi Vaqif Mustafazadədir. O, Azərbaycan milli musiqisi ilə caz elementlərini sintez edərək yeni musiqi janrı — caz-muğamı yaratmışdır.[392] Bu stilin məşhurlaşmasında Rafiq Babayev və onun "Qaya" Vokal Kvarteti də böyük rol oynamışdır.[393][394] Müasir dövrün məşhur caz ifaçılarına Əzizə Mustafazadə, Əminə Fiqarova, İsfar Sarabski, Şahin Növrəsli misal göstərilə bilər.[395][396][397]
Asəf Zeynallının 1931-ci ilə aid "Fraqmentlər" süitası Azərbaycan simfonik musiqisinin ilk nümunəsi hesab edilir.[398] Qara Qarayev 1943-cü ildə dramatik və lirik təsvirlərin iti təzadlarıyla xarakterizə edilən "1-ci simfoniya"sını yazdı. Onun 1946-cı ilə aid, faşizm üzərində qələbə münasibətilə yazılmış "2-ci simfoniyası"nda isə Azərbaycan musiqi ənənələri klassik üslubla birləşmişdir. 1948-ci ildə Fikrət Əmirov simfonik muğam janrını yaratdı. O, 3 simfonik muğamın: "Şur", "Kürd-ovşarı" və "Gülüstani Bayatı-Şiraz"ın müəllifidir. Bu janrda muğam dəstgaha xas olan bir çox xüsüsusiyyətlər istifadə olunur.[399] Fikrət Əmirovdan başqa simfonik muğam janrına Niyazi, Süleyman Ələsgərov, Asəf Zeynallı, Eldar Mansurov, Arif Məlikov, Aqşin Əlizadə, Fərəc Qarayev, Vasif Adıgözəlov, Məmməd Quliyev, Tofiq Bakıxanov müraciət etmişdir. Qara Qarayevin "Leyli ilə Məcnun" simfonik poeması isə Azərbaycanda lirik-dramatik simfoniyanın başlanğıcı olmuşdur.[400]
Azərbaycan pop musiqisinin yaranması XX əsrin ortalarına təsadüf edir. 1956-cı ildə Azərbaycan Dövlət Estrada Orkestri, 1957-ci ildə Tofiq Əhmədovun rəhbərlik etdiyi "Biz Bakıdanıq" estrada ansamblı Azərbaycan estrada sənətinin inkişafında mühüm rol oynamışlar.[401][402] Sonralar Natəvan Şeyxova, İlhamə Quliyeva, Rauf Adıgözəlov, Mobil Əhmədov, Yalçın Rzazadə, Mübariz Tağıyev, Akif İslamzadə, Flora Kərimova, Elmira Rəhimova Tofiq Əhmədovun rəhbərlik etdiyi estrada orkestrinə qədəm qoydular.[403] 1961-ci ildə "Qaya" kvarteti Azərbaycanda və SSRİ-də böyük uğurlara imza atmışdır.[404] Bu dövrdə klassik pop-xalq musiqisi, o cümlədən Rəşid Behbudov, Müslüm Maqomayev, Polad Bülbüloğlu, Anatollu Qəniyev və Şahlar Quliyevin yaradıcılığı estrada sənətini zənginləşdirmişdir.[405][406] 1970-ci illərdə Mirzə Babayev, Flora Kərimova, Şövkət Ələkbərova, Oqtay Ağayev kimi klassik pop sənətçiləri böyük uğurlar əldə etmişdi.[407][408][409] Tofiq Quliyev tərəfindən yaradılan və 1980-ci illərdə "Bakı payızı" Beynəlxalq festivalı Azərbaycan pop musiqisində yeni musiqi "dalğasının" yaranmasında böyük rol oynamışdır.[410] Festival Almaz Ələsgərova, Faiq Ağayev, Aygün Kazımova, Sərxan Sərxan, Samir Bağırov, Zülfiyyə Xanbabayeva, İlqar Xəyal kimi sənətçilərin erkən inkişafında mühüm rol oynamışdır.[411][412] 2011-ci ildə Eldar Qasımov və Nigar Camalın ifa etdiyi "Running Scared" adlı mahnı Azərbaycanın Avroviziyada ilk qalibiyyəti olaraq yarışmanın tarixinə düşmüşdür.[413] 2017-ci ildə Firəngiz Əlizadə və Alim Qasımovun ifa etdikləri albom Qremmi mükafatına layiq görülmüşdür.[414]
Azərbaycanda rok 1960-cı illərdən yaranmağa başlamışdır. Azərbaycanın məşhur rok qruplarına "Eskulap", "Xürrəmilər", "Üç alov", "Eksperiment OK", "Aşıqlar", "Coldünya", "Unformal" misal göstərilə bilər.[415][416] Azərbaycanda metal musiqi 2000-ci illərdən fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. 2002-ci ildə yaranan 3,14…, Azərbaycan rok arenasında ilk death metal və doom metal janrlarında ifa edən qrupdur.[417]
1983-cü ildə Çingiz Mustafayev Azərbaycan dilində yazılmış ilk rep janrlı mahnını — "Dünənki keçdi"i səsləndirmişdir.[418] 1993-cü ildə Anar Nağılbazın "Kasıbların mahnısı" adlı mahnısı və kütləyə təqdim olunan albomu Azərbaycanda repə marağı artırmışdır.[419] 2000-ci illərdə "Mən də varam" kimi televiziya verilişləri və kütləvi repçilərin ortaya çıxmasına baxmayaraq, yalnız Elşad Xose, Uran və Hüseyn Dərya kimi repçilər böyük uğur əldə etmişdir.[420][421][422][423]
Azərbaycan ərazisində milli rəqs incəsənətinin ortaya çıxması və formalaşması uzun əsrlər boyu davam edib. "Qodu-qodu", "kos-kosa" və "Xızır Nəbi" kimi kütləvi icra edilən mərasimlərdəki rəqslərin tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır. Orta əsrlər dövründə bu mərasim rəqslərindən milli rəqslərin müxtəlif şəkilləri formalaşıb. Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş dövlətlərin saraylarında bacarıqlı rəqs ansamblları var idi. "Turacı" rəqsiylə bağlı əfsanəyə görə Qarabağ xanı Nəcəfqulunun rəqqası xanın oğlunun toyunda rəqs sənətinin çox incə, çox gözəl möcüzələrini nümayiş etdirərkən bu mənzərəyə heyran qalmış xan ucadan demişdir:"Sən lap turac kimi oynayırsan." O vaxtdan bəri həmin rəqqasın oynadığı rəqs "Turacı" adlandırılmışdır.[424] XIX əsr rus etnoqrafı İvan Şopen öz əsərində "mirzəyi" və güvəng kimi qadın rəqslərini təsvir edirdi.[425] XIX əsrin sonlarına qədər Şamaxıda əyləncə qruplarında işləyən rəqqasələr — Şamaxı rəqqasələri olmuşdur. Bu qruplar Hindistanda, xüsusilə Böyük Moğol İmperiyası dövründə Hindistan zadəganlarına xidmət etmiş təvaiflərə bənzər şəkildə işləyirdilər.[426]
1920-ci ildə respublikada Sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra milli rəqslər yeni insanın mənəvi dünyası, ideologiyası və əmək fəaliyyətini əks etdirən yeni mövzular əldə etdi. "Pambıqçıların rəqsi", "məhsul rəqsi", "balıqçıların rəqsi", "kosmik rəqs" kimi yeni rəqslər ortaya çıxdı. "Mirzəyi", "Uzundərə" kimi qədim qadın rəqslərini qorumaq istəyiylə yanaşı həmçinin yeni rəqslər ortaya çıxdı.[427] "Azərbaycan milli rəqsləri" məcmuəsinə görə Dağlıq Qarabağ ərazisindəki Uzundərə adlı ərazi ilə bağlı "Uzundərə" rəqsi azərbaycanlılarla sıx qonşuluqda yaşamağın nəticəsi olaraq Qarabağ erməniləri arasında da yayıldı.[428] Bəzi Azərbaycan rəqslərinin adı Azərbaycanda mövcud olmuş tayfalar və ellərlər bağlıdır. Məsələn, "tərəkəmə" rəqsi azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu olan tərəkəmələrlə, "Xançobanı" rəqsi isə Şamaxı xanlığını idarə etmiş Xançobanlı eli ilə bağlıdır.[429]
Mövzu baxımından Azərbaycan rəqsləri müxtəlifdir, əmək ("çobanı"), mərasim (dini mərasimlə bağlı, təqvimlə bağlı, toyla bağlı), məişət ("mirzəyi", "turacı"), qəhrəmanlıqla bağlı — hərbi ("cəngi"), xorovod-oyun ("yallı", "halay") və s. növləri var. Ən məşhur rəqslər "tərəkəmə" (köçərilərin rəqsi), "qıtqılıda", toylarda və yalnız qadınların iştirak etdiyi məclislərdə icra edilən "innabı", "ceyran balası", "yallı"dır. Azərbaycan xalq rəqsi, bir qayda olaraq, 3 hissədən ibarət olur. Birinci hissə sürətli, dairə üzrə olur. İkinci hissə lirikdir, rəqqas sanki yerində donub qalır ("süzür"), korpus qəti və vüqarlı tərzdə dik tutulur. Üçüncü hissədə yenə dairə üzrə rəqs, sürətli, təntənəli və böyük emosional coşğunluqla səciyyəvi olur. Rəqslər Azərbaycan milli musiqi alətlərinin müşayiətilə icra edilir: zurnaçılar triosu (iki zurna və bir nağara), sazandarlar triosu (tar, kamança, dəf) və s. Qadın və kişi rəqsləri bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənir.[427][430]
Qadınlar tərəfindən təqdim edilən rəqslər yavaş, lirik ("turacı", "uzundərə" və s.) və ya sevincli-qızğın ("tərəkəmə" və s.), kişilər tərəfindən təqdim edilən rəqslər isə təntənəli-əzəmətli ("mirzəyi" — müdriklik rəqsi, yaşlılar tərəfindən icra edilir, və s.), hərarətli-sürətli ("qaytağı", "əsgərani" və s.) olur. Rəqs melodiyasının xarakterik musiqi həcmi (6/8) həm müxtəlifliyi, həm də ritmik fiqurların kəskinliyi ilə xarakterizə olunur (punktir ritmlər, sinkopalar).[431] Qadınların ifa etdiyi rəqsin inkişafı geyimdən çox asılıdır. Rəqqasənin yubkasının uzunluğu ayaz hərəkətlərinin rəvanlığını təyin edir, onun bütün diqqəti isə qolun və bədənin yuxarı hissəsinin (çiyinlər, baş, üz mimikası və s.) texnikasındadır. Kişilərin rəqsində isə ayaq texnikası önəmli rol oynayır. Çəkisi az olan rəqqas barmaqlarının üzərində dayana bilir ("qazağı" rəqsində olduğu kimi).[427]
Azərbaycanda müasir peşəkar balet sənətinin mənşəyi milli opera və operettanın inkişafı ilə əlaqədardır. XX əsrin əvvəllərində Bakı teatrlarında səhnəyə qoyulan milli operalarda və musiqili komediyalarda xoreoqrafik nömrələr icra edilirdi. Bu dövrdə həmçinin Qu gölü və Jizel kimi klassik baletlərdən səhnələr ifa edilirdi.[427]
İlk Azərbaycan baleti 1940-cı ildə səhnələşdirilən Əfrasiyab Bədəlbəylinin "Qız qalası"dır. Süjet xətti məşhur "Qız qalası" əfsanəsinə əsaslanan balet üçün "Heyratı" və "Mənsuriyyə" muğamlarından istifadə edilmişdir.[432]
1952-ci ildə isə Qara Qarayevin "Yeddi gözəl" baletinin səhnəyə qoyulması Azərbaycan balet sənətində yeni musiqi dramaturgiyasının əsası qoyulmuşdur. Bu əsərlə birlikdə Qara Qarayevin "İldırımlı yollarla" baleti Azərbaycanın teatr sənətinin dünyada şöhrət tapması işinə xidmət etmişdir.[432] Həmin ildə Soltan Hacıbəyov müasir insanların həyatından bəhs edən "Gülşən" baletini yazmışdır.[433] Arif Məlikovun 1961-ci ildə yazdığı "Məhəbbət əfsanəsi" baleti nəinki Azərbaycanın, eləcə də dünyanın bir çox ölkələrinin opera teatrlarının repertuarında möhkəm yer tutmuşdur.[432] 1968-ci ildə Süleyman Sani Axundovun eyniadlı hekayəsi əsasında yazılmış "Qaraca qız" baleti Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdur.[434] Bu balet həm də uşaqlar üçün yazılmış ilk böyük səhnə əsəridir.[434] 2000-ci illərdə balet janrı Xəyyam Mirzəzadənin "Ağlar və qaralar", Aqşin Əlizadənin "Qafqaza səyahət", Polad Bülbüloğlunun "Eşq və ölüm" və s. yeni əsərlərlə zənginləşmişdir.[433]
Azərbaycan teatr incəsənətinin mənşəyi qədim xalq şənlikləri və oynamalarına gedib çıxır.[435][436] Azərbaycan xalq oyunlarında (Gizlən qaç), oyun mahnılarında (kəpənək, bənövşə), toy mərasimlərində (nişan, duvaq qapma, toy), bayramlarda (Novruz — yazın gəlməsi, kövsəc — qışa hazırlıq) teatr fəaliyyətinin müxtəlif formaları ortaya çıxır.[437] Məhərrəm ayında icra edilən Şəbih tamaşaları meydan tamaşalarının bir növü olmaqla birlikdə həm formaca, həm də mənaca dini xarakter daşıyır və bir misteriya tamaşası olaraq Yaxın və Orta Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılmışdır.[438]
Kişilərin kollektiv şəkildə icra etdiyi yallı rəqsi, təlxəklərin, kəndirbazların, muxraduzd və muxrabazların performansı, dərvişlərin, ilan oynadanların tamaşası teatr tamaşalarının ilkin forması idi. "Kos-kosa", "Qaravəlli", "Şah Səlim", "Keçəl Pəhləvan", "Ceyran xanım", "Maral oyunu", "Xan-xan", "Tapdıq çoban", "Tənbəl qardaş", "Kilimarası" kimi səhnələşdirilmiş epizodların da Azərbaycan teatrının formalaşmasında mühüm əhəmiyyəti var. İran Azərbaycanında isə Novruz bayramının və yazın gəlməyini müjdələmək üçün oynanılan "təkə" oyunu məşhurdur.
Milli Azərbaycan teatrı XIX əsrin ikinci yarısında ilk Azərbaycan dramaturqu Mirzə Fətəli Axundovun əsərləri əsasında yaranıb. İlk peşəkar teatr performansı 23 mart 1873-cü ildə göstərilib. Performansın təşəbbüsçüləri realnı məktəbi pedaqoqu Həsən bəy Zərdabi və həmin məktəbin şagirdi Nəcəf bəy Vəzirov idi. Məktəbin şagirdləri Axundovun 1851-ci ildə yazdığı[439] "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" pyesini oynayırdılar. 17 aprel 1873-cü ildə Axundovun digər komediyası — "Hacı Qara" nümayiş edildi.[440] 1892-ci ildən başlayaraq Şuşada Axundovun komediyalarının da daxil olduğu həvəskar tamaşalar göstərilirdi.[441]
1892-ci ildə həmçinin Haşım bəy Vəzirovun "Evlənmək su içmək deyil" tamaşası da həvəskarlar tərəfindən ifa edildi. Ancaq bu tamaşa mövhumatçı düşüncədə olanlar tərəfindən dağıdıldı, aktyorlar arxa qapıdan qaçmalı oldular. Müsəlman ruhanilər ədəbiyyat və teatrı yaramaz iş hesab edir, keçirilən tamaşalara mane olmağa çalışırdılar.[442] 1896-cı ildə Şuşada Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Dağılan tifaq" tragediyası ifa edildi. 1904-cü ildə Vilyam Şekspirin "Otella" tamaşası həvəskarlar tərəfindən ifa edildi. Əsəri tərcümə edən və Otello rolunun ifaçısı Haşım bəy Vəzirov idi. XIX əsrin axırına qədər Nuxa, Gəncə, Şamaxı, Naxçıvan kimi şəhərlərdə azərbaycanca tamaşalar ifa edilirdi. Teatr tamaşalarını təşkil edənlər Axundov məktəbinin davamçısı olan Nəcəf bəy və Haşım bəy Vəzirovlar, Nəriman Nərimanov, Əbdürrəhim bəy Vəzirov, Cəlil Məmmədquluzadə, Süleyman Sani Axundov idi. 1888-ci ildə Bakıda Sultan Məcid Qənizadə və Nəriman Nərimanovun iştirakı ilə teatr truppası quruldu. 1897-ci ildə ilk peşəkar kollektiv — "Müsəlman dramatik truppası" quruldu. Bu dövrdə Nəcəf bəy Vəzirovun "Yağışdan çıxdıq yağmura düşdük", "Müsibəti-Fəxrəddin", Əbdürrəhim bəy Haqverdiyovun "Bəxtsiz cavan", "Ağa Məhəmməd şah Qacar", "Pəri-cadu", Nəriman Nərimanovun "Nadir şah" pyesləri feodal cəmiyyətinin adətlərini, mülkədar-kapitalist sistemin qəddarlığını, cəhalətpərəstliyi və dini fanatizmi ifşa edirdi.[443]
Teatrın insanlar arasında populyarlığı və Azərbaycan milli musiqi alətlərinin inkişafı teatr incəsənətinin yeni növünün — musiqili teatrın yaranmasına gətirib çıxartdı. 1897–1898-ci illərdə Şuşada və 1901–1902-ci illərdə Bakıda Məhəmməd Füzulinin "Leyli və Məcnun" və Əlişir Nəvai "Fərhad və Şirin" poemalarının birpərdəli səhnə şəkilləri göstərilmişdir. Üzeyir Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" operası ilə Azərbaycan peşəkar musiqi teatrının əsasını qoymuşdur. Üzeyir Hacıbəyov, Zülfüqar Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev, Məşədi Cəmil Əmirov, Mirmahmud Kazımovski kimi musiqiçilərin bəstələdiyi opera və musiqili komediyalar Azərbaycanın musiqili teatrının ilkin repertuarını təşkil etmişdir.[443]
1919-cu ildə Bakıda Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı[435], 1922-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan Teatrı[444], 1928-ci ildə İrəvanda Azərbaycan Teatrı yaradıldı.[445] Dövlət dram teatrından SSRİ xalq artistləri olan Mirzəağa Əliyev, Sidqi Ruhulla, Adil İsgəndərov, Mərziyyə Davudova, Hökumə Qurbanova, Azərbaycan SSR-in xalq artistləri Fatma Qədri, Nəsibə Zeynalova, əməkdar artistlər Ülvi Rəcəb, Konstantin Adamov, Aleksandr Alleqrov çıxdı. Həmçinin teatr dekorativ incəsənəti inkişaf etdi (R. Mustafayev, S. Şərifzadə, N. Fətullayev, K. Kazımzadə).[446]
Azərbaycan kinematoqrafiyasının əsası 2 avqust 1898-ci ildə qoyulmuşdur.[447] Rus əsilli fotoqraf Aleksandr Mixayloviç Mişon Azərbaycanda "1898-ci il avqustun 4-də Balaxanıda neft fontanı" və "Bibiheybətdə neft fontanı yanğını" kimi qısametrajlı sənədli filmlər çəkmişdir. 1916-cı ildə İbrahim bəy Musabəyovun "Neft və milyonlar səltənətində" romanı əsasında eyniadlı tammetrajlı bədii filmi, 1917-ci ildə Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan" operettası əsasında kinokomediyası çəkilmişdir.[448] 1923-cü ildə təsis olunan Azərbaycan Dövlət Foto-Kino İdarəsi[449] müxtəlif adlar daşısa da, 1961-ci ildən etibarən Cəfər Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası adını alır.[450] 20-ci illərdə Azərbaycan kinosunun mövzuları cəhalətə qarşı mübarizə, inqilab, qadın azadlığı idi. 1929-cu il də Amo Bek-Nazarovun rejissorluğu ilə çəkilmiş "Sevil" filmi Azərbaycan qadınını real şəkildə təsvir edirdi. Bu dövrdə həmçinin Bakıdakı yaşayışı, neft sənayesini təsvir edən filmlər çəkilirdi. 30-cu illərin əvvəllərində məişət və tarixi-inqilabi mövzulu filmlər istehsal edilirdi.[451]
1935-ci ildə Boris Barnetin rejissorluğu ilə ilk Azərbaycan səsli filmi olan "Mavi dənizin sahilində" çəkilmişdir.[452] Böyük Vətən müharibəsi dövründə (1941–1945) müharibə qəhrəmanlarına aid "Vətən oğlu" və "Bəxtiyar" qısametrajlı bədii filmləri, "Sualtı qayıq T-9" və "Bir ailə" tammetrajlı bədii filmləri çəkilmişdir. "Arşın mal alan" operettasınin 1945-ci il ekranizasiyası 136 ölkədə göstərilir və 86 dilə tərcümə edilir.[453] Yalnız SSRİ-də 16 milyondan çox izləyici toplayan filmin yaradıcı kollektivi Stalin mükafatı ilə təltif edilir.[454] 1940-cı illərin sonu — 1950-ci illərin əvvəllərində "Fətəli xan" və "Bakının işıqları" kimi bədii-sənədli və publisistik filmlər çəkilmişdir.[451] 1951-ci ildə "Sovet Azərbaycanı" filmi Kann kinofestivalında "Qısa Film Münsiflər heyəti Xüsusi Mükafatı"nı qazanıb.[455]
1950-ci illərin sonu – 1960-cı illərin əvvəllərində "Qızmar günəş altında", "Onun böyük ürəyi", "Ögey ana", "Onu bağışlamaq olarmı?", "Böyük dayaq", "Telefonçu qız" kimi fərqli peşə sahiblərinin əməyini əks etdirən filmlər çoxluq təşkil etmişdir. 60-cı illərin əvvəllərində Koroğlu dastanının əsasında çəkilmiş eyniadlı film və Məhəmməd Füzulinin Leyli və Məcnun əsəri əsasında çəkilmiş "Məhəbbət dastanı" filmi ilə Azərbaycan kimetoqrafında rəngli filmlərin istehsalı genişlənir.[451]
Arşın mal alan filmindən sonra "Görüş", "O olmasın, bu olsun", "Romeo mənim qonşumdur", "Əhməd haradadır?", "Ulduz", 1965-ci il "Arşın mal alan" ekranizasiyası, "Qayınana" kimi filmlərlə musiqili komediya janrı Azərbaycan kinematoqrafiyasında üstünlük təşkil etmişdir. 1970-ci illərdə "Nəsimi", "Dədə Qorqud", "Babək" kimi tarixi mövzulu filmlər çəkilmişdir. 1970-ci illərin sonu — 1980-ci illərdə İkinci Dünya müharibəsi ilə bağlı "Bizim Cəbiş müəllim", "Şərikli çörək" kimi filmlər çəkilmişdir. 1980-ci illərdə Azərbaycan kinosunda mənəviyyat və əxlaq mövzusu önə çıxmışdır. Bu dövrdə "Park", "Özgə ömür", "Ölsəm, bağışla", "Gümüşü furqon", "Babamızın babasının babası", "Bağ mövsümü", "Gümüşgöl əfsanəsi", "Burulğan", "Təxribat" kimi filmlər işıq üzü görmüşdür.[451]
Azərbaycanın müstəqilliyini əldə etdikdən sonra, 1990-cı illərdə Azərbaycan filmlərinin sayı digər dövrlərlə müqayisədə azalır. Ancaq bu dövrdə "Yarasa" və "Özgə vaxt" kimi önəmli mövzulara həsr edilmiş filmlər də çəkilmişdir. Müstəqillik dövründə Heydər Əliyevin həyatından bəhs edən sənədli filmlər çəkilmişdir. Bunlardan biri də Vaqif Mustafayevin çoxseriyalı "Heydər Əliyev" filmidir.[451] Bu dövrdə üstünlük verilən digər bir mövzu isə vətənpərvərlik olmuşdur. "Ağ atlı oğlan", "Ümid", "Fəryad", "Arxada qalmış gələcək", "Yalan" kimi filmlər bu mövzud çəkilmiş örnəklərdir.[456]
2007-ci ildən başlayaraq "Qafqaz", "Qala", "Sahə", "Buta", "Çölçü", "Nabat", "Nar bağı", "Daxildəki Ada" filmləri ən yaxşı xarici film üzrə Oskar mükafatına təqdim edilmişdir.[457][458][459][460] 2011-ci ildə Rüstəm İbrahimbəyovun "Kabusun gözüylə" filmi "MDB və Baltik ölkələrinin ən yaxşı xarici filmi" üzrə Nika mükafatını qazanmışdır.[461][462][463][464][465][466] 2020-ci ildə Hilal Baydarovun "Səpələnmiş ölümlər arasında" filmi 77-ci Venesiya Film Festivalında nümayiş etdirilərək Qızıl Şir mükafatına namizəd olan ilk Azərbaycan istehsalı film olmuşdur.[467]
1933-cü ildə "Azərbaycanfilm" studiosu "Lökbatan" və "Neft simfoniyası" filmlərində texniki animasiyadan istifadə etməsi ilə Azərbaycanda animasıyanın əsası qoyuldu. 1935-ci ildə "Abbasın bədbəxtliyi" adlı ilk Azərbaycan cizgi film çəkildi.[468] 28 fevral 1969-cu ildə eyniadlı Azərbaycan xalq nağılına əsaslanmış "Cırtdan" cizgi filmi istehsal edildi. 1970-ci illərdə "Ayı və siçan", "Tülkü həccə gedir", "Bulud niyə ağlayır?", "Göyçək Fatma", "Pıspısa xanım və Siçan bəy", "Cücələrim", "Kirpi balası və alma" kimi 20-dən çox animasiya filmi çəkildi.[469]
1980-ci illərdə "Yaz oyunları", "Sən belə cımbılısan", "Nar ağacının nağılı", "Xrizantema yarpağı", "Çətin məsələ" kimi animasiya filmləri istehsal edildi. Ancaq cizgi filmlərinin keyfiyyəti əvvəlki kimi deyildi. Şəxsi profesionallığın aşağı olması və texniki avadanlığın, xüsusi boyaların çatışmazlığı bunun əsas səbəblərindən idi.[469]
1990-cı illərdə "Bir dəfə", "İthaf", "Oda", "Kitabi Dədə Qorqud. Səkrəyin dastanı", "Karvan", "Dəniz səyahəti" kimi cizgi filmləri "Azanfilm" tərəfindən çəkilmişdir. 2008-ci ildə Azərbaycan animasiyasının 75 illiyi qeyd edilmişdir.[469]
.jpg)
Səfəvilər dövründə yaşamış şair Tərzi Əfşar farsca və Azərbaycan türkcəsindəki yumoristik şeirlərdən ibarət kiçik divan müəlifi idi. Tərziçilik adlanan bu növ poeziya İsfahan sarayında məşhur idi.[240] Qarabağ xanı Pənahəlinin təlxəyi, tarixən mövcudluğu sübut edilən şəxsiyyətlərdən biri olan Lotu Qulu Pənahəli xan tərəfindən insanları, hətta onun özünü yamsılamaq bacarığına görə bəyənilirdi.[470]
Yumor Azərbaycan folklorunun demək olar ki, bütün sahələrində özünü göstərir. Azərbaycan nağıllarında döyüşdən çox məzəli oyunlarla maraqlanan "sərkərdə" Kəlniyyət, axmaq ər-arvad "Hillilimnən Güllülüm" kimi komik xarakterlərə rast gəlinir.[470] Ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlər, onların fəaliyyətləri, mübarizələri barədə söz açan Azərbaycan rəvayətləri bəzən şifahi gələnəkdə dolaşa-dolaşa satirik-yumoristik boyalara bürünmüş, beləliklə də qismən gülməcələrə doğru istiqamət götürmüşdülər.[299] Azərbaycanda toy və məclislərdə sağlıq deyilərkən lətifələrdən və keçmişdə baş vermiş gülməli hadisələrdən geniş istifadə olunur.[471]
Azərbaycanda lətifə janrı çox geniş yayılmışdır. Lətifədə gülüşü yaradan əsas xüsusiyyətlər zarafat, məzəlilik, sadəlövhlük və mehribanlıqdır. Bu gülüşü yaradan əsas lətifə qəhrəmanları Bəhlul Danəndə, Molla Nəsrəddin və regional xarakterli obrazlardır. Lətifələrin regionallıq xüsusiyyəti onların yayıldığı ərazilərlə bağlıdır. Regional lətifələr də özlüyündə bir neçə qrupa bölünür: Şəki lətifələri (qəhrəmanları Hacı dayı, Məşədi Abdulcabbar, İsfəndiyar, Tühü Tahir və başqaları), Qarabağ lətifələri (qəhrəmanları Abdal Qasım, Tağı-Nağı qardaşları), Cəlilabad-Masallı lətifələri (qəhrəmanı Lotu Salman), ayrım lətifələri, Şirvan lətifələri, ləzgi lətifələri və digər müxtəlif məzmunlu lətifələr.[299] Azərbaycan folklorşünaslığında lətifələr təsnif edilərkən, siyasi məzmunda olanlar, demək olar ki, nəzərə alınmamışdır, yalnız professor Azad Nəbiyev "xalq arasında sovet işçiləri, orta və yüksək çinli məmurlar, hökumət adamları" və s. ilə bağlı lətifələr olduğunu qeyd etmişdir.[472]
Azərbaycan qaravəlli tamaşalarında daha çox kiçik, məzəli, gülməli məişət əhvalatları, lətifələr, "Oğru molla", "Keçəl və şeyx", "Beş-on şahıya gedərəm", "Bəhlulun yuxusu", "Molla və cavan", "Yüz arşın uzunluğunda ağac" kimi qaravəllilər istifadə olunur. Meydan aktyorları gülüşlərlə, kinayəli kəlmələr, ibarəli ifadələr, eyni kəlməni müxtəlif məna çalarlarında deməklə öz fikirlərini hədəfə dəqiq çatdıra bilirlər.[473] Digər bir növ olan məsxərə tamaşalarında isə məsxərəçi: "boyu bir çərək, saqqalı üç çərək; gözü donbalan, danışığı yalan, geydiyi palan", — tipli baməzə sözlərlə ayrı-ayrı adamları məsxərəyə qoyub camaatı güldürür. Masxarabazı (məsxərəçini) hədələmək, döymək qadağan idi. Bu o deməkdir ki, məsxərə tamaşalarında tənqid edənlə tənqid olunan bir-birinə qaynayıb-qarışmalı və onlar arasında düşmənçilik münasibəti olmamalı idi. Kəndirbaz oyunlarında yer alan təlxəyi isə Hüseynqulu Sarabski belə təsvir edirdi: "Keçə papaq (yalançı pəhləvan) meydan sulayaraq öz ustasının hərəkətlərini gülməli bir şəkildə təqlid edir və bununla da bəd gözləri kəndirbazdan uzaqlaşdırır… Təlxək hərdən yuxarıya xitabən deyərdi: can qardaş, hünər kimin üçündür? Hünər sənin üçündür. Əgər sən ip üstündə bir qaytağı oynasan, bura yığılan ağalar bizə cibxərcliyi verərlər. Usta, balabanı kök elə!"[470]
XX əsrin əvvəllərindən etibarən Azərbaycan satirik jurnallar geniş populyarlıq qazanmışdır. Bunlardan ilki olan "Molla Nəsrəddin" jurnalının təsiri altında "Bəhlul" (1907), "Zənbur" (1909–1910, 1919), "Mirat" (1910), "Arı" (1910–1911), "Kəlniyyət" (1912–1913), "Lək-lək" (1914), "Tuti" (1914–1917), "Məzəli" (1914–1915), "Babayi-Əmir" (1915–1916), "Tartan-Partan" (1918), "Şeypur" (1918–1919), "Məşəl" (1919–1920) kimi Azərbaycan dilində nəşr olunan satirik jurnallarla yanaşı, bu dövr Bakıda rus dilində "Cigit" (1907–1918), "Vay-vay" (1908), "Bakinskoe qore" (1908–1909), "Biç" (1909–1915), "Adskaya poçta" (1909–1910), "Bakinskiye strelı" (1910), "Baraban" (1912–1913) kimi satirik jurnallar da dərc olunurdu.[474]
Azərbaycan teatr və kinosunda Mirzəağa Əliyev, Ələkbər Hüseynzadə, Mustafa Mərdanov, Əliağa Ağayev, Lütfəli Abdullayev, Nəsibə Zeynalova, Bəşir Səfəroğlu, Hacıbaba Bağırov, Yaşar Nuri, Səyavuş Aslan, Münəvvər Kələntərli, Eldəniz Zeynalov kimi görkəmli gülüş ustaları fəaliyyət göstərmişdir.[475] 1971-ci ildən buraxılışları yayımlanan "Mozalan" Satirik Kinojurnalının məqsədi ölkədəki neqativ halları satira diliylə xalqa çatdırmaq idi.[476]
Sovet dövründə Yuli Qusman "Parni iz Baku" ("Bakılı oğlanlar") adlı Şən və Hazırcavablar Klubu komandasını yaratmışdır. 1988-ci ildə yaradılmış eyniadlı Azərbaycan komandası 1992-ci il, 1993-cü il, 1995-ci illərdə MDB çempionu, 2000-ci ildə isə ən yaxşı 10 komanda arasından XX əsr çempionu olmuşdur.[477]
Azərbaycanda musiqi (Qızıl Payız, Bakı Beynəlxalq Caz Festivalı, Qəbələ Beynəlxalq Musiqi Festivalı) və film (DokuBaku Beynəlxalq Sənədli Film Festivalı, Animafilm Bakı Beynəlxalq Animasiya Festivalı) festivalları, Beynəlxalq Tərəkəmə Çərşənbəsi folklor festivalı, “Qız qalası” Beynəlxalq İncəsənət Festivalı keçirilmişdir. Əlavə olaraq, Göyçay Nar bayramı, Quba Alma bayramı, Xarıbülbül Musiqi Festivalı, Gəncə Beynəlxalq Şərab Festivalı keçirilir. 1996-cı ildən etibarən Miss Azərbaycan Gözəllik yarışması, 2014-cü ildən anime konvensiyası keçirilir. Festivallar və bayramlar, həmçinin yerli və beynəlxalq tədbirlərdə mütəlif səhnəciklər, konsertlər, atəşfəşanlıq təşkil edilir.
