Qazaxlar

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Qazaxlar (dəqiqləşdirmə).

Kazaklar ilə səhv salmayın.

Qazaxlar – Qazaxıstan Respublikasının yerli əhalisi. Dilləri qazax dilidir, türk xalqların Altay ailəsinə daxildirlər.

Qazaxlar

Əbülxayır xan Abılay xan Məhəmbət Ütəmisov Kurmanqazı Saqırbayulı Çokan Vəlixanov İbray Altınsarin Abay Kunanbayev Şəkərim Kudayberdiyev Məşhur Josip Kopeyulı Əhməd Baytursunov Səken Seyfullin Qaliy Adilbekov Aydın Aymbetov Bauirjan Momışulı Nursultan Nazarbayev Toktar Əbubəkirov Timur Bekmambetov
Özünüadlandırma
Қазақтар, Qazaqtar, قزاقتر
Ümumi sayı
20 000 000 (2020)[1]
Yaşadığı ərazilər
Qazaxıstan 12 500 349 (2015)[2] ÇXR 1 462 588 (2010)[3] Özbəkistan 990 022 (2000)[4] Rusiya 647 732 (2010)[5][6] Monqolustan 101 526 (2010)[7] Türkmənistan 86 987 (1995)[8] Qırğızıstan 34 122 (2015)[9] Türkiyə 10 000 (2009)[10] Ukrayna 5 526 (2001)[11] İran 5 000 (2010)[12][13] Çexiya 4 551 (2014)[14] Belarus 1 355 (2009)[15] İtaliya 1 300 (2015)[16] Almaniya 1 000 [17] İspaniya 1 000 (2015)[18] Tacikistan 595 (2010)[19] Polşa 80 (2002)[20] Finlandiya 64 (2011)[21]
Dili
Qazax dili
İrqi
Monqoloid və Avropoid
Dini
Sünni İslam
Daxildir
Türk xalqları
Mənşəyi
Türk xalqları
Qohum xalqlar
Türklər(Qıpçaqlar daha yaxın)

Qazaxlara daha yaxın millət qaraqalpaqlardırlar. Qazaxların əcdadları türklər, hunlar, sakilər, usunlar, qıpçaqlardır .

Mənşəyi və tarixi

Qazax ekspertləri belə qənaətə gəliblər ki, həm autosomal markerlərin, həm də Y-xromosom polimorfizmi məlumatlarının etnogenomik təhlili əsasında qazax etnik qrupunun formalaşması XIII-XV əsrlər dövrünə (Qızıl Orda dövrü) təsadüf edir.

Erkən tarixi

Qədim dövrlərdən indiki Qazaxıstan ərazisinin etnik mənzərəsi müxtəlif olub, burada müxtəlif etnik mənşəli tayfalar və xalqlar məskunlaşıb və bu, sonradan müasir qazaxların etnogenezində öz izlərini qoyub.

Orta Asiyanın şimal çöl qurşağında dünya sivilizasiyasının ən erkən formalarından biri - çoban köçəriliyi tarixən inkişaf etmişdir.

Orta Asiya regionunda neolit ​​dövrünün mühüm nailiyyəti atın əhliləşdirilməsi idi.^[22]

Tunc dövrü eramızdan əvvəl XII—XVIII əsrlərə aid olan Andronov mədəniyyəti abidələri ilə təmsil olunur.^[23]

Qazaxıstanın indiki ərazisində məskunlaşan tayfalar haqda yazılı sübutları eramızdan əvvəl 1-ci minilliyin ortalarında meydana çıxdı.

Herodot “Tarix” əsərində sakları (e.ə. VII-III əsrlər) təsvir edir və onların Əhəməni İranı ilə qonşuluğundan, eləcə də onların fars işğalçıları, padşahlar II Kir və I Dara ilə mübarizəsindən bəhs edir.

Cənubi Sakların - massagetlərin kraliçası, Aral dənizi bölgəsində dolaşan Tomiris, eramızdan əvvəl 530-cu ildə Kiri edam etdi.

Eramızdan əvvəl II əsrdə Qazaxıstan ərazisində əsas rolu tayfa ittifaqları - Usun və Kanqyu oynamışdır.

Eramızdan əvvəl II əsrdə, təqribən eramızdan əvvəl 160-cı ildə^[24] Hind-İran^{[25][26][27][28][29][30]} və ya türk əsilli^{[24][31][32][33][34][35][36][37]} usun tayfası müasir Şərqi Türküstan ərazisinin şimalından, Semireçyadakı saka-tiqrahauda torpaqlarına köçmüşdür.

Təxminən eyni dövrdə aşağı və orta Sırdərya bölgəsində Kanqyuy dövləti yarandı.

Güman edilir ki, bu tayfalar qazaxların etnogenezində öz izlərini qoya bilərdilər, çünki Ulu jüzdə oxşar adlarla - qanqlılar və Sarı-uysin tayfaları var.

Bundan əlavə, ulu jüzlərin əsas tayfaları - Alban, Dulat, Suan, Şapıraştı, Ystı və Oşaktı ümumilikdə uysunlar adlanır, yəni uysun tayfalarıdır.

Eramızdan əvvəl II-I əsrlərdə hunlar Çinin şimalındakı çöllərdən müasir Qazaxıstan ərazisinə doğru irəlilədilər (Hunların mənşəyi ilə bağlı elmdə ümumi qəbul edilmiş fikir yoxdur; monqol, iran, türk və başqa fərziyyələr irəli sürülür).

Çin tarixçisi Sıma Syanın (135-67) hekayəsinə görə, Orta Asiyada ümumi vəziyyətdə köklü dəyişiklik “döyüşən çarlıqlar dövründə”, yəni eramızdan əvvəl 403-221-ci illərdə baş verdi.

Bu dəyişikliklər Orta Asiyada xunnular və ya hunların tayfa birliyi tərəfindən yaradılmış ilk köçəri imperiyanın yaranması ilə bağlıdır.

Yazılı mənbələrdə xunnular haqqında ilk qeyd e.ə 822-ci ilə, xunnuların Çinə qarşı yürüş etdiyi vaxta təsadüf edir.

Təxminən eramızdan əvvəl 51-ci ildə imperiya iki hissəyə parçalandı: şərq xunnular Çin imperatorunun aliliyini tanıdı, qərbi xunnular isə müstəqilliyini qoruyub saxlasa da, Mərkəzi Asiyaya sıxışdırıldılar. 376-cı ildə Qərb mənbələrində hunlar kimi xatırlanan xalq Roma imperiyasının sərhədlərində idi.

Əvvəlki dövrlərdə Çin mənbələrində qeyd olunan hunların Orta Asiya xalqlarından olan xunnu xalqından gəlməsi ilə bağlı fərziyyə əksər alimlər tərəfindən qəbul edilir.^[38]

“Hunlar” şəklində olan ad 1926-cı ildə tarixçi K.A. İnostrantsev tərəfindən Avropa hunlarını Asiya xunnularından fərqləndirmək üçün elmi dövriyyəyə daxil edilmişdir.^[39]

Orta əsrlər

Hun imperiyasının süqutundan sonra türklər Avrasiya çöllərinin tarixi arenasına çıxdılar və VI əsrin ortalarında bəşər tarixində Qara dənizdən Sarı dənizə qədər uzanan Asiyada ən böyük qədim dövlətlərdən^[40][41] birini yaratdılar.

Altaydan gələn türklər öz əcdadlarını hunlardan götürürdülər.

Çin salnaməçilərinin yazdığına görə, türklər “xalqların böyük köçü” zamanı Altayda məskunlaşan Qərbi xunnuların bilavasitə törəmələri idilər.

Çin mənbələri buna sübut kimi xunnu və türklərin adət və ənənələrin, ictimai-siyasi quruluşunu ortaqlığını göstərmişlər.

Türklərin yüksəlişi hökmdar Bumın xaqanın 534-cü ildə hakimiyyətə gəlməsi ilə başladı.

552-ci ilin yazında türklər əvvəllər vassalı olduqları Jujan xaqanlığını çinlilərlə ittifaqda sarsıdıcı məğlubiyyətə uğratdılar.

Türk xaqanlığı belə yarandı.

603-cü ildə Türk xaqanlığı Qərbi Türk xaqanlığına və Şərqi Türk xaqanlığına parçalandı.

Qərbi Türk xaqanlığının tərkibinə müasir Qazaxıstan ərazisi ilə yanaşı, Orta Asiya, Şimali Qafqaz, Krım, Ural və Volqaboyu da daxil idi.

