Erməni əlifbası

Erməni əlifbası (erm. Հայերենի այբուբեն) – Erməni dilinin yazılması üçün istifadə edilən əlifba. 38 hərfdən ibarətdir. Mesrop Maştos tərəfindən yaradılmışdır. V əsrə qədər ermənilər tərəfindən yunan, suriya və aramey yazısından istifadə olunmuşdur. Müasir ermənilərin istifadə etdikləri indiki əlifba efiopiya yazısının tam oxşarıdır^[1]. Belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, Mesrop Maştos məhz erməni əlifbasını ixtira etməmiş (yuxusunda görməmiş), efiopiya (həbəş) yazısı əsasında yaratmışdır. Təxmin edilə bilər ki, erməni əlifbası həbəş mədəniyyətinin təsirinin nəticəsində formalaşmışdır^[2]. Erməni əlifbasının yaranması haqqında ikinci mübahisə doğuran nəzəriyyəyə əsasən əlifba V əsrdə suriyalı din xadimi Danil tərəfindən hazırlanmışdır. Digər bir fərziyyəyə əsasən əlifbaya daxil edilmiş hərflər zərdüşt yazılarından götürülmüşdür. Həqiqət ondan ibarətdir ki, erməni əlifbasındakı hərflər yunan, latın, suriya, koptik və həbəş yazılarındakı işarələrdən götürülmüşdür^[3].

Musanın I kitabı (29.11–16 Ge'ez-də)

"Efiopiya Demokratik Federativ Respublikası" həbəş yazısı ilə

Erməni əlifbası
Ա Ayb	Բ Ben	Գ Gim	Դ Da	Ե Yeç	Զ Za	Է E
Ը It	Թ To	ժ Je	Ի İni	Լ Lün	Խ Хе	Ծ Tsa
Կ Ken	Հ Ho	Ձ Dz	Ղ Ğat	Ճ Tçe	Մ Men	Յ Yi
Ն Nu	Շ Şa	Ո Vo	Չ Ça	Պ Pe	Ջ Ce	Ռ Ra
Ս Se	Վ Vev	Տ Tün	Ր Re	Ց Tso	Ւ Hün	Փ Pür
Ք Ке	Օ О	Ֆ Fe

Müqayisəli cədvəl[4][5]

…Maştosun əlifbası əsasında erməni yazısı, həbəş yazısı kimi soldan sağa istiqamətlidir. Maştosun əlifbası həm formaca həm də xaraktercə həbəş yazısı ilə oxşarlığa malikdir. Həbəş yazısının üç hərfinin Ո — ba, Ս — ha və Փ — qa-nın yazılışı Maştosun əlifbasında səkkiz halda təkrarlanır. Maştosun yaratmış olduğu erməni əlifbasının hərflərinin forma və cizgi istiqamətləri prinsipi ilə analitik cədvəlini qurmuş olsaq görərik ki, həbəş yazısının 22 və 23 hərfini əhatə etmiş olur. Bu da əlifbanın ümumi hərflərinin üçdə ikisini təşkil edir. Maştos həbəş yazısının prinsipləri ilə sözsüz ki tanış idi və bu prinsiplər əsasında da erməni əlifbasını hazırlamışdır^[5][6].

Həbəş hərfləri	ሃ	ባ	ቡ	ጉ	ጊ	ታ	ቃ	ቢ	ሆ	ዋ	ዩ	ቦ	ኮ	ኒ	ሂ
Tələffüzü	ha	ba	bu	gu	gi	ta	qa	bi	ho	wa	yu	bo	ko	ni	hi
Erməni hərfləri	Ս	Ո	Ռ	Դ	Ղ	Պ	Փ	Թ	Մ	Փ	Ք	Ր	Ի	Ն	Հ
Tələffüzü	s	o	r	d	ł	p	p'	t'	m	p'	k'	r	i	n	v

