Şimali Amerikada demokratik ölkə From Wikipedia, the free encyclopedia
ABŞ (ing. USA) və ya Amerika (ing. America), ya da rəsmi adı ilə Amerika Birləşmiş Ştatları (ing. United States of America), yaxud da qısaca Birləşmiş Ştatlar (ing. United States) — 50 ştatdan, bir federal dairədən, beş böyük özünüidarə edən ərazidən [qeydlər 3] və müxtəlif mülklərdən ibarət ölkə. 3,8 milyon mil2 (9,8 milyon km2) əraziyə malik ABŞ dünyanın ərazisinə görə 3-cü və ya 4-cü ölkəsidir [qeydlər 4] və bütün Avropa qitəsindən təxminən 3,9 milyon mil2 (10,1 milyon km2) kiçikdir. 327 milyon nəfərdən çox əhalisi olan ABŞ dünyanın ən çox əhaliyə malik üçüncü ölkəsidir. Paytaxtı Vaşinqton, ən çox əhaliyə malik şəhəri Nyu-Yorkdur. Qırx səkkiz ştat və federal ərazi kontinentaldır və Şimali Amerikada Kanada və Meksika arasında yerləşir.
| ABŞ | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| ing. United States of America | |||||
| |||||
|
azərb. Biz Tanrıya güvənirik
In God We Trust |
|||||
 |
|||||
| Tarixi | |||||
| • Bəyannamə | 4 iyul 1776 | ||||
| • Konfederasiya | 1 mart 1781 | ||||
| • Paris sülh müqaviləsi | 3 sentyabr 1783 | ||||
| • Mövcud konstitusiya | 21 iyun 1788 | ||||
| • Dövlətə ən son qəbul | 24 mart 1976 | ||||
| Rəsmi dilləri | |||||
| Paytaxt |
Vaşinqton 38°53′ şm. e. 77°01′ q. u.HGYO |
||||
| İdarəetmə forması | Federal prezidentli konstitusiya respublikası | ||||
| Prezident | Co Bayden (D) | ||||
| Vitse-prezident | Kamala Harris (D) | ||||
| Palata spikeri | Mayk Conson (R) | ||||
| Baş hakim | Con Roberts (R) | ||||
| • Su sahəsi (%) | 6,97 | ||||
| Əhalisi | |||||
| • Əhali | ▲334.726.000[qeydlər 2][4] nəfər (3-cü) | ||||
| • Siyahıyaalma (2010) | 308.745.538[qeydlər 2][5] nəf. | ||||
| ÜDM (AQP) | |||||
| • Ümumi | ▲ $26.855 trilyon [6] dollar (2-ci) | ||||
| • Adambaşına | ▲ $80.035 [6] dollar (8-ci) | ||||
| ÜDM (nominal) | |||||
| • Ümumi (2023) | ▲ $26.854 trilyon[6] dollar (1-ci) | ||||
| • Adambaşına | ▲ $80.035 [6] dollar (7-ci) | ||||
| İİİ (2021) | 0.921 (artış; 21-ci) | ||||
| Demonim | Amerikalı | ||||
| Valyuta | ABŞ dolları | ||||
| İnternet domeni | .us | ||||
| ISO kodu | US | ||||
| BOK kodu | USA | ||||
| Telefon kodu | +1 | ||||
| Saat qurşaqları | |||||
| Nəqliyyatın yönü | sağ[d] | ||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Paleohindilər ən azı 12 min il əvvəl Sibirdən Şimali Amerika materikinə köçmüşdürlər.[12] Avropalıların kolonizasiyası XVI əsrdə başlamışdır. ABŞ şərq sahili boyunca qurulan On üç ingilis koloniyasından yarandı. Fransız-hindu müharibəsindən sonra Böyük Britaniya ilə koloniyalar arasında çoxsaylı mübahisələr 1775-ci ildə başlamış Amerika inqilabına və ardından 1776-cı ildə ABŞ istiqlal bəyannaməsi ilə nəticələndi. Müharibə ABŞ-nin Avropa hakimiyyətindən müstəqillik əldə edən ilk ölkə olması ilə 1783-cü ildə başa çatdı.[13] Mövcud konstitusiya 1788-ci ildə qəbul edilmiş və bir çox fundamental vətəndaş azadlıqlarını təmin etmək üçün ümumilikdə hüquqlar haqqında Bill adlanan ilk on dəyişikliklə 1791-ci ildə ratifikasiya edilmişdir. ABŞ XIX əsrdə Şimali Amerikada güclü bir genişlənməyə başladı, yeni torpaqlar aldı,[14] yerli amerika qəbilələrini köçürdü və 1848-ci ildə qitəyə yayılanadək tədricən ştatları qəbul etdi.[14] XIX əsrin ikinci yarısında ABŞ-də vətəndaş müharibəsi ölkədə hüquqi köləliyin sona çatmasına səbəb oldu.[15][16] Əsrin sonunda ABŞ Sakit okeana qədər genişləndi[17] və Sənaye inqilabı tərəfindən böyük ölçüdə yönləndirilən iqtisadiyyatı yüksəlməyə başladı.[18] İspan-ABŞ müharibəsi və Birinci Dünya Müharibəsi ölkənin qlobal hərbi güc statusunu təsdiqlədi. ABŞ İkinci dünya müharibəsindən qlobal bir supergüc, nüvə silahı inkişaf etdirən ilk ölkə, müharibədə istifadə edən yeganə ölkə və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü olaraq çıxdı. Amin'de bele deyirdi Mülkiyyət hüquqları qanunvericiliyinin, xüsusən 1964-cü il Vətəndaş hüquqları aktı, 1965-ci il Səsvermə hüquqları aktı və 1968-ci il Ədalətli mənzil aktının qəbulu irqi və ya rəngə əsaslanan ayrı-seçkiliyi qadağan etmişdir. Soyuq müharibə zamanı ABŞ və Sovet İttifaqı 1969-cu ildə ABŞ-nin Aya enişi ilə pik nöqtəsinə çatan Kosmik yarışda mübarizə apardı. Soyuq müharibənin sona çatması və 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması ABŞ-ni dünyanın yeganə supergücü etdi.[19]
O, federativ respublika və nümayəndəlik demokratiyasıdır. ABŞ Birləşmiş Millətlər Təşkilatının, Dünya Bankının, Beynəlxalq Valyuta Fondunun, Amerika Dövlətləri Təşkilatının (ADT) və bir çox digər beynəlxalq təşkilatların təsisçi üzvüdür. Qlobal ÜDM-in təxminən dörddə birini təşkil edən nominal ÜDM üzrə dünyanın ən iri iqtisadiyyatı və AQP üzrə ikinci ən iri iqtisadiyyatına malik ABŞ yüksək inkişaf etmiş ölkədir.[20] ABŞ iqtisadiyyatı xidmətlərin və biliyə əsaslanan fəaliyyətlərin dominantlığı ilə xarakterizə edilən geniş postsənaye iqtisadiyyatdır, buna baxmayraq istehsalat sektoru dünyada ən böyük ikincidir.[21] ABŞ dünyada dəyərinə görə məhsulların ən böyük idxalçısı və ikinci ən böyük ixracatçısıdır.[22][23] Əhalisi dünya cəminin yalnız 4,3%-i olmasına baxmayaraq[24] ABŞ dünyada ümumi sərvətin 31%-ni təşkil edir, qlobal sərvətin ən böyük payı tək bir ölkədə cəmlənmişdir.[25]
Geniş gəlir və sərvət bərabərsizliyinə baxmayaraq, ABŞ orta əmək haqqı, insan inkişafı, adambaşına düşən ÜDM və işçi məhsuldarlığı da daxil olmaqla sosial-iqtisadi göstəricilərdə çox yüksək sırada qalmağa davam edir.[26][27] Qlobal hərbi xərclərinin üçdə birini təşkil edən ABŞ dünyanın ən qabaqcıl hərbi qüvvəsidir[28] və beynəlxalq səviyyədə aparıcı siyasi, mədəni və elmi gücdür.[29]
1507-ci ildə alman kartoqraf Martin Valdzmyuller qərb yarımkürəsi torpaqlarını italiyalı səyyah və kartoqraf Ameriqo Vespuççinin (lat. Americus Vespucius) şərəfinə Amerika adlandırdığı dünya xəritəsi hazırladı.[31] "Amerika Birləşmiş Ştatları" ifadəsinin ilk sənədli sübutu Vaşinqtonun adyutantı və Kontinental Ordunun şəxsi heyət generalı polkovnik-leytenant Cozef Ridə eskvayr Stiven Moylan tərəfindən yazılmış 2 yanvar 1776-cı il tarixli məktubdur. Moylan istiqlal müharibəsi səylərinə kömək istəmək məqsədilə "Amerika Birləşmiş Ştatlarından İspaniyaya tam və geniş səlahiyyətlər ilə" getmək istədiyini ifadə edirdi.[32][33][34] "Amerika Birləşmiş Ştatlarının" ifadəsinin ilk məlum nəşri Virciniya ştatının Vilyamsberq şəhərindəki The Virginia Gazette qəzetində 6 aprel 1776-cı ildə yazılmış anonim bir esse idi.[35]
Con Dikinson tərəfindən hazırlanan və 17 iyun 1776-cı ilə qədər tamamlanan Konfederasiya Maddələrinin ikinci layihəsi "Konfederasiyanın adı 'Amerika Birləşmiş Ştatları' olacağını" elan etdi.[36] 1777-ci ilin sonunda ratifikasiyası üçün ştatlara göndərilən Maddələrin yekun variantı "Konfederasiyanın müraciət forması 'Amerika Birləşmiş Ştatları' olacaq" cümləsini ehtiva edir.[37] 1776-cı il iyun ayında Tomas Cefferson özünün hazırladığı istiqlal bəyannaməsinin "orijinal kobud layihəsinin" sərlövhəsində "AMERİKA BİRLƏŞMİŞ ŞTATLARI" ifadəsini böyük hərflərlə yazmışdı.[36] Sənədin bu layihəsi 21 iyun 1776-cı ilə qədər üzə çıxmayıb və ifadəni Dikinsonun 17 iyun tarixli Konfederasiya Maddələri layihəsində istifadə etdikdən əvvəl və ya sonra yazıldığı naməlumdur.[36]