Kaqanlığın etnosiyasi özəyi beş nuşibi tayfasından və beş tulu tayfasından ibarət “on tayfa” (on oxlu türklər) oldu.

Tulu etnonimi “Dulatlar” formasında sonralar qazaxların tayfa quruluşunda məlum olmuşdur.^[42].

Türgiş xaqanlığının mövcudluğu dövrü çinlilərlə davamlı müharibələr, eləcə də ərəblərin Orta Asiyaya genişlənməsinin başlanğıcı ilə xarakterizə olunur.

Ərəblərin buraya nüfuz etməsi ilə İslam dini tədricən Orta Asiya regionunda məskunlaşmış əkinçiliklə məşğul olan əhali arasında yayıldı.

Türklərin maddi mədəniyyətində böyük dəyişikliklər baş verdi.

Qədim türk yazısı ərəb yazısı ilə əvəz olundu, bir çox ərəb sözləri lüğətə daxil oldu, İslam təqvimi qəbul edildi, məişətdə dini bayramlar meydana çıxdı, dəfn müsəlman ayinlərinə uyğun olaraq həyata keçirildi.

Türgiş xaqanlığının süqutundan sonra bir neçə dövlət yarandı: Oğuz dövləti, Qarluq xaqanlığı və Kimək xaqanlığı.

VIII əsrin ortalarında türgiş mirası uğrunda qarluqlarla oğuzlar arasında müharibə baş verdi.

Oğuzlar bu mübarizədə uduzaraq Sırdəryaya getdilər və burada Oğuz dövlətini yaratdılar, qarluqlar isə Yeddisuda qalaraq erkən feodal dövlətini - Qarluq xaqanlığını yaratdılar.

Sırdərya vadisi, Aral dənizi və Şimali Xəzəryanı oğuz tayfaları qazaxların etnik tarixində nəzərəçarpacaq iz qoyublar.

Qarluqlar, türklərə qarşı “müqəddəs müharibə” elan edən ərəblər və Samanilərlə davamlı müharibələr aparırdılar.

940-cı ildə Balasağundakı sonuncu qarluk xaqanının Satıq Buğra xan tərəfindən devrilməsindən sonra Yedisuda yeni bir sülalə - Qaraxanilər hakimiyyətə gəldi. 932-ci ildə Satıq Buğra xan islamı qəbul etdi və Əbdül-Kərim adlandırdı.

Qaraxanilər dövləti İslamı dövlət dini kimi qəbul edən ilk türk dövləti oldu.

11-ci əsrin əvvəllərində polovtsılar Volqa bölgəsindən peçeneqləri və torkları sıxışdıraraq Qara dəniz çöllərinə doğru irəlilədilər.

Sonra polovtsılar Dneprdən keçərək Dunayın aşağı axarlarına çatdılar və beləliklə, Dunaydan İrtışa qədər Böyük Çölün ağaları oldular, o vaxtdan şərq mənbələrində Dəşt-i Qıpçaq, rus mənbələrində Polovtsı düzü adlandırılmağa başladı.

Təxminən əsr yarım ərzində (XI əsrin sonu - XIII əsrin ortaları) qıpçaqlarla rus knyazlıqları arasında bir sıra hərbi toqquşmalar (Rusiya-Polovtsı müharibələri) baş verir.

Qıpçaqlar Cənubi Rusiyaya davamlı hücumlar həyata keçirirlər: torpaqları viran qoyur, mal-qara oğurlayır, mal-mülk götürür, çoxlu əsir aparırdılar.

Onlar Rusiya sərhədlərində ilk dəfə 1055-ci ilə peyda olurlar.

Rus torpaqlarına ilk hücum 1061-ci ildə oldu.^[43][44].

Batı xanın 1236-1242-ci illər Avropa yürüşündən sonra polovtsılar müstəqil siyasi birlik kimi mövcud olmağı dayandırdılar, lakin Qızıl Ordanın türk əhalisinin əsas hissəsini təşkil edərək qazaxların formalaşmasına töhfə vermişlər.^[45]

1218-ci ildə Çingiz xanın oğlu Cuçi xanın başçılığı ilə monqol tayfalarının — konqırat, nayman, merkit və kereitlərin, Çölə və oradan da Mavəraünnəhrə hücumu başladı.

Qıpçaqlar əvvəlcə Cuçi qoşunlarına müqavimət göstərdilər, lakin sonra bəziləri könüllü, bəziləri isə məğlubiyyətdən sonra onlara qoşuldular.