Azərbaycanda hərbi paradların keçirilməsi Xalq Cümhuriyyəti dövründə başlamışdır. 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakının işğaldan azad olunması münasibətilə keçirilən parada tam formalaşmamış Azərbaycan Ordu birləşmələri ilə yanaşı Qafqaz İslam Ordusunun əsgərləri qatılmışdır. Sovet dövründə hərbi məktəbin kursantlarının, ya da Qırmızı Ordunun Bakı qarnizonundakı birləşmələrinin iştirakı ilə müntəzəm olaraq paradlar keçirilirdi. 1992-ci ilin 9 oktyabrında müstəqil Azərbaycan ordusunun ilk paradı keçirilmişdir. Daha sonrakı illərdə keçirilən paradlarda silahlı qüvvələrin müxtəlif texnikası təqdim edilmiş, hərbi təyyarələr uçuşlar həyata keçirmişdilər.[478]
Azərbaycanda ilk peşəkar sirk-heyvanxana XIX əsrin 90-cı illərində məşhur Nikitin qardaşları tərəfindən tikilmişdir. 1905-ci ildə yeni, şəhərin başqa ərazisində sirk binası tikilərək istifadəyə verilmişdir. 1945-ci ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanın milli sirk truppası yaradılmışdır. Truppa yalnız sirk nömrələrindən ibarət olmayıb, tərkibinə estrada və balet artistlərinin çıxışları salınmışdı. Ənvər Quliyev, "Ulduz bacıları", kəndirbaz Əlixan və digər artistlərin nömrələrin çıxışlarından ibarət olan truppa fəaliyyəti dövründə "Zirvədən işıq" adlı proqramla keçmiş Sovet İttifaqının ərazisində və Afrika, Asiya, Amerika və Avropada daimi qastrollarda olmuşdur.
Azərbaycan əsas konsert zalları Bakı Kristal Zalı, Heydər Əliyev adına İdman Arenası, Heydər Əliyev Sarayı, Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyası, Gəncə Dövlət Filarmoniyasıdır. Azərbaycanın ən böyük futbol arenaları Bakı Olimpiya Stadionu, Tofiq Bəhramov adına Respublika Stadionu, Gəncə şəhər stadionudur. Əyləncə mərkəzlərinə Bakı və "Qəbələnd" əyləncə mərkəzi misal göstərilə bilər. Bundan başqa Bakı Zooloji Parkı və Şamaxı Safari Parkı fəaliyyət göstərir. Xizəkçilik üçün Qəbələdə Tufandağ dağ-xizək kompleksi və Qusarda Şahdağ Turizm Mərkəzi fəaliyyət göstərir. Paraşüt, paraplan və alpinizm kimi idman növləri Azərbaycan Hava və Ekstremal İdman Növləri Federasiyası tərəfindən inkişaf etdirilir.[479][480]
XX əsrin əvvəllərinə qədər azərbaycanlılar arasında patriarxal ailə quruluşu xarakterik idi. Ailənin başçısı arvadın cehizi istisna olmaqla ailənin bütün daşınar və daşınmaz əmlakının sahibi idi. Ailə başçısının vəziyyəti olmayanda mülk şəriətə uyğun bölünürdü. Məsələn, oğlan övladı qız övladına çatan mülkün iki qatını alırdı. Ailə başçısının dul arvadı bütün mülkün səkkizdə birini və şəxsi əşyalarını alırdı.[481]
İnqilabdan əvvəl Azərbaycanda ağsaqqallar kənd həyatında və ayrı-ayrı ailələrin həyatında məsləhətçi və vasitəçi kimi önəmli rol oynayırdı. Gənclərin və uşaqların, həmçinin qadınların (ağbirçəklər istisna olmaqla) bu və ya digər məsələnin müzakirəsində iştirak etmək hüququ yox idi. Ailə münasibətlərində kiçik həmişə böyüyə tabe olurdu. Hal-hazırda da yaşlılara hörmət azərbaycanlıların ailəvi və ictimai həyatının bir elementidir.[481]
İnqiliabdan əvvəl Azərbaycan ailəsində kişinin rolu qadınınkından daha üstün idi. Qız ata evində öz anasına və ya nənəsinə tabe idi. Gəlin isə evdəki yaşca daha böyük ev sahibəsinə (qayınana və ya böyük qayının arvadı) tabe idi. Təzə evlənəndə ərin ailəsinin evində yaşayanda gəlin ailədəki kişilərdən çəkinməli, ailənin yaşlı üzvlərinin oturduğu otağa daxil olmamalı idi. Ucadan danışmaq və ya gülmək ədəbsizlik sayılırdı.[481]
Uşaqlara baxmaq tamamilə ananın məsuliyyətində idi. Ailədə oğlan uşağının yeri qızınkından fərqli idi. 6–7 yaşına çatan oğlan uşağının tərbiyəsi ilə baba, ata və böyük qardaş məşğul olurdu. Uşaqların dini tərbiyəsi də eyni yaşdan başlayırdı.[481]
Sovet dövründə Azərbaycan ailəsində böyük dəyişiklər baş verdi. Yeni həyat şəraiti ailə həyatında dəyişikliklərə səbəb oldu. Patriarxal qalıqlar demək olar ki, tamamilə yox edildi. Qadınlar kənd təsərrüfatında, sənayedə, inşaatda, mədəniyyət idarələrində və başqa yerlərdə kişilərlər bərəbər işləyirdilər. Uşaqların tərbiyəsi də bu dövrdə dəyişdi. Oğlan və qız uşaqları eyni şərtlərlə yetişdirilirdi. Uşaqların tərbiyəsində ailə ilə bərabər uşaq bağçaları, məktəblər və internatlar vasitəsilə cəmiyyət də iştirak edirdi.[481]
Azərbaycanda nikah bağlanması aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: 1) ilkin razılıq — bəlgə, valideynlərin razılaşmasından sonra elçilərin ipək şal və şirni verməsi; 2) nişan, bəyin ailəsinin gəlinə bəzək, geyim üçün parça, gəlinin ailəsinin isə şirniyyat verməsi; 3) toyun özü, evlilik hədiyyələrinin — toy xonçasının gətirilməsi. Adaxlanmağa yaxın oğlan qıza bahalı ipək parçalar, mərmər, qızıl döş və başa taxılan bəzək əşyaları verir. Bəyin qohumları hədiyyələri qırmızı örtüklə örtünmüş məcməyilərə yığırlar.[481]
Keçmişdə evlilik üçün cavanların fikri çox nadir hallarda soruşulurdu (hətta qız qaçırmaq adəti var idi). Oğlanın evlənəcəyi qızı anası və bacısı seçirdi: əgər ailənin digər üzvləri də razılaşsa, oğlanın qohumları əvvəl qızın anası ilə, daha sonra elçilər qızın atası ilə görüşürdü. Elçilər özləri ilə bir və ya iki hörmətli ağsaqqal gətirirdilər. Razılıq əldə ediləndən sonra gəlin üçün nə qədər mehr və başlıq ödəniləcəyi müzakirə edilirdi. Mehr və başlıq nişan günü gətirilirdi. Bundan başqa bəy toydan əvvəl gəlini görə bilməzdi. Ancaq daha sonra bu adət yoxa çıxdı.[481]
Toydan bir gün əvvəl kəbin kəsilir. Kəbinkəsdirmə mərasimində molla və hər iki tərəfdən bir şahid iştirak edir. Toyun ilk günündə bəyin evində toy qonaqlığı verilir. Toyun ikinci günündə qonaqlara bozbaş və plov verilir. Musiqi və şənlik günboyu davam edir. Üçüncü gün toy şənliyində demək olar ki, bütün kənd sakinləri iştirak edir. Eyni gün bəyi məşəllərlə, musiqi və atəş açmaqla gəlini gətirməyə yola salırlar. Gəlini bəy evinə gətirməzdən bir neçə saat əvvəl gəlinin qohumları cehizin tamamlanmasında iştirak edir. Şənlik və rəqsdən sonra gəlin bəy evinə aparılır. Gəlinin cehizi də bəy evinə aparılır. Toydan bir neçə gün sonra bəyin ailəsi qonaqlıq keçirir. Bundan sonra gəlin öz otağından çıxa bilir.[481]
Toy şənliklərinin ənənələrinin bir çoxu bu gün də icra edilir: nişan, gəlinə münasibət, gəlinin geydirilməsi adəti. Toy geyimlərinin çoxu ənənələrdən kənara çıxır, toya hazırlıq müddəti qısalır, toy adətlərində yeni elementlər ortaya çıxır.[481]
 |  | |||||||||
Azərbaycanda geyim ənənəsi təbii-coğrafi vəziyyətin müxtəlifliyi və sosial-iqtisadi həyat və mədəniyyətin inkişafında tarixi dövrlərlə bağlı qeyri-müntəzəmlik nəticəsində öz orijinallığını qoruyub saxlamışdır. Geyim ölkənin müəyyən ərazisindəki iqtisadi-mədəni inkişafın xüsusiyyətlərini əks etdirir.[166] XX əsrdə iqtisadi-mədəni həyatda baş verən dəyişikliklərə görə Azərbaycanın milli qadın, kişi və uşaq geyimləri fabrik geyimləri ilə əvəz olunmuşdur. XIX əsrdə geniş yayılmış geyim üslubları, uşaq paltarları və bəzəklərilə əlaqədar inamlar da əhəmiyyətini itirmişdir.[482]
Azərbaycan kişi geyimləri altda köynək və dizlik, üstdə şalvar və arxalıqdır. Arxalıq kəmər və ya qurşaqla bağlanır. Arxalığın üzərindən çuxa, soyuq dağətəyi rayonlarda isə qoyun dərisindən kürk və yapıncı geyilir. Gen şalvarlar evdə hazırlanmış yun materialdan tikilirdi. Arxalığın üzərindən cavanlar piləklərlə bəzənmiş, gümüşdən və ya dəridən düzəldilmiş kəmər geyirdi. Çuxanın üç növü var idi: büzmələrlə, büküşlərlə və büzmə və büküşlərin kombinasiyası ilə. Çuxanın sinəsi açıq idi; bəzən sinənin tərəflərində patronlar üçün yuvalar — vəznələr yerləşirdi. Kənd yerlərində çox uzun (yerə qədər), yalançı qolların sonuna doğru daralan kürklər geyilirdi. Sakinlər burun hissəsi yuxarı qalxan, dəridən tikilmiş başmaqlar — çarıqlar geyirdilər, boğaz hissəsi uzun və qısa olan çəkmələr — məst yayılmışdı. Demək olar ki, bütün kişilərin bığı və saqqalı var idi. Kişilər papağın altında ağ parçadan, naxışlı araxçın geyərdilər.[166]
XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəlində Azərbaycan qadın paltarı alt və üst paltardan və həmçinin çadradan ibarət olurdu. Geyimdə ərazilərlə bağlı fərqlər ümumi milli geyim görünüşündə heç bir dəyişiklik olmadan ayrı-ayrı detallardan ibarət idi. Alt qadın paltarları dar köynəklər, müxtəlif fasonlu yubkalar (şəltə, cüt tuman) və tumanlar idi (darbalaq və cütbalaq). Üst qadın paltarları üst köynəklər, qısa paltarlar — əsasən Azərbaycanın cənub-qərbi rayonlarında yayılmış və qərb rayonlarında güləcə kimi bilinən arxalıq, Abşeronda isə don idi.[166] Gəncəbasar, Şirvan, Bakı, Qərb bölgəsi və Şəki rayonu ərazilərində iki qabaq (döş), bir arxa (kürək) və iki qoldan ibarət ləbbadə tikilirdi.[483] Arxalığının üzərində dəri və ya mərmərdən tikilmiş kəmər geyilirdi. Varlı ailədən olan qadınlar qızıl və ya gümüş kəmər geyirdilər. Ayağa üzərində xalça ornamentlərinə bənzər naxış ornamentləri olan, açıq müxtəlifrəngli corab geyilirdi. Evdən çıxanda corabın üzərindən çarıq geyilirdi. Varlı ailədən olan qadınların boynunda arpa formasında uzunsov muncuqlardan boyunbağı olurdu. Hörüklərin arxadakı ləçəklərini gizlətmək üçün qadınlar zərxaradan tikilmiş ensiz örtükdən — çutqudan istifadə edirdilər. Qadın baş geyimi dairəvi yastı hissədən və halqadan ibarət alçaq papaq idi. Papağın üzərindən kiçik ipəkdən düzəldilmiş yaylıq — kəlağayı bağlayırdılar. Saçlara, ovuclara və dırnaqlara xına çəkilirdi.[166]
Azyaşlı qız uşaqlarının geyimi qadınların geyiminin təkrarı olsa da, oğlan uşaqlarının geyimi kişilərinkindən fərqlənirdi. Oğlan uşağı şalvarları "bağlı", "aşırmalı" və "finka" kimi üç növü var idi.[484] Qız uşaqlarının geyimləri parlaq rəngli olurdu. Həmçinin uşaqları bədnəzərdən, şər qüvvələrdən, sehrbaz tilsimindən qorumaq üçün muncuqlar, üçkünc dualar, tısbağa kürəyi və dağadağan çiliyi kimi bəzəklərdən istifadə edilirdi.[485]
Azərbaycan kulinariyası qonşu müsəlman və xristian sivilizasiyalarının təsirinə məruz qalıb. Burada vacib faktor İpək Yolu vasitəsilə müxtəlif kulinariya mədəniyyətləri ilə əlaqə olub. Sovet dövrünün təsiri ilə Avropa kulinariya stili daha geniş yayılıb.[486]
Əsas ingredientlərin süd, ət, un, tərəvəz olduğu Azərbaycan milli yeməkləri və onların hazırlanma və yeyilmə üsulları müxtəlifdir. Keçmişdə qida coğrafi şəraitə və sosial statusa görə də fərqlənirdi. Azərbaycanlıların qidasında çörək önəmli rol oynayır. Kənd ərazilərində dəmirdən düzəldilmiş, azca qabarıq olan sac üzərində bişirilir. Çörəyi təndirdə bişirmək rayonlarda, həmçinin Azərbaycanın mərkəzi şəhərlərində geniş yayılıb. Təndirlərdə çörəkdən başqa lavaş da pişirilir. Azərbaycanda lülə kabab lavaşla birlikdə təqdim edilir.[487] Həmçinin Azərbaycan plovu hazırlanarkan lavaşdan istifadə edilir.[488] Sabirabad rayonunda toydan sonra gəlin evə gələndə qayınana gəlinin çiyninə lavaş atır: "Səninlə bu evə ruzu gəlin, ayağın düşərli olsun." Novxanıda yasdan sonra bəzən "külçə", içinə halva qoyulmuş lavaş verilir.[489] Yaz və yay aylarında içərisinə ət və göyərti qoyularaq qatlanan xəmir xörəyi — qutab hazırlanır. Digər xəmir xörəklərinə xəşil, xəngəl, sülfüllü, əriştə aşı, börə, müərssə, umac, qovut, qındı, düşbərə, gürzə, qaşıqxingəlini misal çəkmək olar.[490][491]
Azərbaycanda Mərci plov, Paxla plov, Südlü plov, Kükü plov kimi 50-yə yaxın plov növü var. Quş ətindən hazırlanan ən çox yayılmış yemək çığırtmadır.[491] Azərbaycan mətbəxində plovu dənə şəklində (plov, çəkmə, südlü sıyıq, şilə və s.) və kirkirədə üyüdərək işlədilir. Şorba, küftə, dovğa içərisinə də qatılan düyü Lənkəranda çörəyin yerinə istifadə edilirdi. Burada düyünün unundan və yarmasından "çanquru" və "lökü" adlı çörəklər hazırlanırdı.[492]
Ət yeməkləri müxtəlifdir. Ən çox sevilən ət qoyun ətidir. Təzə qoyun və mal ətindən basdırma, ondan isə tikə kabab hazırlanır. Ən çox yayılmış ət yeməkləri piti və bozbaşdır. İranika ensiklopediyasına görə bozbaş İran yeməyi abgustə səbzinin Azərbaycan türk dilindəki adıdır və bu türk mənşəli ad yemək bişiriləndə aldığı rəngə görə verilib.[493] Düyü və ədviyyat əlavə edilmiş çəkilmiş ət kələmin (kələm dolması) və ya şor və təmiz üzüm yarpağının (yarpaq dolması) içərisində bükülür və ya badımcan, bibər və pomidorun içərisinə doldurulur (badımcan dolması, pomidor dolması, bibər dolması). Xırda doğranmış qoyun əti soğan və ədviyyatla qarışdırılaraq lülə kabab hazırlanır.[491]
Üzüm şirəsi, tut və qarpızdan doşab, zoğal, alça, gavalıdan turş kütlə — turşlavaş hazırlanır. Qızardılmış ət və balığın sousunda nar şirəsi — narşərab istifadə olunur. Şirniyyatlara 10 növü olan halva, şəkərbura, şorqoğalı, paxlava, şəkərçörəyi, dürmə, külçə, tıxma, qurbiy, bamiyə, nişasta-tərək, təndir çöçəsi, mütəkkə və s. daxildir. Şəki halvası, Şamaxı mütəkkəsi, Zaqatala və Bakı qurabiyəsi, Qarabağ kətəsi, Bakı, Gəncə, Naxçıvanın təndir çöçəsi, Lənkəran külçəsi, Quba-Xaçmaz qozçörəyi, Ordubad qozlu dürməsi, Lənkəran çanqurisi, Quba tıxması, Muğan qəliti kimi şirniyyatlar isə Azərbaycanın müxtəlif ərazilərinə aid şirniyyat növləridir.[491][490]
