Arran memarlıq məktəbi

Azərbaycan memarlıq tarixində bir məktəb kimi ilk dəfə formalaşan Aran memarlıq məktəbi olmuşdur. Azərbaycan Ərəb Xilafətinin tərkibinə daxil olduğu zaman Bərdə böyük və məşhur bir şəhər idi. Burada görkəmli memarlıq abidələrinin tikilməsi haqqında mənbələrdə məlumatlar var. Qədim memarlıq ənənələri ilə islamiyyətdən gələn tipoloji xüsusiyyətlərin birləşməsi nəticəsində formalaşan orta əsr Azərbaycan memarlığının ilk rüşeyimləri məhz burada özünü göstərmişdir. Bərdədə əmələ gələn memarlıq istiqaməti, ölkədə feodal dövlətlərinin müstəqilləşməsi prosesində, yerli ənənələrin güclənməsi ərəfəsində başlayır. Məhz bu şəraitdə Aran memarlıq məktəbi əmələ gəlməkdə idi. Bərdədəki inşaat texnikası, şəhərsalma ənənələri daha sonra, şübhəsiz ki, Gəncədə davam etdirilir. X əsrdə Gəncədə Şəddadilərin apardığı geniş inşaat işləri bu şəhəri Azərbaycanın ən böyük memarlıq mərkəzlərindən birinə çevirir. Hələ Bərdədə əmələ gəlməyə başlayan üslub cəhətləri Gəncədə daha bariz şəkildə formalaşır.

Bərdə və Gəncə ətrafında formalaşmış Aran memarlıq məktəbi öz təsir dairəsini genişləndirərək demək olar ki, Azərbaycanın bütün orta hissəsinə yayılır. XI əsrdən başlayaraq Beyləqan daha sonra isə Şəmkir də memaqlıq mərkəzlərinə çevrlir. Beləliklə Aran memarlıq məktəbinin əhatə dairəsi xeyli genişlənmiş olur.

Məlumdur ki, Aran memarlıq məktəbinin mərkəzi olan Gəncə monqol yürüşləri zamanı dağıdılmış və bir daha əvvəlki vəziyyətinə qayıda bilməmişdir. Təəssüf ki, Aran memarlıq məktəbinə daxil olan şəhərlər və onların abidələri tamamilə dağıdıldığı üçün əlimizdə kifayət qədər faktik material və kitabələr yoxdur. Lakin Aran memarlıq məktəbinə daxil olan memarların fəaliyyəti haqqında əlimizdə maraqlı bir fakt var. Türkiyənin Amasiya şəhərindəki məscidin hasarı üzərindəki kitabədə onun 1236–1246-cı illərdə aranlı sənətkar tərəfindən tikildiyi qeyd edilmişdir. Azərbaycan memarlığı üçün son dərəcə əhəmiyyətli olan bu fakt, eyni zamanda kitabədə qeyd edilmiş tarix etibarilə də olduqca əhəmiyyətlidir. Adı Mahmud oğlu Məhəmməd olan bu sənətkar məhz monqol işğalından sonra vətənini tərk edərək Türkiyəyə köçmüşdür.

Aran memarlıq məktəbinin səciyyəvi xüsusiyyətləri bu cür ümumiləşdirilir: Aran memarlıq məktəbi bir sıra cəhətləri ilə yaxşı öyrənilmiş Naxçıvan memarlıq məktəbinə oxşardır. Bu yaxınlıq çox ehtimal ki, Aran memarlıq məktəbinin Naxçıvan memarlıq məktəbinə təsiri ilə izah edilməlidir. Bu yaxınlıq hər şeydən əvvəl eyni inşaat materialının tətbiqilə izah edilməlidir. Hər iki memarlıq məktəbində inşaat materialı kərpic idi. Aran memarlığının əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri divar hörgüsünün səciyyəvi cəhətlərindəndir. Memarlıq tarixində Gəncə hörgüsü adı ilə tanınan bu hörgünün əsas xüsusiyyəti çaydaşı ilə kərpicin birlikdə naxış şəklində işlədilməsidir. Gəncədə bu hörgü çaydaşının ətrafını çərçivələyən kərpic şəklində təzahür edir. Şəmkirdə isə bu hörgü daha əlvan şəkil alır. Burada kərpic və çaydaşı ilə bərabər hörgüyə ağ daş da daxil olur. Beləliklə Aran hörgüsü rəngarənglik kəsb edir, polixromik olur.

• 
  Qarabağ xan sarayı
• 
  Qutlu Musa türbəsi
• 
  Gəncə imamzadəsi
• 
  Qazaxlar məscidi
• 
  1960-cı illərin sonlarında Gəncə xanlarının sarayının xarabalıqları
• 
  Şahbulaq qalası

Həmçinin bax

• Şah Abbas məscidi
• Naxçıvan memarlıq məktəbi
• Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbi