Muğan düzü
From Wikipedia, the free encyclopedia
Muğan düzü — Araz çayının və Talış dağları silsiləsinin şimal hissəsində Savalan dağının ətrafından Xəzər dənizinə kimi uzanır.
 | Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Muğan adı zərdüştlükdə "atəşpərəstlər" mənasını verən "mūγàn" sözündən yaranıb.[1] Şimal hissəsinin qədim adı Alan düzü olmuşdur. Bu ad alanlarla bağlıdır.[2]
Bu yaşıl gözəl düzənliyin bir çox görməli yerləri var:
- Araz çayının sahili
- Şahrak gölü
- Muğanda böyük kənd təsərrüfatı və Heyvandarlıq kompleksləri
- Oltan mağarası (Parsabad)
- Qız qalası
- Xudafərin körpüsü
- Xərmən, Nadir təpələri
- Aslandüzdə qədim məzarlıq
Muğan düzü Kür-Araz ovalığının bir hissəsidir. Şimal-qərbdə Araz çayı vasitəsilə Mil düzündən, Kür çayı vasitəsilə Şirvan düzündən ayrılır. [3] Cənubda və cənub-şərqdə Lənkəran ovalığına və Salyan düzünə qovuşur. Düzün cənub-qərb davamı Cənubi Azərbaycan ərazisindədir. Tarixən Araz çayı Muğan düzündən axaraq bilavasitə Xəzər dənizinə tökülürdü. 1896-cı ildə Araz öz sağ sahilini yuyub Muğan düzünün bir hissəsini basmışdır. Yalnız 1916-cı ildə bu yuyulmanın qarşısı alınmış, Araz öz yatağına qaytarılmışdır. Düzənlikdəki, bir çox göl və bataqlıq da (Ağçala, Mahmudçala və digərləri) həmin daşqın zamanı əmələ gəlmişdir. Muğan düzünün çox hissəsi dəniz səviyyəsindən aşağı olub, Kür çayı, xüsusən də Araz çayının gətirdiyi çöküntülərdən əmələ gəlmişdir. Kür-Araz ovalığı, o cümlədən Muğan düzü Azərbaycanın ən qədim əkinçilik bölgəsidir. Burada qədim zamanlarda istifadə edilən arxların izləri vardır. Bu arxlardan bəziləri təmir edilmiş, yeni arx və kanallar da çəkilmişdir.
Mənbələrdə Azərbaycan ərazisində Muğan və Muğanniyə adlı iki coğrafi obyekdən bəhs olunur. Orta əsrlərdə Qəbələ ilə həmsərhəd olub, Girdiman və Göyçay çaylarının aşağı axarı boyu ərazi Muğaniyyə adlanırdı. Bəzi tədqiqatçılara görə, Muğan vilayəti və düzünün adı orta əsrlərdə mövcud olmuş Muğan şəhərinin adı ilə bağlıdır. Orta əsr ərəb mənbələrində (IX–X əsrlər) Xəzər dənizi sahilində, Kürün mənbəyindən təqribən 100 kilometr, cənubda Ərdəbilin 50 kilometrliyində yerləşən Muğan şəhəri iki çay arasında təsvir olunmuşdur. İbn Xordadbeh (IX əsr) Muğan hakimi Şəklə haqqında, Müqəddəsi (X əsr) başdan-başa bağ-bağatla əhatə olunmuş bu şəhərin gözəlliyi, əhalisinin hörmətcil və səxavətli olması barədə məlumat vermişdilər.
Bir fikrə görə, şəhər XIII əsrdə monqol yürüşləri, digər fikrə görə isə, XV əsrdə Teymuri sultanı Əbu Səidlə Ağqoyunlu Uzun Həsən arasında baş vermiş vuruşma zamanı dağıdılmışdır. Qərnati, Zəkəriyyə Qəzvini və başqaları ümumiyyətlə, Muğan ölkəsi, onun geniş ərazidə yerləşməsi, iqliminin Azərbaycanınbaşqa yerlərinə nisbətən isti, heyvandarlıq üçün yararlı otlaqlara malik olması haqqında məlumat verir, yerli əhalini türkmənlər adlandırırlar. Antik müəlliflər (Hekatey, Herodot və başqaları) də tarixi Mukan ərazisində (indiki Muğan düzü) mik/muk tayfası haqqında məlumat vermişlər.[4]
MuğanQacarlarlala Rusiya İmperiyası arasında Türkmənçay müqaviləsindən sonra (sonra Sovet İttifaqı, sonra da Azərbaycan Respublikası) bölünən Xəzərin qərbində, Azərbaycanın tarixi bölgəsində geniş bir düzənliyi bildirir. Fars sektoru 1993-cü ilə qədər Şərqi Azərbaycan əyalətinin tərkibində olmuş, bundan sonra Ərdəbil vilayətinin şimal hissəsini də əhatə etmişdir. Topoqrafiya, torpaq, bitki örtüyü və hidrologiya kimi amillər onun Çoruzlü Dağ boyunca cənub sərhədlərini, dəniz səviyyəsindən orta hesabla 700 m yüksəklikdəki antiklinalları müəyyənləşdirir. Düzənlik qərbdə Karasu ilə, şimalda və şərqdə Aras, Fars sərhədi və Balharu dərəsi ilə məhdudlaşır. Fars Mohanının mərkəzi, Araz çayının cənub kənarına paralel olaraq 25–30 km uzanan son dərəcə məhsuldar bir ərazidir.