Əlifba

Hərf	Ad					Tələffüz (IPA)			Azərbaycanca tərcüməsi	Rəqəmsal dəyəri
	Əl yazması	Müasir əl yazması	Tələffüz			Klassik Ermənicə	Şərq Ermənicəsi	Qərb Ermənicəsi	Klassik Ermənicə
			Klassik Ermənicə	Şərq Ermənicəsi	Qərb Ermənicəsi
Ա ա	այբ		[ayb]		[aɪpʰ]	[ɑ]			a	1
Բ բ	բեն		[ben]		[pʰɛn]	[b]		[pʰ]	b	2
Գ գ	գիմ		[gim]		[kʰim]	[g]		[kʰ]	g	3
Դ դ	դա		[da]		[tʰɑ]	[d]		[tʰ]	d	4
Ե ե	եչ		[jɛtʃʰ]			[ɛ], Sözün əvvəlində [jɛ]1			e	5
Զ զ	զա		[za]			[z]			z	6
Է է	է		[ɛː]	[ɛ]		[ɛː]	[ɛ]		e	7
Ը ը	ըթ		[ətʰ]			[ə]			ı	8
Թ թ	թո		[tʰo]			[tʰ]			t‘	9
Ժ ժ	ժէ	ժե	[ʒɛː]	[ʒɛ]		[ʒ]			j	10
Ի ի	ինի		[ini]			[i]			i	20
Լ լ	լիւն	լյուն	[lʏn]2			[l]			l	30
Խ խ	խէ	խե	[χɛː]	[χɛ]		[χ]			kh	40
Ծ ծ	ծա		[tsɑ]	[tsʼɑ]	[dzɑ]	[ts]	[tsʼ]	[dz]	ts	50
Կ կ	կեն		[kɛn]	[kʼɛn]	[gɛn]	[k]	[kʼ]	[g]	k	60
Հ հ	հո		[ho]			[h]			h	70
Ձ ձ	ձա		[dzɑ]		[tsʰɑ]	[dz]		[tsʰ]	dz	80
Ղ ղ	ղատ		[ɫɑt]	[ʁɑtʼ]	[ʁɑd]	[l], or [ɫ]	[ʁ]		gh	90
Ճ ճ	ճէ	ճե	[tʃɛː]	[tʃʼɛ]	[ʤɛ]	[tʃ]	[tʃʼ]	[ʤ]	ç	100
Մ մ	մեն		[men]			[m]			m	200
Յ յ	յի	հի	[ji]	[hi]		[j]	[h]3, [j]		y	300
Ն ն	նու		[nu]			[n]			n	400
Շ շ	շա		[ʃɑ]			[ʃ]			ş	500
Ո ո	ո		[o]	[vo]		[o], Sözün əvvəlində [vo]4			o	600
Չ չ	չա		[tʃʰɑ]			[tʃʰ]			ç	700
Պ պ	պէ	պե	[pɛː]	[peh]	[bɛ]	[p]	[pʼ]	[b]	p	800
Ջ ջ	ջէ	ջե	[ʤɛː]	[ʤɛ]	[tʃʰɛ]	[ʤ]		[tʃʰ]	c	900
Ռ ռ	ռա		[rɑ]	[ɾɑ]		[r]	[ɾ]		rr	1000
Ս ս	սէ	սե	[sɛː]	[sɛ]		[s]			s	2000
Վ վ	վեւ	վեվ	[vɛv]			[v]			v	3000
Տ տ	տիւն	տյուն	[tʏn]	[tiun]5	[dʏn]	[t]	[tʼ]	[d]	t	4000
Ր ր	րէ	րե	[ɹɛː]	[ɹɛ]6	[ɾɛ]	[ɹ]6		[ɾ]	r	5000
Ց ց	ցո		[tsʰo]			[tsʰ]			ts'	6000
Ւ ւ	հիւն	N/A7	[hiunn]			[w]	[v]8		v	7000
Փ փ	փիւր	փյուր	[pʰʏɹ]9		[pʰʏɾ]	[pʰ]			p‘	8000
Ք ք	քէ	քե	[kʰɛː]	[kʰɛ]		[kʰ]			k‘	9000
XIII əsrdə əlavə olunub
Օ օ	օ		[o]			[o]			o	N/A
Ֆ ֆ	ֆէ	ֆե	[fɛː]	[fɛ]		[f]			f	N/A
Kəlimə	əl yazısı	Müasir əl yazısı	Klassik Ermənicə	Şərq Ermənicəsi	Qərb Ermənicəsi	Klassik Ermənicə	Şərq Ermənicəsi	Qərb Ermənicəsi	Klassik Ermənicə	Rəqəmsal dəyəri
			Tələffüz
	Ad					Tələffüz (IPA)			Azərbaycanca tərcüməsi

İstinadlar

1. APA TV. "Erməniləri Afrikaya "bağlayan" nədir?" (az.). Youtube.com. 04.12.2021. 2022-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-12-05.
2. Ayele Bekerie: Historical Overview of Ethiopic Writing System's Possible Influence on the Development of the Armenian Alphabet. In: International Journal of Ethiopian Studies, Vol. 1, No. 1 Sommer/Herbst 2003, S. 33–58
3. "АРМЯНСКОЕ ПИСЬМО  (rus.)". 2022-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-24.
4. "Не армянский алфавит, а эфиопский  (rus.)". 2022-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-24.
5. ""ИЗ ИСТОРИИ "АРМЯНО-ЭФИОПСКИХ СВЯЗЕЙ"  (rus.)" (PDF). 2021-11-30 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-11-24.
6. "Д. А. ОЛЬДЕРОГГЕ ИЗ ИСТОРИИ АРМЯНО-ЭФИОПСКИХ СВЯЗЕЙ (АЛФАВИТ МАШТОЦА) История происхождения армянского алфавита известна  (rus.)" (PDF). 2022-08-03 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-11-24.

Xarici keçidlər

• Arxivləşdirilib 2007-06-26 at the Wayback Machine
• Не армянский алфавит, а эфиопский  (rus.)