Azərbaycanda çay içmək geniş yayılıb[494] və çay qonaqpərvərliyin və qonağa göstərilən hörmətin rəmzi hesab edilir.[495] Əsas yeməkdən qabaq süfrəyə çayın gətirilməsi ənənədir. Azərbaycanda istifadə edilən çay uzun dövrlər boyunca Çindən gəlib. Azərbaycanda istehsal edilən çay əsasən yaşıldır, ancaq qara çay (Çin klasifikasiyasına görə qırmızı çay) da kifayət qədər geniş yayılıb.[496] Azərbaycanda istənilən yaşayış yerində çayxana var. Ancaq Orta Asiyadan fərqli olaraq çayxanalarda nahar etmək olmur, çayın yanında yalnız konfet və şirniyyat verilir. Çayxanalar ancaq kişilər tərəfindən işlədilir. Burada onlar baş verən hadisələri müzakirə edir, qəzet oxuyur, nərd oynayırlar.[497][498] XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan və Gürcüstan vasitəsilə qara çay Osmanlı imperiyasının mərkəzi vilayətlərində məşhurlaşmışdır.[499]
Tarixən Azərbaycan süfrəsində istifadə olunan digər alkoqolsuz içkilər səhləb, qəhvə, meyvə şərbətləri, ayran, atlama, körəməz, ovduxdur. Vaxtilə Azərbaycanda olmuş rus hərbi tarixçilərindən biri yazırdı ki, azərbaycanlılar "içki məqsədilə, əsasən, su, ən isti vaxtlarda isə ayran (suda qarışdırılmış qatıq) qəbul edirlər, varlılar isə şərbət içirlər." Keçmişdə Azərbaycanda qəndab, xoşab, ovşala, heyva şərbəti, əzgil suyu, üzüm şirəsi, iskəncəbi, gülab şərbəti, araqnanə, bədmüşk və s. olmaqla, süfrəyə müxtəlif şərbət növləri qoyulurdu. Kakao, qəhvə və s. kimi Şərq süfrəsinə məxsus içkilər keçmişdə kəndli ailələrinin məişətinə sirayət etməmişdir. İstisna kimi, şəhərin kübar ailələrində ziyafət süfrəsində qəhvə içilirdi.[500]
Tarixən Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində tut arağı istehsal edilmişdir.[501] Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə daxil olduqdan sonra da əhəmiyyətini saxlayan tut arağının müalicəvi əhəmiyyəti Azərbaycan əhalisi tərəfindən irəli sürülürdü.[502] Sovet dövründə Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının Ali Soveti evdə spirtli içki düzəldilməsini qadağan etdi. XX əsrin sonu — XXI əsrin əvvəllərində tut arağının sənaye istehsalının artması ilə bu içki əvvəllər istehlak edildiyi ölkələrdən başqa yerlərə də ixrac edildi.[503]
Azərbaycan idman ənənəsində atla oynanılan oyunlar xüsusilə populyardır. Bunlara papaq oyunu, qız-qov, sür-papaq və çovqanı misal çəkmək olar.[504] Qız-qov oyununda 400 metr məsafə boyunca atlı oğlan öz rəqibi ilə yarışır. Əgər oğlan qıza çata bilsə onu qucaqlamaq və öpmək şansı əldə edir. Geri qayıdanda isə qız oğlana çata bilsə, onu qamçının ağır zərbələrilə cəzalandırır. Papaq oyununun isə məzəli xarakteri var: biri qadın olan beş iştirakçı digər iştirakçıların başından papağı götürməyə çalışır. Ancaq qızın papağını götürməyə icazə verilmir. Sür-papaq oyunu isə basketbola oxşayır: iki komanda xəz papaqla oynayırlar və meydançanın uclarında halqası olan iki uzun ağac var. Oyunun məqsədi papağı rəqibin halqasından daha çox keçirməkdir. Yerə düşən papaq isə yalnız atdan düşmədən götürülməlidir.[505] Azərbaycanda geniş yayılmış oyunlardan biri olan çovqanda iki komanda atüstündə ağac vasitəsilə topu qarşı komandanın qapısından keçirməyə çalışır. Azərbaycanlı atlıların ağacı çobanların yarlığını xatırladır. Azərbaycan at oyunlarında Qarabağ atı və Dilbaz atı kimi yerli atlar xüsusilə istifadə olunub.[505] Azərbaycanda çovqan idmanın milli növü hesab edilir.[506] Nərd də Azərbaycan mədəniyyətində önəmli rol oynayır. Oyun Azərbaycanda çox populyardır və yerli camaat tərəfindən oynanılır. Azərbaycan ekspertləri tərəfindən nərdin müxtəlif növləri yaradılmışdır.[507]
Güləş Azərbaycanda qədim dövrlərdən yayılmış ənənəvi idman növü olmuşdur. Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsinin üzvü olduğundan sonra, Olimpiya oyunlarında güləş üzrə 14 medal qazanmışdır. Azərbaycanın ən uğurlu güləşçiləri Namiq Abdullayev, Toğrul Əsgərov, Rövşən Bayramov, Şərif Şərifov, Mariya Stadnik, Cəbrayıl Həsənov, Rəsul Çunayev və Fərid Mansurovdur.
Futbol Azərbaycanda ən sevimli idman növüdür. Azərbaycan Futbol Federasiyaları Assosiasiyası qeydiyyatından keçən 9122 nəfərlə ölkədəki ən böyük idman assosiasiyadır.[508] Azərbaycan milli futbol yığması ölkə futbol klubları ilə müqayisədə beynəlxalq arenada nisbətən zəif cıxış nümayiş etdirir. Azərbaycanın ən uğurlu futbol klubları Neftçi Bakı, Qəbələ və Qarabağdır. 2012-ci ildə Neftçi Azərbaycan futbolu tarixində avrokuboklarda qrup mərhələsinə vəsiqə qazanmış ilk klub oldu.[509] 2014-cü ildə "Qarabağ" Azərbaycan futbolu tarixində avrokuboklarda qrup mərhələsinə ikinci vəsiqə qazanmış klub oldu.[510] Bundan əlavə, "Qarabağ" yarışın əsas mərhələsində qələbə qazanan ilk Azərbaycan klubu kimi tarixə düşüb.[511]
Azərbaycanda voleybol həmişə ən böyük rəğbət bəslənilən idman növü olmuşdur və Voleybol üzrə Azərbaycan Superliqası dünyanın ən güclü qadın liqalarından biri sayılır.[512] Son illərdə Rabitə Bakı, Azərreyl Bakı, "İqtisadçı" və Lokomotiv Bakı Avropa kuboklarında böyük uğur əldə etmişlər.[513] Azərbaycanın ən uğurlu voleybolçuları Valeriya Korotenko, Oksana Parxomenko, İnessa Qorxmaz, Natalya Məmmədova, Alla Həsənova və Polina Rəhimovadır.
Azərbaycan dünya şahmatında ənənəvi güc mərkəzlərindən biridir.[514] Ölkədə bir çox beynəlxalq şahmat turnirləri və müsabiqələr keçirilib, 2009, 2013 və 2017-ci illərdə isə Azərbaycanın kişilərdən ibarət şahmat yığması Avropa çempionu olmuşdur.[515] Ölkənin şahmat məktəblərinin görkəmli şahmatçılarından olan Şəhriyar Məmmədyarov, Teymur Rəcəbov, Vüqar Həşimov, Rauf Məmmədov, Vladimir Makoqonov və Harri Kasparov dünya şahmatına böyük təsir etmiş və böyük uğurlara nail olmuşlar.
Digər tanınmış Azərbaycan idmançıları, cüdoçular Elnur Məmmədli, Elmar Qasımov, Rüstəm Orucov, Mövlud Mirəliyev, Elxan Məmmədov, karateçi Rəfael Ağayev, ağırlıqqaldıran Nizami Paşayev, boksçular Teymur Məmmədov, Məhəmmədrəsul Məcidov, Şahin İmranov, Ağası Məmmədov, paralimpiyaçı İlham Zəkiyev, kikboksçular Eduard Məmmədov, Zabit Səmədov və qaydasız döyüş üzrə güləşçi Azad Əsgərovdur.
Ölkə bədii gimnastika üzrə 25-ci Avropa çempionatı, 42-ci Şahmat Olimpiyadası, FİFA U-17 Qadınlararası Dünya Çempionatı və 2015 Avropa Oyunlarının ev sahibliyi etmişdir.[516] Azərbaycan Bakı Şəhər Halqasında 2017-ci ildən bəri "Formula 1" Azərbaycan Qran-prisi keçirilir.[517]
Güləş və zorxana Azərbaycanın əsas milli döyüş sənətləridir. Döyüşə əsaslanan Azərbaycan xalq oyunları mərkəzdəki oyunçunun yerini tərk etməmək üçün döyüşdüyü başqoruma, qrupla oynanılan, dairənin içindəki oyunçuların kəməri qoruduğu dirədöymə, Osmanlıların matrak oyununa bənzər dəyənək oyunudur. Növündən asılı olmayaraq döyüş Cəngi (hərbi mənasında) sədaları altında başlayardı.[518]
Milli xüsusiyyətləri ilə zəngin Azərbaycan güləşində ayaqdan və şalvardan yapışmaq geniş yayılıb, badalaq, qarmaq, dəyirman, atma fəndlərinə icazə verilir. Boğazdan tutmaq və beldən aşağı zərbələr, ardınca getmədən rəqibin xalçaya atılması, əl, ayaq və armaqları bükmək, baş sarsıntısına icazə verilmir. "Meydan gəzmək" güləşin başlanmasından əvvəl isinmə üçün ənənəvi ritualdır. Döyüşün başlanmasından əvvəl pəhləvanlar bir-birini salamlayır və rəqs addımları ilə birlikdə xalçanın əks tərəflərinə gedirlər. Eyni zamanda onlar əl hərəkətləri edirlər: bir əl əvvəl yuxarı, sonra aşağı, digəri əvvəl aşağı, sonra isə yuxarı gedir, sonra isə hərəkətlər əksinə edilir. Bundan sonra pəhləvanlar qollarını 3–4 dəfə açıb-bağlayırlar. Hakimin fitindən sonra döyüş başlayır və rəqiblər xalçanın mərkəzində salamlaşırlar. Döyüş zurna və nağara sədaları müşayiəti ilə həyata keçirilir.[519] Sambo yaradılarkən Azərbaycan güləşinin fəndlərindən də istifadə edilib.[520][521]
Zorxana oyunlarında "Miyandar"ın işarəsi ilə musiqi çalınır və oyun başlanırdı. Ənənəvi zorxana oyunları rəqs şəklində, "Cəngi" sədaları, yaxud nağaranın çox sürətli zərbələri altında müşayiət olunurdu. Buradakı oyunlar kompleks oyun silsiləsindən ("sino oyunu" və ya "qılıncsındırma", "mil oyunu", "ayaq düymə", "kəbbadə" və ya "kəmanə", "səngi-daşqaldırma", "çərxi", yaxud "təndüvrə", "güləş" və ya "qurşaqtutma") ibarət idi və biri digərinin ardınca icra edilirdi. Mil oyunu barədə Hüseynqulu Sarabski yazırdı: "…Dumbul əvvəlcə lap ahəstə, sonra get-gedə səs tempi yuxarı qalxıb yenə də enərdi. Mil oynadan adam da həmin ahənglə başının üstə milləri hərləyirdi. Oyun qurtardıqdan sonra camaat onları alqışlayardı."[522] Azərbaycandakı qədim zorxanalar Bakıdakı XV əsr İçərişəhər zorxanası və Ordubaddakı XVII əsr Qeysəriyyə abidəsidir.[523] Bakını ziyarət edən XVIII əsr erməni müəllifi Artemi Araratski Bakı zorxanalarındakı yarışmaları, buralardakı cambaz və pəhləvanları təsvir edir.[524] XIX əsrdən etibarən Gəncə, Şuşa, Şəki, Naxçıvan, Şirvan şəhərlərində zorxanalar tikilmişdir. XIX əsrdə Bakıda Şonu Abdulla zorxana məktəbi açır. Zamanla zorxana hərbi üsulların öyrədildiyi məktəb statusunu itirib, mərasimlər, Novruz bayramı və toylarda ifa edilən tamaşalara çevrildi.[518]
XVIII əsrin II yarısında bütün Azərbaycan xanlarının adi insanların bahadır adlandırdığı pəhləvanları var idi.[525] Qarabağ xanlığında pəhləvan statusu xüsusi fərmanla verilirdi.[526] Məşhur Azərbaycan pəhləvanlarına maştağalı Hüseynqulu Hacı Mürsəl oğlu və onun yetirməsi "altı aylıq" ləqəbli Əbdüləli Axundov, Hiyləli pəhləvan Əli Hümmət, Hüseynqulu Mirzə Haşim oğlu, zorba Rzaqulu, Cero Süleyman, Pəhləvan Nabat, balaxanılı Sap Pənci və s. misal göstərilə bilər. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda yetişmiş Sali Süleyman və Rəşid Yusifov kimi zorxana pəhləvanları çıxışları ilə dünyada məşhurlaşmışdılar.[518]
Pəhləvanların icra etdiyi əlüstəgəzmə tamaşasına müəyyən əşyaları yerdən dişlə götürmək, onu başqa yerə aparıb qoymaq, əl üstündə yüyürmək və s. nömrələr daxildir. Sinə oyununda iki əllərinin üzərinə qalxar, yerdən bir qarış yuxarı olmaqla "yeriyər", əvvəl sağa, sonra sola gedər, sonra isə aşağı enərdilər, yerə yaxınlaşaraq dərhal təkrar yuxarı qalxardılar. Yekba oyununda isə pəhləvan oyunçu əvvəl hər əlində əvvəlcə pudluq, sonra qoşa-qoşa pudluq daşlar qaldırırdı. Sonra həmin daşları atıb-tutmaqla şou göstərir, sinəsini, çiynini, kürəyini havaya atdığı daşların qabağına verərək onları itələyir, kənara atırdı. Yekba oyununun ən maraqlı yeri isə pudluq daşları dişlə oynatmaq idi. Bunlardan başqa sim pəhləvanlarının sim üstündə rəqs elementləri olan müxtəlif ritmik və akrobatik hərəkətlər etməsi qeyd edilə bilər. Onlar sim üstündə barmaqlarının, əllərinin üstündə gəzir, daş qaldırır, dişləri ilə daş atıb-tuturdular.[527]
Oxatma Azərbaycan meydan tamaşalarına daxil idi. Ox yarışlarında həm piyada, həm atlı şəkildə yüksək yerdən atılan almanı havada vurmaq, qırx oxu eyni hədəfdən keçirmək, üzük halqasından ox keçirmək və s. şərtlər yerinə yetirilirdi. Atla oxatmanın növlərinə isə qopuq və "piyalə və ox" aiddir.[527] Azərbaycan dastan qəhrəmanı Koroğlu döyüşçü yoldaşının başına almanın saplağında bir üzük taxıb oyur və qırx oxun hamısını üzüyün halqasından keçirirdi.[518] Azərbaycan inanclarında adı keçən Fatma Qarı belində oxu və yayı olan bir varlıq şəklində göstərilir, yayın göyə tutanda bolluq, yerə tutanda qıtlıq olurdu.[351] Müasir Azərbaycanda kamandan oxatma idman növü sovet dövründən etibarən inkişaf etməyə başlamışdır.[528]
 |  |  | ||||||||
Azərbaycan Novruz bayramı qəhrəmanları: Keçəl, Kosa və Bahar qızı | ||||||||||
Azərbaycanda Yeni il bayramı (1 və 2 yanvar), Beynəlxalq Qadınlar Günü (8 mart), Qələbə Günü (9 may), Respublika Günü (28 may), Azərbaycan xalqının milli qurtuluş günü (15 iyun), Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri günü (26 iyun), Milli müstəqillik günü (18 oktyabr), Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı Günü (9 noyabr), Konstitusiya Günü (12 noyabr), Milli Dirçəliş Günü (17 noyabr), Dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyi günü (31 dekabr), Novruz bayramı (beş gün), Qurban bayramı və Ramazan bayramı (iki gün) qeyd edilir. Müstəqillik günü, Milli Dirçəliş Günü və Konstitusiya Günü istisna olmaqla bayram günləri iş günü hesab edilmir. 2006-cı ildən bəri bayram günləri həftəsonuna düşəndə növbəti gün iş günü hesab edilmir.[529] İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Anım Günü (27 sentyabr) və Zəfər Günü (8 noyabr) təsis edilmişdir.
Azərbaycanda ən çox sevilən bayramlardan biri Novruzdur. Bayram təqribən bir həftə çəkir. İnsanlar təbiətin oyanmasını simvolizə edən gecə-gündüzün bərabərliyini qeyd edirlər. Novruz bayramı qeyd edilməzdən əvvəl çərşənbələr keçirilir. Bayram günlərində keçirilən şənliklərdə kəndirbazlar öz hünərlərini göstərir, müxtəlif tamaşalar göstərilir. Axşamlar isə insanlar küçələrdə od qalayır və üzərindən tullanıb deyirlər: "Ağırlığım, uğurluğum tökülsün oda, odda yansın."[530] Novruz bayramının son çərşənbə axşamında uşaqlar qonşu qapılarını döyür, papaqlarının qapının qarşısına qoyub gizlənirlər; ev sahibi isə bu papaqları bayram şirniyyatlarıyla doldurmalıdır. Bayram günləri evlərdə plov, şəkərbura, paxlava, qoğal hazırlayırlar. Bayramda həmçinin yumurta döyüşdürür və səməni cücərdirlər. Süfrəyə isə şamlarla bəzədilmiş bayram xonçası qoyulur. Hər kəs bayramı mütləq öz evində, ailəsi ilə birlikdə keçirməlidir.[531]
Azərbaycanda dövlət səviyyəsində qeyd edilən dini bayramlar Qurban bayramı və otuz günlük orucdan sonra qeyd edilən Ramazan bayramıdır. Ramazan bayramı 1993-cü ildən dövlət səviyyəsində qeyd edilir.[529] Azərbaycanda ölkə əhalisinin böyük hissəsini təşkil edən şiə müsəlmanları tərəfindən qeyri-rəsmi olaraq İmam Hüseynin 680-ci ildə Kərbəlada şəhid edildiyi Aşura günü qeyd edilir. Bu zaman hüzn mərasimləri keçirilir.
20 yanvar tarixi Azərbaycanda "Ümumxalq hüzn günü" kimi qeyd edilir. Bu gündə insanlar 1990-cı il, 19 yanvardan 20-ə keçən gecədə baş vermiş Qara Yanvar faciəsində Azərbaycan Azadlıq mübarizəsini yatırtmaq üçün sovet ordusu hissələri tərəfindən öldürülən insanların xatirəsini qeyd edirlər. Bu hadisəni qeyd etmək üçün minlərlə insan qurbanların dəfn edildiyi Şəhidlər Xiyabanına gedir, qəbrlərin üzərinə qərənfil qoyurlar. Azərbaycana rəsmi səfərə gələn şəxslər həmçinin Şəhidlər Xiyabanını ziyarət edirlər. Azərbaycan Milli Məclisi 26 fevral tarixini Azərbaycanda Xocalı soyqırımı günü olaraq elan edib. Hər 26 fevral, saat 17.00-da bir dəqiqəlik sükutla Azərbaycanda bu soyqırımın qurbanlarının xatirəsi qeyd edilir.[532] 1998-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda 31 mart tarixi dövlət səviyyəsində Azərbaycanlıların soyqırımı günü olaraq qeyd edilir. 1918-ci ilin bu tarixində Bakı və Bakı quberniyasında baş verən qanlı hadisələri nəticəsində bir çox azərbaycanlı həyatını itirmişdir.
Xoca ibn Ədili İbarinin XV əsrə aid əlyazması astronomiya, astrologiya, coğrafi, fəlsəfi və etik anlayışların ifadə edilməsi üçün istifadə olunan orijinal Azərbaycan terminlərini izah edir.[533] Alim Mahmud Şirvani 1562-ci ildə ərəb dilindən "Möcüzələr mirvarisi və qəribəliklər incisi" əsərini tərcümə etmişdir. On yeddi fəsildən ibarət olan tərcümədə dünyanın müxtəlif ölkələrinin, ayrı-ayrı dəniz və okeanlarının flora və faunasından bəhs edilir.[534]
XVI əsrdə Osmanlı tarixçisi Şükri Bitlisi azərbaycan dilində, I Səlimin hakimiyyət dövrü ilə bağlı "Səlimnamə" əsərini yazmışdır.[535] Səfəvi hökmdarı I Təhmasibin əmri ilə "Şühədanamə" və "Səfvət əs-səfa" fars dilindən azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir.[174] XVIII əsrdə meydan çıxan tarixi əsərlər "Xudabəndi oğlu Şah Abbasın dövrünün tarixi", "Səfəviyyə padşahları", Ağa Məsih Şirvaninin "Müxəmməs"i, Şakir Şirvaninin "Şirvan hadisələri" əsəri, Molla Vəli Vidadinin "Müsibətnamə"sidir.[536] 1815–1816-cı illərdə Dağıstan və Şirvan tarixi haqqında "Dərbəndnamə" əsəri azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir.[537] 1841-ci ildə Abbasqulu ağa Bakıxanovun yazdığı "Gülüstani-İrəm" əsəri ilə Azərbaycan tarixşünaslıq elminin əsası qoyulmuşdur.[538][539] XIX əsrdə tarixlə bağlı yazılmış digər əsərlərə "Qarabağnamələr", İsgəndər bəy Hacınskinin "Qubalı Fətəli xanın həyatı", Hacı Seyid Əbdülhəmid, Kərim ağa Fateh və Mustafa ağa Şuxinin Şəki xanlığı tarixinə aid əsərlərini misal çəkmək olar.[540]
Orta əsrlərin sonlarında yaşamış Məhəmməd Bərgüşadın "Tibbi Nəbivi" əsəri azərbaycanca yazılmış ilk təbabət kitabıdır.[541] 1712-ci ildə isə Məhəmməd Yusif Şirvani azərbaycan dilində "Tibbnamə" əsərini yazır.[542] XVII–XVIII əsrlərdə tibb və farmakologiya ilə bağlı digər Azərbaycan alimlərinə misal olaraq Murtuza Qulu Şamlu, Əbülhəsən Marağayi, Həsən İbn Rza Şirvani, Hacı Sülеyman İrəvani misal göstərilə bilər.[541] XIX əsrdə Şuşada yaşamış Mirzə Məmmədqulu Təbib Azərbaycanda cərrahlıq elminin əsasını qoymuşdur.[543]
Aleksey Çernyayevski və Səfərəli bəy Vəlibəyov tərəfindən hazırlanmış "Vətən dili" kitabı 1882–1920-ci illər ərzində Azərbaycan uşaqlarının baş dərs vəsaiti olmuşdur. İvan Krılovun Həsənəli xan Qaradaği tərəfindən tərcümə edilmiş şeirləri də bu kitaba daxil olmuşdur. 1901-ci ildə Bakıda Azərbaycanda və Qafqazda, həmçinin Rusiya imperiyasında və müsəlman Şərqində ilk dünyəvi qız məktəbi olan olan Aleksandra imperator rus-müsəlman qız məktəbi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin təşəbbüsü və dəstəyi ilə açılmışdır.[544]
Mövsüm bəy Xanlarov 1880–1890-cı illərdə Almaniyanın Strasburq Universitetində oxuyur və Avropa təhsilinə sahib ilk azərbaycanlı kimyaçı olur.[545] 1920-ci illərin əvvəllərində AXC hökuməti təqribən 100 nəfər tələbəni Qərbi Avropa, Türkiyə və Rusiya universitetlərində təhsil almağa göndərmişdir.[546][547] AXC-in digər bir önəmli fəaliyyəti 1919-cu ildə Azərbaycanda müasir üslublu ilk universitetin, Bakı Dövlət Universitetinin qurulması idi.[548]
SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin 1945-ci il 23 yanvar tarixli qərarı ilə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycandakı filialının nəzdində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına çevrilmışdır. Bu vaxt akademiyanın 4 bölməsi, 16 elmi-tədqiqat institutu, elmi-tədqiqat şöbəsi, 3 muzeyi, mərkəzi elmi kitabxanası, Naxçıvan, Gəncə, Xankəndi və Qubada elmi bazaları var idi. Həmin il Azərbaycan EA-na 15 həqiqi üzv seçilmişdir. Onun ilk heyətinə Üzeyir Hacıbəyov, Səməd Vurğun, Mirzə İbrahimov, Yusif Məmmədəliyev, Mirəli Qaşqay, Aleksandr Qrossheym, Sadıq Dadaşov, İosif Yesman, Mirəsədulla Mirqasımov, Şamil Əzizbəyov, Ələşrəf Əlizadə, Mustafa Topçubaşov, Mikayıl Hüseynov, Heydər Hüseynov və İvan Şirokoqorov daxil idi. 1945-ci il martın 31-də akademiyanın həqiqi üzvlərinin ilk ümumi iclasında Mir Əsədulla Mirqasımov prezident seçilmişdir. Sonrakı illərdə Yusif Məmmədəliyev (1947–1950, 1958–1961), Musa Əliyev (1950–1958), Zahid Xəlilov (1961–1967), Rüstəm İsmayılov (1967–1970), Həsən Abdullayev (1970–1983), Eldar Salayev (1983–1997), Fəraməz Maqsudov (1997–2000), Mahmud Kərimov (2001–2013) Akademiyanın prezidenti olmuşdur. 1960-cı ildə Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası qurulmuşdur. Rəsədxanın işçilərinin yaşaması üçün qurulan yaşayış məntəqəsi rəsədxananın qurulmasında önəmli rol oynayan Yusif Məmmədəliyevin şərəfinə adlandırılmışdır.[549]
7 fevral 2013-cü ildə Azərbaycanın ilk rabitə peyki olan Azerspace-1 Fransız Qvineyasında (Cənubi Amerika) yerləşən Kuru kosmodromundan Fransanın Arianespace şirkəti tərəfindən "Ariane-5" daşıyıcı raketi ilə buraxılmışdır.[550][551][552] Peykin əhatə dairəsinə Asiya və Afrikanın önəmli bir hissəsi və Avropa daxildir.[553][554]
XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə qatılması ilə ölkənin qərbləşməsini istəyən maarifpərvərlik ideologiyası yarandı. Abbasqulu ağa Bakıxanov Azərbaycan maarifçiliyinə aid fəlsəfi görüşlərini "Əxlaqın tərbiyələnməsi", "Nəsihətlər kitabı", "İşıqların yerləşdiyi yer", "Camalın aynası" və s. əsərlərində təqdim edirdi. Bakıxanovun "Nəsihətlər kitabı" əsəri mesaj baxımından Qaraxanlılar dövrünə aid "Qutadqu-bilik" əsəri ilə bir çox oxşarlıq daşıyır.[555] Azərbaycan maarifçiliyində fəlsəfi fikirlərin yayılmasına töhfə verən digər şəxslər isə Mirzə Şəfi Vazeh və Seyid Əzim Şirvanidir.[556] Maarifpərvərlər ölkənin Avropadan geri qalmasını və dini cəhalətpərəstliyi tənqid edirdi. Bunlardan biri olan Mirzə Fətəli Axundov öz fəlsəfi fikirlərini "Kəmalüddövlə məktubları", "Mollayi-Ruminin və onun təsnifinin babında", "Həkimi-ingilis Yuma cavab", "Yek kəlmə haqqında" kimi əsərlərində bəyan edirdi.[557] O, "Kəmalüddövlə məktubları" əsərində İslamın əsaslarını, despotik feodal dövləti, İranda hökm sürən aristokratik təbəqəni tənqid edir.[558] XIX əsrdə Azərbaycanda ictimai və fəlsəfi fikrində İslam ideoloqu Cəmaləddin Əfqaninin irsi önəmli rol oynamışdır.[557]
1918–1920-ci illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəlsəfəsinin yaradıcılarından biri olan Əli bəy Hüseynzadə "Milli Azərbaycan", "İslam bölgəsi miqyasında intibah" və "Turan" konsepsiyalarına görə təqiblərə məruz qalmışdır. O, türk xalqlarının inkişafında Şərq və Qərb mədəniyyətinin sintezini vacib hesab edir, türkçülüyün, islamçılığın və avropalaşmanın labüdlüyünü irəli sürürdü. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə milli müstəqil Azərbaycan ideyası və dövlət konsepsiyasının banilərindən biridir.[559]
1920-ci ildə Azərbaycanın Qırmızı Ordu tərəfindən işğalından sonra marksizmin tədqiqinin və tədrisinin aparıldığı dialektik və tarixi materializm kafedrası açıldı. Bu dövrdə fəlsəfənin Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının himayəsində institualizasiyası baş verdi, Qərb fəlsəfəsinə aid əsərlərin azərbaycan dilinə tərcüməsi və Azərbaycan fəlsəfəsinin tədqiqi və sistemləşdirilməsi təmin edildi və Rene Dekart, Benedikt Spinoza, Tomas Hobbs, Con Lokk və Georq Vilhelm Fridrix Hegelin fəlsəfi görüşləri tədqiq edildi. Əddin Şakirzadənin Qədim Yunanıstan filosofu Epikürə həsr edilmiş əsəri məşhur idi. Bu dövrdə Azərbaycanın İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli kimi görkəmli mütəfəkkirlərinin fəlsəfi görüşləri ilə bağlı tədqiqatlar aparıldı. SSRİ-in son dövlərində paniranizmlə rəqabət aparan türkçülük ideologiyası populyarlıq qazandı. Bundan başqa Zakir Məmmədovun (1936–2008) Azərbaycan fəlsəfəsinin sistemləşdirilməsi və tədqiq edilməsində böyük rolu olmuşdur.
Azərbaycan dilində çap edilmiş ilk kitab 1780-ci ildə Rusiya imperatriçəsi II Yekaterinanın himayəsində Sankt-Peterburqda çap edilmiş "Qanun-i Cədid"dir. İkinci Azərbaycan çapı isə Kəlkətə şəhərində çap edilmiş Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə" əsərinə şərhlərdir. 1817-ci ildə Təbrizə çap maşını gətirilsə də azərbaycan dilində çap edilən kitabların sayı məhdud idi. Müasir Azərbaycanda ilk kitab 1834-cü ildə Şuşada çap edilmişdir.[560]
1828-ci ildən Tiflisdə çap edilməyə başlanılan, rus dilindəki "Tiflisskiy vedomosti" qəzetinin 1832-ci ildə Azərbaycan dilində, "Tiflis əxbarı" adlı əlavəsi çıxmışdır. 1841-ci ildə işıq üzü görən "Zaqafqazskiy vestnik" qəzetinin Azərbaycan dilindəki əlavəsinin adı "Qafqazın bu tərəfinin xəbəri" idi. Bu iki qəzetlərlə Abbasqulu ağa Bakıxanov və Mirzə Fətəli Axundovun əlaqəsi olsa da, onları Azərbaycan mətbuatının bönövrəsi hesab etmək olmaz. Azərbaycan dilində çap edilən ilk qəzet və bütün Rusiya imperiyasında türkcə çap edilən ilk qəzet "Əkinçi" qəzetidir, 22 iyul 1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabinin baş redaktorluğuyla işıq üzü görmüşdür.[561][562] "Əkinçi" qəzetinin bağlanmasından iki il sonra Səid Ünsizadənin redaktorluğuyla "Ziya" qəzeti çıxmışdır. Firudin bəy Köçərli 1906-cı ildə yazdığı məqaləsində bu qəzetin dini motivli olduğunu qeyd edirdi. 1883-cü ildə Cəlal Ünsizadənin təsis etdiyi "Kəşkül" qəzeti İslamda fanatizmi tənqid edirdi. "Ziya" və "Kəşkül" qəzetləri Azəri şivəsini İstanbul türkcəsinə yaxınlaşdırmaq istədikləri üçün çar hökuməti tərəfindən təqiblərə məruz qalırdılar.[563]
Kəşkül qəzeti bağlandıqdan sonra 14 il ərzində Azərbaycan dilində heç bir qəzet çıxarılmasına icazə verilmədi. Bu dövrdə bir çox Azərbaycan ziyalısı Azərbaycan dilində qəzet çıxartmağa cəhd göstərmiş, ancaq nailiyyət edə bilməmişdilər. Nəriman Nərimanov və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə kimi şəxsləri özündə toplayan "Hümmət" təşkilatı nəşriyyatla məşğul olmuş, 1904-cü ilin oktyabrında Azərbaycan dilində gizli şəkildə "Hümmət" qəzetini nəşr etdirmişdir. Bu Azərbaycan mətbuatında ilk sosial-demokrat qəzet idi. 1906-cı ilin noyabrından Əli bəy Hüseynzadənin baş redaktorluğuyla çıxmağa başlayan "Füyuzat" isə turançılıq ideologiyasının daşıyıcısı idi.[563]
1906-cı ilin aprelin 7-də Cəlil Məmmədquluzadənin baş redaktorluğuyla "Molla Nəsrəddin" jurnalı çıxmışdır. Cəhalətə və fanatizmə qarşı mübarizə aparan bu jurnal öz fikrini oxuyucuya sadə danışıq tərzində təqdim edirdi. Müxtəlif dövrlərdə Tiflisdə, Təbrizdə və Bakıda çıxarılan jurnalda Ömər Faiq Nemanzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Məmməd Səid Ordubadi, Mirzəli Möcüz Şəbüstəri və başqa şair, yazıçı və jurnalistlər, o cümlədən, Oskar Şmerlinq, İosif Rotter, Əzim Əzimzadə kimi rəssamlar fəaliyyət göstərirdilər.[563]
AXC hökuməti dövründə gizli şəkildə çıxardılan "Kommunist" qəzeti Azərbaycanda sovet hökuməti qurulandan sonra leqal şəkildə fəaliyyətini davam etdirmişdir. 1923-cü ildən Ayna Sultanovanın redaktorluğu ilə fəaliyyət göstərən "Şərq qadını" jurnalının məqsədi Azərbaycan qadınlarının ictimai-siyasi həyata alışdırmaq idi.[564] Daha sonra adı "Azərbaycan qadını" olaraq dəyişdirilən bu jurnal "Literaturnıy Azerbaydjan" və "Azərbaycan neft sənayesi" jurnalları ilə birlikdə Azərbaycanda yüksək tirajla buraxılan jurnallardandır.[38]
Azərbaycan radiosu 6 noyabr 1926-cı ildə yaradılmışdır. İlk azərbaycanlı diktorlar İsmayıl Əlibəyov və Raya İmanzadə idi. 1931-ci ildə Azərbaycan Radiosunda Mustafa Mərdanovun rejissorluq etdiyi "Radioteatr" yaradılır. 1932-ci ildə Bakı radiosunun musiqi rəhbəri təyin edilən Müslim Maqomayev Üzeyir Hacıbəyovla birlikdə Radio Komitəsində ilk notlu Şərq alətləri orkestrinin yaradılmasına nail olur. Azərbaycan radiosunda azərbaycan dili ilə birlikdə türk, fars, ərəb və digər dillərdə verilişlər yayımlanırdı. İlk dəfə 1956-cı ildə futbol oyunu radionun diktoru Sabutay Quliyev tərəfindən azərbaycan dilində şərh olunur.[565] 1994-cü ildə fəaliyyətə başlayan ANS ÇM radiostansiyası Azərbaycanda ilk özəl radiodur.[566][567]
Azərbaycan Televiziyası 14 fevral 1956-cı ildə yaradılmışdır. İlk veriliş günü ekrana Nəcibə Məlikova çıxmış və "Bəxtiyar" filmi göstərilmişdir. İlk diktorlar Tamara Gözəlova, Nailə Mehdibəyova, Sevda Qənizadə, Sara Manafova, Rəna Nəsirova, Rəxşan Aslanova, Sima Xasıyeva, Nizami Məmmədov idi. Televiziya tamaşalarına misal olaraq "Ötən ilin son gecəsi", "Qatarda", Səni axtarıram", "Kökdən düşmüş piano", "Evləri köndələn yar", "Ordan-burdan", "Yaşıl eynəkli adam", "Sən həmişə mənimləsən", "Bala-başa bəla!", "Yarımştat" göstərilə bilər.[568] 1991-ci ildə Vahid Mustafayev, Seyfulla Mustafayev və Mir Şahin tərəfindən yaradılan ANS TV nəinki Azərbaycanda, bütün SSRİ-də isə ilk özəl televiziya kanalı idi.[569]
Azərbaycan bayrağı üç rəng və ağ rəngli aypara ilə səkkizguşəli ulduzdan ibarətdir. Bayraqda göy rəng türkçülüyü, qırmızı müasir azadlıq ideologiyasını, yaşıl rəng isə İslamçılığı tərənnüm edir. Aypara islamı simvolizə edir. Fətəli xan Xoyskiyə görə, ulduzun guşələrinin sayı əski əlifba ilə yazılan Azərbaycan sözünə işarədir.[570] Bir başqa versiyaya görə, 8 oğuz tayfasının birləşməsi (azərbaycanlılar, osmanlılar, çağataylar, tatarlar, qazaxlar, qıpçaqlar, səlcuqlular və türkmənlər) ulduzun 8 guşəsində əks edilib.[571] ABŞ veksilloloqu Vitni Smitə görə bayrağın müəllifi Əli bəy Hüseynzadədir.[572] 7 dekabr 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin açılışı zamanı Azərbaycan bayrağı Parlament binası üzərində qaldırılmışdır.[573] 1991-ci il fevralın 5-də Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti "Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı haqqında" Qanun qəbul edərək onu Dövlət bayrağı elan etmişdir.[572]
Azərbaycan gerbi palıd budaqlarından və sünbüllərdən ibarət qövsün üzərində yerləşən şərq qalxanının təsvirindən ibarətdir. Qalxanın üstündə Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağının rəngləri fonunda səkkizguşəli ulduz, ulduzun mərkəzində Odlar Yurdunu simvolizə edən alov təsviri vardır.[574] 30 yanvar 1920-ci ildə AXC gerb proyektlərinin təqdim edilməsi üçün konkurs haqqında qərar qəbul etmişdir. Azərbaycan gerbi Qızıl Ordu işğalına görə təyin oluna bilməsə də, Bakıda yaşayan gürcü knyazı Şerşavidzenin layihəsi saxlanmışdır. 1991-ci ildə müstəqilliyin qazanılmasından sonra yenidən konkurs elan edilmiş, ancaq heç bir layihə bəyənilmədiyindən orijinal proyektə düzəlişlər edilərək qəbul edilmişdir.[575][570]
1919-cu ildə Üzeyir Hacıbəyov Əhməd Cavadın sözlərinə Azərbaycan himnini yazmış, himn 27 may 1992-ci ildə rəsmən qəbul edilmişdir. Bəstələndiyi dövrdə "Azərbaycan marşı" adlandırılan bu himn Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hərbi məktəblərində ifa edilirdi.[570][576][577]
28 may günü Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edildiyi gündür. 1918-ci ilin həmin günü Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası Tiflisdə Qafqaz Canişin sarayının ikinci mərtəbəsindəki böyük salonda keçirilən ilk iclasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması elan edilmiş və Azərbaycanın 6 bənddən ibarət İstiqlal Bəyannaməsini imzalanmışdır.[578] 1990-cı ildən etibarən 28 may tarixi "Respublika günü" adı ilə dövlət bayramı kimi qeyd edilir.[579]
"Qızıl Ulduz" medalı Azərbaycanın Milli Qəhrəmanının xüsusi fərqlənmə nişanıdır. Medal üz tərəfində ikiüzlü hamar şüalar olan, səkkizguşəli ulduzdan ibarətdir, sarı qızıldan hazırlanmışdır. Arxa tərəfi hamar səthlidir, ortasında "Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı" sözləri yazılmışdır. 6 fevral 1998-ci ildə "Qızıl Ulduz" medalı 7 iyul 1992-ci ildən Azərbaycanın Milli Qəhrəmanının xüsusi fərqlənmə nişanı olan "Ay-Ulduz" medalını əvəz etmişdir.[580] Bu mükafat Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyi və ərazi bütövlüyünün müdafiəsində göstərilən qəhrəmanlıq və cəsarətə görə verilir.
"Heydər Əliyev" ordeni 28 aprel 2005-ci il tarixindən Azərbaycan Respublikasının ən yüksək dövlət təltifidir.[581] Təsis edildiyi vaxt "Heydər Əliyev" ordeni ulduzdan, orden zəncirindən və nişandan ibarət olmuşdur.[582] 3 fevral 2014-cü il tarixli dəyişikliklərdən sonra ordenə döş nişanı da əlavə edilmişdir.[583] Ordenin döşə taxılmaq üçün nəzərdə tutulan ulduzu səkkizguşəli olub gümüşdən hazırlanmışdır. Ulduzun guşələri gül ləçəkləri şəklində işlənmişdir. Qılınclı ulduzun guşələrindən dördünün üzərindən keçən iki qılınc gümüşdən hazırlanıb qızıl suyuna çəkilmişdir. Qılıncların hər birinin dəstəyinə brilyant daş bərkidilmişdir. Dalğavari çevrəli lövhənin ortasında dairəvi medalyondakı cilalanmış lövhə üzərində Heydər Əliyevin barelyefı verilmişdir. "Heydər Əliyev" ordeni Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına Azərbaycanın tərəqqisinə, əzəmətinin və şöhrətinin artmasına töhfə verən müstəsna xidmətlərinə görə və vətənin müdafiəsində, Azərbaycanın dövlət mənafelərinin qorunmasında göstərilmiş mərdlik və şücaətə görə, Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə onun statusuna görə, əcnəbilərə isə Azərbaycan Respublikası qarşısında görkəmli xidmətlərinə görə, Azərbaycançılıq ideyasının həyata keçirilməsində, dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinin möhkəmləndirilməsində və Azərbaycan Respublikası ilə digər dövlətlər arasında siyasi, iqtisadi, elmi və mədəni əlaqələrin qurulmasında və inkişaf etdirilməsində xüsusi xidmətlərinə görə verilir.[582]
"Şah İsmayıl" ordeni Azərbaycan Respublikasının ali hərbi ordenidir, 6 dekabr 1993-cü ildə təsis edilmişdir. Orden düzgün səkkizguşəli ulduz şəklindədir, gümüşdəndir. Ulduzun mərkəzində, üzü qızıl suyuna çəkilmiş və minalanmış, səkkiz bərabər küncü olan lövhə fonunda Şah İsmayılın əksi profildən təsvir edilmişdir. "Şah İsmayıl" ordeni Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin təşkilində və möhkəmləndirilməsində xüsusi xidmətlərə, Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün və təhlükəsizliyinin təmin edilməsində xüsusi xidmətlərə, görkəmli sərkərdəlik fəaliyyətinə, respublikada fövqəladə halların nəticələrinin araddan qaldırılmasında xüsusi xidmətlərə görə verilir.[581]
Azərbaycan ellərində daxili bölgü bir düstura əsaslanırdı: eldən-evə. Bu düstura görə el oymaqlara, oymaq tayfalara, tayfa tirələrə, tirə törəklərə, törək evlərə bölünürdü. Azərbaycan tarixində Qaraqoyunlu tayfaları və qızılbaşlar (rumlu, zülqədər, türkmən Varsaq, Qaramanlı, Ərəşli, Qazaxlı və s.) önəmli rol oynamışdır. Azərbaycanda hal-hazırda yaşayan, assimilyasiyaya uğrayıb azərbaycanlılaşan və ya toponimlərdə adları qalan qruplar aşağıdakılardır:
XVII–XVII əslərdə axvaxlar hal-hazırkı Zaqatala rayonunda yerləşmişdilər.[605] Azərbaycandakı axvaxlar şimal axvax ləhcəsi ilə danışırlar. Avar dili ilə birlikdə, rus, azərbaycan və qumuq dilləri də danışılır, yazıda isə avar dili istifadə edilir.[606]
Avarlar öz dillərindən başqa azərbaycan dilini də doğma dil səviyyəsində danışırlar. Bakıdakı Avar mədəniyyət mərkəzi avar və azərbaycan dillərində "Avar" qəzetini çap edir.[607] Məşhur Azərbaycan avarlarına Əli Ansuxski və Rəsul Çunayev misal göstərilə bilər.
Dağıstan və ya Azərbaycanda yaşamasından asılı olmayaraq saxurlar öz dillərindən başqa azərbaycan dilini də bilirlər.[608] Azərbaycanlıların mədəniyyəti saxurların musiqi mədəniyyətinə təsir edib.[609] Hal-hazırda Zaqatalada Saxur Mədəniyyət Mərkəzi fəaliyyət göstərir.[607] Saxurların ən məşhur nümayəndələri arasında Abdulla Muxtarov, Abdulla Qarayev, Əhməd İsayev və digərlərinin adları vardır.