Geoloji və geomorfoloji baxımdan Dəşdi-Muğan, cənubdakı Üçüncü dağ sistemlərindən eroziya materialı ilə doldurulmuş senklinin içərisindədir. Çoruzlu Dağın şimalında, Muğanın səthi, şimaldan Dördüncü yataqları ilə örtülmüş az və ya çox narahat olmayan Neogen yataqlarından ibarətdir. Bu, Pleistosen dövründə Kür-Araz vadisinin geniş ərazilərini əhatə edən Xəzər dənizinin buzlaq və buzlaq sonrası dövrlərinin fluvio-lakustrin çöküntülərindən başqa bir şey deyildir. Düz düz səthlərə hamar bir keçid, son zamanlarda və bir çox əvvəlki dövrlərdə də suvarma sxemlərinin inkişafına kömək edən mərkəzi Monana'nın xarakterik bir xüsusiyyətidir.
İqlim əkinçilik və heyvandarlıq üçün əlverişlidir. İllik temperatur Xəzər dənizinin "dəniz" təsirini göstərir. Ən soyuq ay kimi yanvar ayında orta temperaturu 3–5 ° C olan nisbətən mülayim qışlar yalnız nadir şaxtalar və nisbətən az qar yağışı ilə üst-üstə düşür. Yaylar isti ola bilər: İyul ümumiyyətlə 26 ilə 28 °C arasındadır, bu da ümumi kontinental temperatur rejimini göstərir. Kontinentallıq illik yağış üçün də tipikdir. Qonşu Xəzərdəki müşahidələrdən fərqli olaraq (məsələn, illik yağıntısı 1000 mm-dən çox olan Astarada), Monana stansiyaları ildə orta hesabla 300 mm-dən çox yağıntı qəbul etmir.
Monanın çöl xarakterinin formalaşmasında geologiya və iqlim həlledici rol oynamışdır. Torpaqşünaslıq (torpaqşünaslıq) baxımından qəhvəyi çöl torpaqları üstünlük təşkil edir (bax Devan və Famuri, xəritə). Eyni zamanda, onlar bir növ az çəmən çöl olan təbii bitki örtüyünə cavabdır. Çiçəkli komponentlərinə Poa, Stipa və Bromus kimi tipik bitki növləri daxildir; digər tərəfdən Astragalus və ya Artemisia növləri həm əlverişsiz ətraf mühit şərtlərini, həm də bitki örtüyünün uzunmüddətli otlaq istifadəsinin təsirinə uyğun seçilməsini göstərir. Muğan əsrlər boyu köçəri qəbilələr üçün otlaq sahəsi kimi xidmət edirdi və ikinci dərəcəli kənd təsərrüfatı ilə.
Farsca "Dašt-e Moḡān" adına baxmayaraq, iqlim, bitki örtüyü, bitki və heyvanat aləmi, eləcə də insanların bu mühitdə olması bu bölgənin sözün tam mənasında bir Daşt olmadığını çox açıq şəkildə göstərir. Buna baxmayaraq, çöl suvarılan və məskunlaşmamışdan əvvəl, yay aylarının çoxu həqiqi bir tire idi, yəni çöl quru və açıq-aşkar qısır idi.
Muğan sərhədlərinin tərifi müxtəlifdir. Daha dar mənada, bu, indiki Azərbaycan Respublikasının əsas hissəsi olan Araz və Aşağı Kür çaylarının təpəsindəki Xəzər dənizinə qədər olan ərazidir. Bəzən Darayortun (Karasu) ağzından kənara qərbə doğru Toda Afarinə qədər uzandığına inanılır; və daha cənubda, Çalavat və Çaleş silsilələri də daxil olmaqla Çoruzlu dağlıqlarının kənarında.
Cənub-Şərqi Qafqaz həm heyvandarlıq, həm də əkinçilik işləri üçün hər zaman çox əlverişli şərtlər təklif etmişdir. Bol yay otlaqlarına sahib olan yüksək dağlar Şirvanın (bax: Şervan), Karaban (Mil) və Muğanın geniş və məhsuldar düzənliklərini tutur ki, bu da müvafiq olaraq geniş qış otlamasını təmin edir. Düzənliklər böyük suvarma qurğularının tikintisini də cəlb edir.
Düzənliklər fəth edənlər üçün sevimli bir qışlaq yeri idi, baxmayaraq ki, bütün ərazinin güclü dövlətlər tərəfindən mübahisələndirilməsi təəccüblü deyil. Rusiya ilə Fars arasında, eləcə də Anadolu ilə Orta Asiya arasında ticarətin baş verdiyi və ya yaxınlığında baş verdiyi təbii bir qovşaqdır. Səfəvilər dövründən bəri Avropadan gələn səyyahlar və tacirlər ümumiyyətlə səyahət edirdilər
Azərbaycanda Muğan adı ilə bağlı 18 yaşayış məntəqəsi mövcuddur. Tədqiqatçılar bu toponimləri muq etonimi ilə əlaqələndirirlər. Ermənistanda Muğan, Gürcüstanda Muğanlı (Muğanlo), Özbəkistanda Muğan, Cənubi Azərbaycanda Muğan və Muğancuq, Tacikistanda Muğ qalası, Türkiyədə isə Muğancık və Moğan (Işıklı) kəndləri və Moğanaltı (Işıklı) mintiqası qeydə alınmışdır.[5]
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