Yerli qıpçaq zadəganları onların xidmətinə daxil oldu və adi köçərilər 1237-ci ildə Batı xanın başçılığı ilə Şərqi Avropanı fəth etmək üçün yürüş edən ordunun əhəmiyyətli hissəsini təşkil edirdilər.^[46]

Türk çölləri Çingiz xanın oğullarının başçılıq etdiyi üç ulusun tərkibinə daxil oldu.

Çingiz xanın nəvəsi Batı Volqanın aşağı axarında yeni Qızıl Orda monqol dövlətini qurdu.

Azsaylı elita çox tez Törə adlı tayfa birliyinə daxil olaraq yerli türk əhalisi arasında assimilyasiyaya uğradı.

Ordalıların əsas hissəsini türk tayfaları, əsasən qıpçaqlar, həmçinin qanqlılar və bir çox başqaları təşkil edirdi.

Papanın səfiri Qilom de Rubruk, ümumiləşdirərək, onların hamısını tatar adlandırdı.

Maraqlıdır ki, 1253-cü ildə^[47] Rubrukun təsvir etdiyi Orda adətlərinin çoxu hələ də müasir qazaxlarda mövcuddur.

Köçəri həyat normaları Çingiz xanın Yasa — yeni şəraitə uyğunlaşdırılmış adət hüququ toplusu ilə tənzimlənməyə başlandı.

Sonradan "Yasa" normaları müəyyən dərəcədə Qazax qanunlar məcəlləsinin (qaz. Жеті Жарғы) (Yeddi Kodeks) yaradılmasında istifadə edilmişdir.

Özbək xan (1313-1341) və oğlu Canıbəy xan (1342-1357) hakimiyyəti dövründə Qızıl Orda çiçəklənmə dövrünə çatdı.

1320-ci illərin əvvəllərində Özbək xan İslamı dövlət dini elan etdi.

14-cü əsrin altmışıncı illərindən, Böyük Qarışıqlıqlar dövründən bəri Qızıl Ordanın həyatında mühüm siyasi dəyişikliklər baş verdi.

Dövlətin tədricən süqutu başlandı.

Xan Kiçi-Məhəmmədin ölümündən sonra (1459) Qızıl Orda vahid dövlət kimi mövcudluğunu dayandırdı.

Demoqrafiya

Qazaxların milli geyimləri göstərilmiş poçt markası

Xarici keçidlər

• demoscope.ru
• "Агентство Политических Новостей" Казахстана: кризис программы репатриации? Arxivləşdirilib 2012-01-19 at the Wayback Machine
• Electronic Goverment of The Peublic of Kazakhstan: Information on Kazakh diaspora
• Qazaxıstanın tarixi Arxivləşdirilib 2009-02-20 at the Wayback Machine
• Qazaxlar Arxivləşdirilib 2010-07-02 at the Wayback Machine
• State Committee of Kazakhstan on Statistics : census of 1999 Arxivləşdirilib 2008-03-07 at the Wayback Machine
• Kazakh diaspora and irredenta: history and modernity

İstinadlar

1. Joshua Project. A ministry of Frontier Ventures. "Kazakh" (ingilis). joshuaproject.net. 2016-02-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-09.
2. Агентство Республики Казахстан по статистике. "Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2015 года" (rus). stat.gov.kz. 2015-01-01. 2016-01-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-09.
3. 中华人民共和国国家统计局. "2-1 全国各民族分年龄、性别的人口" (çin). www.stats.gov.cn. 2010-11-1. 2015-09-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-09.
4. Этнические меньшинства. — Казахи, стр. 109. // Этнический атлас Узбекистана. Ответственный редактор Алишер Ильхамов. Ташкент: Совместное издание «ИООФС – Узбекистан» и ЛИА «Р. Элинина», 2002, 451 стр. ISBN 9785862800104
5. Федеральная служба государственной статистики. "Приложение 5: Национальный состав населения Российской Федерации" (rus). www.gks.ru. 2016-01-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-10.
6. Федеральная служба государственной статистики. "Об итогах Всероссийской переписи населения 2010 года" (rus). "Российская газета" – Федеральный выпуск №5660 (284). 2011-12-22. 2016-02-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-10.
7. Улсын бүртгэл, статистикийн ерөнхий газар. "Хүн ам, орон сууцны 2010 оны толлого тооллогын үр дүн" (PDF). Монгол Улсын хүн ам, орон сууцны 2010 оны тооллого (monqol). www.toollogo2010.mn. 2013-01-18 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-02-09.
8. Государственный комитет Туркменистана по статистике. "Итоги всеобщей переписи населения Туркменистана по национальному составу в 1995 году" (rus). asgabat.net. 1995-01-10. 2012-07-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-10.
9. Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. "Численность населения Кыргызской Республики по национальностям 2009–2015 гг" (rus). www.stat.kg. 2015-01-01. 2015-11-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-09.
10. Рахимбеков Арнур. "Казахское общество Турции готово стать объединительным мостом в крепнущей дружбе двух братских народов — лидер общины Камиль Джезер" (rus). www.inform.kz. 2009-10-26. 2012-12-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-09.

    Orijinal mətn  (rus.)  

    - Господин Джезер, какое количество казахов сегодня проживает в Турции? И какова история их переселения?
    - Наша встреча проходит в районе Зейтынбурну. Этот район считается местом компактного проживания этнических казахов, которые начали пребывать в Стамбул в тридцатые годы прошлого столетия. По нашим оценкам, сегодня в Турции проживает более десяти тысяч казахов, из них в Стамбуле - порядка двухсот семей.
11. State Statistics Committee of Ukraine. "Ethnic composition: 2001 census (data for regions)" (ingilis). pop-stat.mashke.org. 2001-12-05. 2012-05-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-10.
12. Есенгуль Капкызы. "В Иране вновь пытаются открыть Казахский культурный центр" (rus). Радио Азаттык. 2009-11-12. 2012-07-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-09.

    Orijinal mətn  (ing.)  

    Сегодня пять тысяч казахов компактно живут в таких городах области, как Горган, Бендер Тюркпен и Гумбет. Кварталы, где они живут, называются Казахской махаллей.
13. Арнур Мухаметкарим. "«Казахи доказали, что являются неотъемлемой частью иранского общества и могут служить одним из мостов, связующих две страны» – представитель диаспоры Тойжан Бабык" (rus). www.inform.kz. 2010-11-12. 2012-08-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-09.

    Orijinal mətn  (ing.)  

    А что касается казахов Ирана, следует сказать, что и он для нас стал родиной, его народ в трудные годы приютил на своей земле наших предков. И нынешнее поколение, считая себя частью иранского народа, стремится внести свою лепту в развитие этой страны. Но, учитывая то, что нас, казахов, в Иране не более 5000 человек, встает вопрос сохранения своей культуры, языка и обычаев, без чего трудно представить будущее наших детей, как части казахской нации.
14. Czech Statistical Office. "R07 Foreigners holding residence permits over 12 months by citizenship; 2008 - 2014 (as at 31 December)". www.czso.cz. Archived from the original on 2021-08-31. İstifadə tarixi: 2016-02-10.
15. Национальный статистический комитет Республики Беларусь. "Перепись населения Республики Беларусь 2009 года. Населения по национальности по родному языку" (PDF) (rus). belstat.gov.by. 2012-02-03 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-01-16.
16. Joshua Project. A ministry of Frontier Ventures. "Country: Italy" (ingilis). joshuaproject.net. 2016-02-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-09.
17. Botschaft der Republik Kasachstan in der Bundesrepublik Deutschland. "Kasachische Diaspora in Deutschland" (alman). www.botschaft-kaz.de. 2017-01-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-06.

    Orijinal mətn  (alm.)  