İngiloylar gürcü dilinin xüsusi dialektini danışırlar. Əlibəyli kəndində Qax Dövlət Gürcü Dram Teatrı fəaliyyət göstərir. Həmçinin gürcü dilində "Şəlalə" qəzeti nəşr edilir.[610] Məşhur nümayəndələri rus və sovet ordusunda xidmət etmiş Anatoli Muradov və Mose Canaşvilidir.[611][612]
Azərbaycan kürdləri üçün kurmanc dilinin şimal-qərbi ləhcəsi spesifikdir[613], ancaq ailə içində belə azərbaycan dilində danışırdılar. Azərbaycanlı qadın ilə evlənən kişilər kürd dilini unudur və uşaqlar da həmişə bu dili öyrənə bilmirdi. Azərbaycanda kürdlərə məxsus məscidlər olmadığından azərbaycanlılara aid məscidlər istifadə edilirdi. 1930-cu illərdə Ağcakənd kəndində kukla xalq teatrı (kilim arası) fəaliyyət göstərirdi.[614] Hal-hazırda Azərbaycanda "Ronahi" Kürd Mədəniyyət Mərkəzi və "Kürdün səsi" qəzeti fəaliyyət göstərir.[615] Məşhur Azərbaycan kürdlərinə Müseyib Axundov və Şamil Əsgərov misal göstərilə bilər.[616]
Azərbaycan qaraçıları XIX əsr rus tədqiqatçısı Kerovbe Patkanovun verdiyi məlumatlara görə öz dilləri ilə birlikdə azərbaycan və tat dillərini də danışırdılar. Əsas fəaliyyətləri kişilər tərəfindən düzəldilən və qadınlar tərəfindən satılan səbət, ələk və saqqızdır. Həmçinin Patkanov digər gəlir yerləri olaraq fala baxma və mal-qara oğurluğunu göstərir. Keçmişdə qaraçılar heyvanlarının əhliləşdirilməsi və onlarla birlikdə kütlə qarşısında çıxış etməklə məşğul olurdular. Hal-hazırda onlar rəqs və musiqi fəaliyyətlərini davam etdirirlər.[617]
Azərbaycan ləzgiləri ləzgi dilinin Quba ləhcəsini danışırlar.[618] Azərbaycanda Ləzgi dili və mədəniyyətinin inkişafının əlaqələndirilməsi üçün "Samur" Ləzgi Milli Mərkəzi yaradılıb.[619] Sovet dövründə "Qızıl Qusar" qəzetinin yalnız bir səhifəsi ləzgi dilində çıxarılsa da, indiki dövrdə ləzgi dilində bir neçə qəzet fəaliyyət göstərir.[607][620][621] 1998-ci ildə Qusar Dövlət Ləzgi Dram Teatrı yaradılıb.[615] Ləzgilərin etnoqrafik həyatı Azərbaycan mühitinin təsirinə məruz qalıb. Ləzgilər müəyyən dərəcəyə qədər Azərbaycan milli geyimlərini və Azərbaycan mətbəxinə aid yeməkləri mənimsəyiblər.[622] Azərbaycanda ləzgi ədəbiyyatının nümayəndələrinə Ləzgi Nemət, Müzəffər Məlikməmmədov, Sədaqət Kərimova misal göstərilə bilər.[607][620][621]
Rutullar öz dilləri də daxil olmaqla iki dil danışırlar. Rutulların çoxu üç və ya daha çox dil bilir. Bunların arasında azərbaycan dili xüsusilə qeyd edilməlidir.[623]
Şahdağ xalqları öz dilləri ilə yanaşı azərbaycan dilini də danışırlar.[624] Hal-hazırda Azərbaycanda Buduq Mədəni Mərkəzi və Xınalıq Mədəni Mərkəzi fəaliyyət göstərir.[625]
Talışlar öz dilləri ilə birlikdə azərbaycan dilini də danışırlar.[626] Azərbaycanda talış dilinin Lənkəran, Astara, Lerik və Masallı dialektləri mövcuddur.[627] Talışların mədəniyyəti və məişət həyatı azərbaycanlılara çox yaxındır.[628] Sovet dövründə azərbaycan və talış dillərində "Qırmızı Talış"[629], indi isə "Talışın səsi" çıxarılır.[615] 1970-ci illərdən fəaliyyət göstərən "Nənələr" ansamblı azərbaycan və talış dillərindən 70-ə yaxın xalq mahnısı və bayatı ifaçısıdır.[630] 1990-cı ildə yaradılan Respublika Talış Mədəniyyət Mərkəzinin məqsədi talış tarixi, mədəniyyəti, adət və ənənələrinin tədqiqi, inkişafı və intibahına töhfə verməkdir.[631] Məşhur Azərbaycan talışları 168 il yaşadığı iddia edilən Şirəli Müslümov və Zülfüqar Əhmədzadədir.[632][633][634]
Tatlar öz dillərindən başqa azərbaycan və rus dillərini də bilirlər.[635] Tarixən bir yerdə yaşayan tatların və azərbaycanlıların mədəniyyətində, təsərrüfat və mədəniyyət həyatında bir çox oxşar cəhətlər nəzərə çarpır.[636]
Udinlər öz dillərindən başqa azərbaycan, rus və gürcü dillərini də bilirlər. Udin dilinin Nic və Oğuz (Vartaşen) dialektləri mövcuddur. Azərbaycanda məşhur udinlər Voroşil Qukasyan, azərbaycan yazıçısı Georgi Avetisoviç Keçari və sovet ordusunda xidmət etmiş Nikolay Paçkovdur.[637]
XIX əsrin sonlarında Bakı Rusiya imperiyasında sionizmin mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi.[638] Azərbaycan yəhudilərinin sionizm və ya mədəniyyətlə bağlı fəaliyyətlərinə AXC dövründə icazə verilsə də, sovet dövründə qadağan edildi.[639] Hal-hazırda Azərbaycanda yeddi sinaqoq və bir yəhudi məktəbi fəaliyyət göstərir.[640]
Azərbaycanda almanların 8 koloniyası mövcud olmuşdur: Yelenendorf, Annenfeld, Georqsfeld, Qrünfeld, Ayxenfeld, Traubenfeld və Yelizavetinka.[641] Yelenendorf səkkiz koloniyanın mənəvi mərkəzi idi.[642] Almanlar Azərbaycanda fəal və yaxşı integrasiya olunmuş cəmiyyət idi. Alman cəmiyyətinin bütü üzvləri azərbaycan dilində səlis danışırdılar. Dolma yeməyi Qafqaz almanları üçün ənənəvi yeməyə çevrilmişdi. Sovet dövründə almanlar da deportasiya siyasəti ilə üzləşdilər. Hal-hazırda Azərbaycanda Almanların Milli-mədəni Cəmiyyəti fəaliyyət göstərir.[625] Məşhur Azərbaycan almanlarına Lorens Kun və Rixard Zorgeni misal göstərmək olar.[643]
Azərbaycanda erməni dilində nəşrlərə "Erməni dünyası" və "Sosial-Demokrat" jurnallarını, "Şəfəqdə" antologiyasını misal göstərmək olar.[644] 1863–1864-cü illərdə Bakıda Erməni Xeyriyyə Cəmiyyəti fəaliyyətə başlamışdır.[645] Məşhur Azərbaycan erməniləri Aleksandr Şirvanzadə, Hovannes Abelyan, Savmel Qriqoryandır.[646][647][648]
Polyaklar tərəfindən qurulan "Polyak Xeyriyyə Cəmiyyəti" 1903-cü ildə Azərbaycanda kitabxana və məktəb açıb.[649] 1909-cu ildə polyakların mədəni inkişafını təmin etmək məqsədilə "Bakı Polşa Evi" cəmiyyəti açılıb.[650] Stalin dövründə polyakların böyük bir qismi ölkəni tərk etməyə məcbur olub. 1991-ci ildə Polyak mədəniyyət mərkəzi "Polonia" yaradılıb. Məşhur Azərbaycan polyakları Vitold Zqlenitski, Stefan Skşıvan, Mstislav Rostropoviç, Mixail Abramoviç, Süleyman bəy Sulkeviç, İosif Qoslavski, İosif Ploşko, Aleksandr Makovelski, Mstislav Rostropoviçdir.[651]
Azərbaycan rusları öz dillərində fonetika, vurğulu və vurğusuz, uzun və qısa hecaların tələffüz üsulu və leksika baxımından azərbaycan dilinin təsirlərini daşıyırlar. Orta Asiya respublikalarından fərqli olaraq Azərbaycan rusları azərbaycan dilinin öyrənilməsində daha çox maraqlıdır.[652][653] Bakıda Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrı və Rusiya İnformasiya-Mədəniyyət Mərkəzi fəaliyyət göstərir.[654]
Azərbaycanda hələ inqilabdan əvvəl tatar dilində qəzet və jurnallar çap edilirdi. Hal-hazırda isə "Tuqan tel" Respublika Tatar Mədəniyyəti Cəmiyyəti fəaliyyət göstərir. Məşhur Azərbaycan tatarlarına misal olaraq Xədicə Qayıbova, Mərziyyə Davudova, Zemfira Meftahətdinovanı göstərmək olar.[655]
Azərbaycan ukraynalılarının yalnız kiçik bir hissəsi ukrayna dili, ənənələri və milli kimliyinə sahib çıxır.[656] 1907-ci ildə T. Şevçenko adına "Prasvita" Ukrayna cəmiyyəti yaradılıb. Cəmiyyət Azərbaycanda Ukrayna ədəbiyyatı və musiqinin yayılmasında böyük rol oynamışdır.[657] Hal-hazırda isə Azərbaycanda T. Şevçenko adına Ukrayna cəmiyyəti və Azərbaycan Ukrayna Konqresi fəaliyyət göstərir.[658]
Azərbaycan yunanları XIX əsrdə tikinti sahəsində, xüsusilə kilsə tikintisində aktiv idilər. Sovet dövründə Bakıda yunan filantrop cəmiyyətinin səyləri nəticəsində yunan teatrı, kilsəsi, kitabxanası və məktəbi açılmışdı, həmçinin "Embros" futbol klubu fəaliyyət göstərirdi. Ancaq sovet siyasətinin dəyişməsi nəticəsində məşhur aktrisa Panfiliya Tanailidinin də daxil olduğu yunanların böyük bir hissəsi həbs, güllələnmə və sürgünə məruz qalıb. 1994-cü ildə açılan Yunan mədəniyyət mərkəzi yunan dili, musiqi və rəqs kursları, Yunanıstan haqqında səs yazıları arxivi və kitabxana, yunan radio və televiziya verilişlərinin təşkili kimi işlərlər məşğuldur. Azərbaycan yunanlarının böyük bir hissəsi pont dilini unudub.[659]
Xristianlıqdan əvvəlki dövrlərdə alban tayfalari arasında müxtəlif səma cisimlərinə, yunan tanrı və tanrıçalarına, həmçinin oda sitayiş olmuşdur.[660] Strabonun verdiyi məlumata görə Qafqaz Albaniyasında Zevs, Helios və Selenayla eyniləşdirilən tanrılara ibadət edilirdi.[661] Azərbaycan ərazisindəki köhnə paqan məbədlərinə misal olaraq İberiya sərhədinə yaxın yerləşən Ay məbədini[80], İçərişəhərdəki Bazar meydanını, islamdan əvvəlki adətlərin icra edildiyi Divanxananı göstərmək olar.[662]
Azərbaycan ərazisində zərdüştlük eramızdan əvvəl birinci minillikdə yayılmağa başlamışdır.[663] Hal-hazırda zərdüştlük dini, mədəniyyəti və ənənələri Azərbaycanda hörmətlə qarşılanır. Azərbaycanda zərdüşlüyün izlərinə Azərbaycanın adını, Novruz bayramının qeyd edilməsini və tarixən Qafqazda zərdüştlüyün mərkəzi olmuş Atəşgah məbədini[664] misal göstərmək olar.[665][666][667][668]
Yerli xristian əhalisinə görə Həvari Varfolomey Bakı şəhərində, Qız qalası yaxınlığında yerləşən ərazidə b.e. 71-ci ildə çarmıxa çəkilmişdir.[669][670][671] V əsrdən 1830-cu ilə qədər Cənubi Qafqaz ərazisində Alban Həvari Kilsəsi mövcud olmuşdur, hal-hazırda isə alban-udin xristian icması mövcuddur.[672] Sasanilər dövründən başlayaraq Azərbaycan ərazisində Nestorian kilsəsinin Arran, Beyləqan və Azərbaycan yepiskopluqları fəaliyyət göstərmişdir.[673][674][675] Atropatena ərazisində Süryani Pravoslav Kilsəsinin Azərbaycan yepiskopluğu da mövcud olmuşdur.[676] Səfəvilər dövründən başlayaraq Naxçıvanda Roma-Katolik Kilsəsinin arxiyepiskopluğu var idi[677], indi isə Bakıda Azərbaycan Həvari Prefekti fəaliyyət göstərir.[678] Azərbaycanda protestantlığın yayılması XIX əsrdə alman koloniyalarının yaranması ilə başlamışdır.[679] Hal-hazırda Azərbaycandakı xristianların böyük bir hissəsi rus ortodoks (Bakı yeparxiyası), gürcü ortodoks (Qax və Kürmük yeparxiyası) və erməni qriqoriandır (Qarabağ yeparxiyası).[680]
Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Bakı yaxınlığında tapılmış yaşayış məskəni iudaizmin hələ VII əsrdən Azərbaycanda yayıldığını göstərir. Hülakülərin dövründə güclənən dini tolerantlıq nəticəsində Azərbaycan yəhudilərin köçməsi üçün cəzbedici yerə çevrilmişdi.[638] 1896-cı ildə Bakıda ilk sinaqoq təşkil edilmişdir.[681] Hal-hazırda Bakıda Aşkenazi yəhudilərinin sinaqoqu və Dağ yəhudilərinin sinaqoqları fəaliyyət göstərir.[682][683]
VII–VIII əsrlərdə Azərbaycanda İslamın yayılmasıyla İslam mədəniyyəti inkişaf edir, məscidlər, mədrəsələr, türbələr tikilir. Bunlara misal olaraq Qafqazda ən qədim məscidlərdən biri olan Şamaxı cümə məscidini və yeddinci şiə imamı Musa əl-Kazımın qızı Həkimə xanımın məzarı üzərində tikilmiş Bibiheybət məscidi misal göstərilə bilər.[684] XVI əsrdə Səfəvilər hakimiyyətə gəlməsi ilə Azərbaycan əhalisinin böyük bir hissəsi sünnilikdən şiəliyə keçməyə məcbur edilir.[685] XIX əsrin əvvəllərində Zaqafqaziyanın Rusiya imperiyasına qatılmasından sonra bölgədəki şiələrə başçılıq etmək üçün şeyxülislam vəzifəsi təsis edilmişdir.[686] Hal-hazırda Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin səlahiyyət dairəsi Azərbaycan, Gürcüstan və Rusiya Federasiyasının Şimali Qafqazdakı bəzi subyektlərinin ərazilərini əhatə edir.[687]
Babizm tərəfdarları hələ 1850-ci ildən əvvəl Naxçıvanda formalaşmağa başlamışdır.[688] XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mərkəzi Bakı olan bəhailiyin tərəfdarları getdikcə artmış, bir neçə Bəhai Yerli Ruhani Şuraları yaradılmışdır.[689] Musa Nağıyev kimi bir çox tanınmış azərbaycanlı bu icmanın üzv olmuşdur.[688][689] Naxçıvani ailəsi, xüsusilə Əli Əkbər Naxçıvani bəhailiyin Azərbaycanda yayılmasında böyük rol oynamışdır.[689]
Sovet dövründə müxtəlif dinin nümayəndələri bu və ya digər şəkildə təzyiqlərə məruz qalmışdır. Dini etiqad azadlığı haqqında Azərbaycan Respublikasının qanununa görə hər kəsin öz dinini seçmək və ona etiqad etmək hüququ var.[690] Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına görə din dövlətdən ayrıdır.[691] Azərbaycan ən az dindar olan ölkələr arasında 13-cü yerdədir.[692]
İranda uzun müddət azərbaycandilli sülalələrin hakimiyyətdə olması fars dilinə idarəçilik, titul adları və hərbi terminologiyada bir çox azərbaycanizmlərin daxil olmasına gətirib çıxarmışdır.[3] İdarəçilik sahəsində Azərbaycan mənşəli sözlərə yüzbaşı, minbaşı, bəylərbəyi misal göstərilə bilər.[693]
İranda azərbaycanlılar farslardan sonra ikinci ən böyük etnik qrupdur. XVI əsrdən azərbaycanlılar İranın siyasi həyatında, XX əsrin əvvəllərində isə İran milliyətçiliyinin formalaşmasında vacib rol oynayıblar.[704] Məşrutə inqilabı dövründə İran azərbaycanlıları öz doğma dillərinin və mədəniyyətlərinin inkişafı üçün mübarizə aparacaq səviyyəyə qalxır, İranda konstitusiyanın qəbulu üçün mübarizə aparırdı.[705] Pəhləvi dövründə isə azərbaycanlılar digər xalqlar kimi mədəni dikriminasiyaya məruz qaldılar.[706] Məhəmməd Rza Pəhləvinin dövründə çıxarılan "Azərbaycan" qəzeti sayəsində ümumi dil, hislər, ənənələr və əraziyə malik xalq kimi İran azərbaycanlıları, onların müstəqillik və milli hərəkat istəyi ifadə edilmişdir.[707] 1995-ci ildə Güney Azərbaycan Milli Oyanış Hərəkatı yaradılmışdır.[706] İran Azərbaycanından Təbriz miniatür məktəbi və Təbriz xalçaçılıq məktəbi çıxmışdır. Təbrizdə yerləşən Şüəra məqbərəsində Şirvanşahların və İran Azərbaycanının görkəmli xadimlərinin məzarları yerləşir.
Türkiyə ərazisində azərbaycanlılar böyük ehtimalla Səfəvilər dövründə yayılıblar. Türkiyənin tarixi "Qaragöz və Xacivat" oyunlarında Əcəm obrazı — Azeri aksenti ilə danışan iranlı xarakteri mövcuddur.[708] Anadolu türkcəsinin Ərzurum dialekti, həmçinin Elazığ ili və Ərciş ilçəsindəki türk dialektləri azərbaycan dilinin təsirinə məruz qalıb.[709][710] XIX əsrin əvvəllərində Şirvandan Amasyaya köçmüş azərbaycanlılar hələ də Azərbaycan mədəni kimliyini və mədəniyyətini saxlayırlar. Azərbaycanlıların həm şimaldan, həm cənubdan Türkiyəyə axını XX əsrdə də davam edib. Azərbaycanlılar mədəniyyət və linqvistik cəhətdən yaxınlığa görə türk cəmiyyətinə yaxşı adaptasiya olsalar da, din, dialekt, tarixi yaddaş və milli şüur baxımından özünüdərk məsələlərinə görə fərqlər hələ də qalır.[711]
XV əsrin axırlarında artıq Dağıstanın Dərbənd şəhərində Azərbaycan əhalisi formalaşmışdır.[712] Tarixən, Cənubi Dağıstanın əhalisi Azərbaycanın mədəni və davranış normalarına yönlənib, Azərbaycan linqvistik və mədəni mühiti ilə əhatələnib.[713] Dağıstan antropoloqu Maqomedxan Maqomedxanovun fikrincə Azərbaycan dili bölgənin insanlarına maddi qazanc, mədəni ehtiyacların ödənilməsi, həmçinin kreativ və mənəvi ilham verib.[714] Ləzgi, tabasaran, rutul, and ağul şairləri artıq XVII əsrdə azərbaycan dilindən ədəbiyyatda istifadə edirdilər. Tabasaran aşıqları Azərbaycan dastanlarını həm azərbaycan, həm də tabasaran dilində ifa edirdilər.[715] Bundan başqa Azərbaycan musiqisi Cənubi Dağıstan xalqlarının mədəni inteqrasiyasında böyük rol oynayıb.[713] Musiqi Azərbaycan musiqi alətləri, tar və kamança vasitəsilə ifa edilirdi və muğam Cənubi Dağıstan xalqları arasında məşhurlaşmışdı.[716] Hal-hazırda Dağıstanın dövlət dillərindən biri olan Azərbaycan dilində jurnal və qəzetlər çap edilir, televiziya və radio yayımı aparılır.[717] Dərbənddə Dərbənd azərbaycanlılarının milli-mədəni muxtariyyəti və Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı fəaliyyət göstərir.
1480-ci illərdə Ağqoyunluların, eləcə də XVII əsrin əvvəllərində I Abbasın hücumları Gürcüstanda azərbaycanlı əhalinin formalaşmasına gətirib çıxarmışdır. Borçalıdan başqa Tiflisdə də tarixi Azərbaycan icması vardır.[718][719] Müasir Tsalka urumcasının fonetik olaraq Osmanlı türkcəsindən daha çox azərbaycan dilinə yaxın olması, onun linqvistlər tərəfindən azərbaycan dili dialekti olaraq fikirləşilməsinə gətirib çıxarır.[720] Linqvistik və dini cəhətdən öz kimliklərini saxlayan azərbaycanlılar qismən Gürcüstan mədəniyyətinin təsirinə məruz qalmışdır.[721] 1989-cu ildə azərbaycanlıların paytaxtı Rustavi olan Borçalı muxtariyyəti yaradılması tələbi toqquşmalara səbəb olmuşdur.[722][723] 2010-cu ildə Gürcüstan prezidenti Mixeil Saakaşvili tərəfindən azərbaycanlıların qeyd etdiyi Novruz dövlət bayramı elan edilmişdir.[724] Bundan başqa 2009-cu ildən bəri Dmanisi azərbaycanlıları təsərrüfatçıların arandan yaylağa qayıtması münasibətilə Elat bayramı keçirir.[725] Hal-hazırda Gürcüstanda Görkəmli Azərbaycanlılar panteonu, Tbilisi Azərbaycan Teatrı, Sarvan rəqs qrupu mövcuddur. Gürcüstan azərbaycanlıları Borçalı xalçalarını istehsal edir.
XVI əsrdə qızılbaş tayfaları (ustaclı, alpavut, bayat), I Abbasın dövründə qacar, İrəvan xanı Hüseynqulu xan Sərdarın dövründə qarapapaq tayfası Ermənistanda yerləşmişdir.[596][726] 1921-ci ildə Zəngəzuru işğal edən daşnak Qaregin Njde buradan azərbaycanlıları çıxararaq erməni müəllifi Mutafyanın sözlərinə görə ərazinin yenidən erməniləşməsinə nail olmuşdur.[727] Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində azərbaycanlılar Ermənistandan köçməyə məcbur edilmişdir.[728] Azərbaycan Folklor İnstitutu tərəfindən Göyçə, Qaraqoyunlu, Ağbaba, İrəvan, Zəngəzur, Loru, Pəmbək folklarları araşdırılmışdır.[729] Hal-hazırda Bakıda İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı fəaliyyət göstərir.
Macar linqvisti L. Ligeti 1936–1937-ci illərdə Əfqanıstanda Kabul şəhəri yaxınlığında yaşayan əfşarların dilinin xüsusiyyətlərini tədqiq etmiş və bu dili Azərbaycan dialektlərindən biri adlandırmışdır.[730] Alman türkoloqu G. Dörferə görə, Kabul əfşarlarının dili mütləq şəkildə olmasa da Azərbaycan (və ya "azəroid") dialekti sayıla bilər.[3] Əfqanıstan əfşarları özünü türk və ya azəri adlandırır.[730][731][732]
.jpg) |  | |||||||||
Azərbaycanda hal-hazırda 29 tarixi qoruq var. Bunlara tarixi-mədəniyyət, tarixi-memarlıq, tarixi-etnoqrafiya və s. tipli qoruqlar daxildir. Azərbaycandakı tarixi-memarlıq, arxeoloji, bağ-park, monumental, xatirə abidələri və dekorativ-tətbiqi sənət nümunələri dünya, ölkə və yerli əhəmiyyətli olmaqla klassifikasiya edilir.[733] 2000-ci ildə Şirvanşahlar sarayı və Qız qalası ilə birlikdə İçərişəhər, 2007-ci ildə Qobustan qayaüstü rəsmləri, 2019-cu ildə Xan Sarayı ilə birlikdə Şəkinin tarixi mərkəzi Ümumdünya irsi olmuşdur.[734][735][736] Müstəqillik qazandıqdan sonra Azərbaycan bir çox tarixi abidələrin restavrasiyanı həyata keçirmiş, həm "Daşnaksütyun" tərəfindən dağıdılmış Şamaxı Cümə məscidi, həm sovet hakimiyyəti tərəfindən dağıdılmış Bibiheybət məscidi bərpa edilmişdir. Bununla birlikdə dağıntılar da olmuş (Cuğa nekropolu, Sovetski və s.), sovet dövrünə aid heykəllər götürülmüşdür. 2020-ci ildən etibarən Birinci və İkinci Qarabağ müharibələri zamanı dağıdılmış tarix-memarlıq abidələrinin bərpası başlanmışdır.[27] Ermənistanda isə əvvəllər azərbaycanlıların yaşadığı yerlərdəki türk və islam abidələrinin çoxu (İrəvan qalası, Sərdar sarayı, Abbas Mirzə məscidi və s.) dağıdılmış, Göy məscid və Pir Hüseyin türbəsi günümüzə qədər gəlib çatmışdır.
Hazırda Azərbaycanda 201 muzey və 30-dan çox rəsm qalereyası fəaliyyət göstərir. Eyni zamanda Milli Elmlər Akademiyası sistemində, digər nazirlik və təşkilatların nəzdində müxtəlif profilli və şəxsi muzeylər fəaliyyət göstərir.[737] Azərbaycana aid tarixi eksponatların ölkədən çıxarılması faktları mövcuddur. İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Sisərnəvəng monastırı və Həmzə Sultan sarayı kimi abidələrdən bədii tərtibatlı və oyma naxışlı qəbir daşları,[738] Xudavəng monastırında saxlanılan xaçkarlar (xaç daşları) və xristian incəsənət nümunələri, ellinizm dövrü Tiqranakert şəhərinin bəzi eksponatları[739] Ermənistana aparılmışdır.[740]
Əsas kitabxanalara misal olaraq Azərbaycan Milli Kitabxanası, AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxana, Prezident Kitabxanası, arxivlərə isə Dövlət Arxivi, Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivi, Səs Yazıları Arxivi, Kino-Foto Sənədləri Arxivi göstərilə bilər. Müasir dövrdə köhnə Azərbaycan filmlərinin tapılması (Əvəz-əvəzə, Vulkan üzərində ev və s.) və bərpası (Əzablı yollar, Gümüşgöl əfsanəsi və s.) işi həyata keçirilir.[741]
Ərəb, fars və müxtəlif türk dillərində əlyazmaların qorunduğu AMEA Əlyazmalar İnstitutunda Azərbaycan mədəniyyət və elm xadimlərinin əlyazmaları, Səfəvi və Qacar şahlarının fərmanları, Nizami Gəncəvinin "Xəmsə"sinin 20-dən çox əlyazması saxlanılır. Ən qədim əlyazma 861-ci ilə aid Quran,[742] azərbaycan dilində ən qədim əlyazmalardan biri isə XIV əsrə aid "Vərqa və Gülşa" nümunəsidir.[743] İnstitutda saxlanılan təbabət və əczaçılıq işi üzrə orta əsr əlyazmaları 2005-ci ildə, Füzulinin Azərbaycan dilində divanı isə 2017-ci ildə UNESCO-un Dünya Sənəd İrsi "Dünyanın yaddaşı" siyahısına daxil edilib.[744][745][746] Hal-hazırda AMEA Əlyazmalar İnstitutu tərəfindən dünyanın bir çox muzey və kitabxanalarından Azərbaycan əlyazmalarının nüsxələrinin alınması ilə bağlı işlər aparılır.[747] Azərbaycan əlyazmalarının qorunması ilə bir yerdə məhv edilməsi ilə bağlı da faktlar vardır. 1937-ci ildə bir çox Azərbaycan ədəbiyyat əlyazmalarını ("Kitabi-Dədə Qorqud" eposu, Məhəmməd Füzulinin əsərləri, Şah İsmayıl Xətainin "Dəhnamə" və "Nəsihətnamə"si və s.) elmə qazandıran Salman Mümtazın kitabxanası Azərbaycan SSR NKVD tərəfindən yandırılmışdır.[748]
Azərbaycanda toponim adları dəyişdirilərək tarixi adların bərpasına (Gəncə (1989), Şabran (2010)) və ya adların türkləşdirilməsinə (Oğuz (1991), Suqovuşan (2020)) nail olunmuşdur. Əks proses isə işğal edilmiş Dağlıq Qarabağ, Ermənistan, Gürcüstan və İranda baş vermişdir. Dağlıq Qarabağ hökumətinin 2009-cu ildə açıqladığı məlumata görə 151 yer adından 84-ü yenidən adlandırılmışdır.[749] XX–XXI əsrlərdə Ermənistan hökuməti Ermənistandakı türk toponimlərini dəyişdirmə siyasəti aparmışdır.[750] Bunun sübutu da XX əsrin əvvəllərində Ermənistanda 2310 coğrafi addan 2000-inin türk mənşəli olmasıdır.[751] Həmçinin XX–XXI əsrlərdə Ermənistanda 107 hidronimdən 71-i, 315 oronimdən 164-ü adını dəyişib.[752] Azərbaycan tərəfi Ermənistanda türk toponimlərinin dəyişdirilməsini "mədəniyyət terorizmi" və "linqvistik soyqırım" adlandırır.[753] Gürcüstanda isə ilk olaraq azərbaycan mənşəli rayon mərkəzlərinin adları dəyişdirilmiş, 1989–1992-ci illərdə isə əsasən Bolnisi rayonunu əhatə edən kənd, dağ və çay adları gürcüləşdirilmişdir.[754] İrandakı hallara nümunə olaraq Qoşaçay şəhərinin Miyandoab, şəhərin arasında yerləşdiyi Zarrinehçay və Tatavu çaylarının Zərrinərud və Siminərud, XVII əsr azərbaycanlı aşıq Abbas Tufarqanlının vətəninin Azərşəhr adlandırılması göstərilə bilər.[755]
Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən yaradılmış "Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin Dövlət Reyestri"ndə nümunələr diyarşünaslıq (adət-ənənə, bayram-mərasim, rəmz-bilik), folklor (musiqi-rəqs, oyun-tamaşa, şifahi xalq yaradıcılığı) və sənətkarlıq (dekorativ, təsviri və tətbiqi sənət) olmaqla üç kateqoriyada toplanır. UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına isə Azərbaycandan 19 nümunə salınmışdır, bunlardan ikisi (çovqan və Naxçıvanın qrup rəqsləri olan yallı, köçəri və tənzərə) təcili qorunmağa ehtiyacı olan qeyri-maddi mədəni irs nümunələri sayılır.[756] Buna əlavə olaraq, UNESCO-nun yaradıcı şəhərlərinə 3 Azərbaycan şəhəri — Şəki ("Sənətkarlıq və Xalq yaradıcılığı" şəhəri), Bakı ("Dizayn" şəhəri) və Lənkəran ("Mətbəx mədəniyyəti" şəhəri) daxil edilmişdir.[757][758]
Azərbaycanın bir çox siyasi və mədəni xadiminin qəbirləri Azərbaycandan kənarda (Şüəra məqbərəsi, Görkəmli Azərbaycanlılar panteonu və s.) yerləşir. Onların bəzilərinin Azərbaycana gətirilməsi üçün təkliflər edilmişdir. Azərbaycan hökuməti bir çox mədəni xadimin yubileylərinin UNESCO səviyyəsində keçirilməsinə nail olmuşdur. Türkiyə Azərbaycanla birlikdə əxi təşkilatının qurucusu Əxi Evrənin ilinin UNESCO səviyyəsində keçirilməsi üçün müraciət etmişdir.[759]
Azərbaycan müstəqil olduqdan sonra soyadların azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılması siyasəti irəli sürülmüşdür. 1993-cü ildə Milli Məclisin qəbul etdiyi qərara görə "-ov" "-yev", sonluqlu soyadlarını "-lı" (sözün kökündən asılı olaraq "-li", "-lu", "-lü"), "-zadə", "-oğlu", "-qızı" sonluqlu və ya sonluqsuz ifadə formaları ilə əvəz edə bilərlər.[760] Gürcüstanın azərbaycanlı aktivistləri də rus soyadlarından imtina etmək üçün kampaniya başlatmışdır.[761]
YUNESCO-nun təhlükə altındakı dillər atlasında qeyd edilən Azərbaycan dilləri ləzgi, talış, cuhuri, rutul, saxur, buduq, xınalıq, qrız, tat, udin, kilitdir. Talış dilinə yaxın kilit dili Ordubadın Kilit kəndində 1950-ci illərdə ikinci dil olaraq istifadə edilsə də, artıq ölü dildir.[762]
.jpg)
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