    Die Gesamtzahl der kasachischen Diaspora in Deutschland - als solche werden Kasachen betrachtet, die als Auswanderer vorwiegend aus der Türkei 50-60 Jahre des vorigen Jahrhunderts gekommen sind – beträgt etwas mehr als 1000 Menschen, davon in Köln – 500, in München – 380, in Berlin – 110, in Hamburg – 34, in Mainz – 11, in Frankfurt am Main – 7, in Heidelberg – 7.
18. Joshua Project. A ministry of Frontier Ventures. "Country: Spain" (ingilis). joshuaproject.net. 2016-02-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-09.
19. Тақсимоти аҳолии Ҷумҳурӣ аз рӯи ҷинсият, миллатҳо ва забони модарӣ, саҳ. 12. // Барӯйхатгирии аҳолӣ ва фонди манзили Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 2010. Ҳайати миллӣ, донистани забонҳо ва шаҳрвандии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Ҷилди III. Ҳайати таҳририя: Муҳаммадиева Б.З. – Раиси ҳайати таҳририя, Шокиров Ш.Ш., Асоев А.Р., Норов К.Д., Бойматов К.Ф., Гукасова Т.П., Абдуллоев М.А., Жданова Л.В. Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Душанбе, 2012, 536 саҳ.
20. Central Statistical Office of Poland. "Ethnic composition: 2002 census" (ingilis). pop-stat.mashke.org. 2012-07-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-10.
21. Statistics Finland: Kazakh^{[ölü keçid]}
22. "Новое открытие: лошадей приручили предки казахов". 2020-11-01 tarixində arxivləşdirilib. // Би-би-си
23. Кузьмина Е. Е. Древнейшие скотоводы от Урала до Тянь-Шаня. — Фрунзе, 1986.
24. Зепп Т. В. Пособие для подготовки к единому национальному тестированию (ЕНТ) по истории Казахстана (2000 nüs.). Алматы: «Зият Пресс». Омирбекова М., Касымхан Ж., Шаяхмет Г. 2006. 18. ISBN 5-7667-7905-4.
25. Edwin G. Pulleyblank (1966). Chinese and Indo-Europeans. University of British Columbia, Department of Asian Studies.
26. Mallory J. P. (1989). In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology, and Myth. Thames and Hudson. ISBN 0-500-05052-X
27. Michael Loewe, Edward L. Shaughnessy (1999). The Cambridge History of Ancient China: From the Origins of Civilization to 221 BC. Cambridge University Press. ISBN 0-521-47030-7
28. Victor H. Mair (2013). The Shorter Columbia Anthology of Traditional Chinese Literature. Columbia University Press. ISBN 0-231-50562-0.
29. Denis Sinor (1997). Aspects of Altaic Civilization III. Psychology Press. ISBN 0-7007-0380-2
30. "Zhang Qian". Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica. 2015-05-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-02-13.
31. Зуев Ю. А. К этнической истории усуней.
32. Зуев Ю. А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии.
33. Сосанов Кошали. История Казахстана. Справочное пособие. — Алматы: Ол-Жас Баспасы, 2007. — 112 с. — ISBN 9965-651-56-6
34. Методические рекомендации по подготовке школьников к ЕНТ по истории Казахстана. Алматы: Институт повышение квалификации и переподготовки кадров системы образования. Локотинова О. С., Гребенюк Ю. П. 2007. 12.
35. 25 P. Pelliot. A propos des Comans. Journal Asiatique, апрель — июнь, 1920, стр. 138.
36. 20 Н. А. Аристов. Указ. соч., стр. 17
37. P.Pelliot и L.Ηambis Histoire де compagnes де Gengizkhan (П. Пелльо и Л. Хамбис, История походов Чингизхана). Том. 1, Лейден, 1951, стр. 72.
38. Гавритухин И. О. Гунны // БРЭ. Т. 8. М., 2007. — С. 160.
39. Иностранцев К. А. Хунну и Гунны, (разбор теорий о происхождении народа Хунну китайских летописей, о происхождении европейских Гуннов и о взаимных отношениях этих двух народов). — Л.: Издания Ленинградского ин-та живых восточных языков им. А. С. Енукидзе, 1926. — 152+4 с.
40. Rein Taagepera «Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D.», Social Science History Vol. 3, 115—138 (1979).
41. Jonathan M. Adams, Thomas D. Hall and Peter Turchin (2006). «East-West Orientation of Historical Empires». Journal of World-Systems Research (University of Connecticut). 12 (no. 2): 219—229.
42. Аманжолов, 1959
43. Толочко П. П. Кочевые народы степей и Киевская Русь. — СПб.: Алетейя, 2003. — С. 89—129.
44. Каргалов В. Русь и кочевники. — М.: Вече, 2004. — С. 43—46.
45. Собственно монголов в войсках Джучидов было всего 4 тыс. чел. согласно завещанию Чингисхана.
46. Тихвинский С. Л. Татаро-монголы в Азии и Европе. — М., 1977.
47. "Путешествие Рубрука. Электронная библиотека исторического факультета МГУ". 2021-08-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-07-13.

Xarici keçidlər

Həmçinin bax