Qısa formada "Birləşmiş Ştatlar" da standartdır. Digər ümumi formalar "B. Ş.", "ABŞ" və "Amerika"dır. Danışıq adları "A-nın B. Ş.-ı" və beynəlxalq səviyyədə "Ştatlar"dır. XVIII əsrin sonlarında şeir və mahnılarda məşhur olan "Kolumbiya" adı öz mənşəyini Xristofor Kolumbdan götürür; bu Kölumbiya ölkəsi daxil olmaqla "Kolumbiya dairəsi", Qərb yarımkürəsinin bir çox yeri və quruluşunun adında özünü büruzə verir.[38]
"Birləşmiş Ştatlar" ifadəsi müstəqil ştatlar toplusunun təsviri olaraq orijinal formasında cəm halında idi, məsələn "Birləşmiş Ştatlardır" (ing. "the United States are") ifadəsini ehtiva edən ABŞ Konstitusiyasına on üçüncü dəyişiklik 1865-ci ildə ratifikasiya edilmişdi.[39] Tək forması, məsələn "Birləşmiş Ştatlardır" (ing. "the United States is") Amerika Vətəndaş müharibəsi başa çatdıqdan sonra məşhur oldu. İndi tək halı standart formadır; cəm halı "bu Birləşmiş Ştatlar" (ing. "these United States") deyimində saxlanılır. Fərq istifadədən daha əhəmiyyətlidir; bu ştatların toplusu və bir vahid arasındakı fərqdir.[40]
ABŞ vətəndaşı "Amerikalıdır". "Birləşmiş Ştatlar", "Amerika" və "B. Ş." ölkəyə sifət olaraq istinad edilir ("Amerika dəyərləri", "ABŞ qüvvələri"). İngilis dilində "Amerikan" sözü nadir hallarda Amerika Birləşmiş Ştatları ilə bir-başa bağlı olmayan mövzulara aiddir.[41]
Ümumi olaraq qəbul olunmuşdur ki, Şimali Amerikanın ilk sakinləri Berinq torpaq körpüsü vasitəsilə Sibirdən köçmüş və ən azı 12 min il əvvəl gəlib çatmışdılar, baxmayaraq ki, artan sübutlar daha əvvəl gəlmələrini göstərir.[12][42][43] Torpaq körpüsündən keçdikdən sonra ilk amerikalılar Sakit Okean sahili boyunca[44] və Kordilyer və Lavrentid buz örtükləri arasında daxili buzsuz dəhliz vasitəsilə cənuba hərəkət etdilər.[45] Klovis mədəniyyəti e.ə. 11,000-də meydana çıxdı və bu, Amerikanın sonrakı yerli mədəniyyətlərinin əksəriyyətinin əcdadı hesab olunur.[46] Klovis mədəniyyətinin Amerikanın ilk insan məskənini təmsil etdiyinə inanılırdı.[47] İllər keçdikcə 15.550 il bundan əvvələ aid alətlərin də daxil olduğu daha çox sübutlar "pre-Klovis" mədəniyyətləri ideyasını inkişaf etdirmişdi. Bu, ehtimal ki, Şimali Amerikaya immiqrasiyanın üç böyük dalğasının ilkini təmsil edir.[48]
Vaxt keçdikcə Şimali Amerikadakı yerli mədəniyyətlər getdikcə daha mürəkkəbləşdi, cənub-şərqdə mövcüd olmuş Kolumba qədərki dövr Missisipi mədəniyyəti kimi bəziləri qabaqcıl kənd təsərrüfatı, möhtəşəm memarlıq və dövlət səviyyəsində cəmiyyətlər inkişaf etdirdi.[49] Cənubda Missisipi mədəniyyəti eramızın 800–1600-cü illər arasında Meksika sərhədindən Floridaya qədər genişlənərək çiçəkləndi.[50] Şəhər dövləti Kahokiya müasir ABŞ-nin ən böyük, ən mürəkkəb Kolumba qədərki dövr arxeoloji sahəsi sayılır.[51] Dörd Künc bölgəsində isə Anasazilər mədəniyyəti əkinçilikdən daha çox asılılıq yaradan yüzilərlə davam edən kənd təsərrüfatı təcrübəsinin ən yüksək nöqtəsi kimi inkişaf etdi.[52] ABŞ-də mövcud olan UNESCO-nun ümumdünya irsinin üçü Pueblosa aid edilir: Mesa-Verde Milli Parkı, Çako Mədəniyyəti Milli Tarix Parkı və Taos-Pueblo.[53][54] Həmçinin Luiziananın şimal-şərqindəki Poverti-Poynt mədəniyyətinə aid yerli amerikalılar tərəfindən inşa edilən torpaq işləri də UNESCO-nun ümumdünya irsinə daxil edilib. Böyük Göllər bölgəsinin cənubunda İrokezlər İttifaqı (Haudenosuni) XII və XV əsrlər arasında bir vaxtda yaradılmışdı.[55]
Havay adalarının ilk yaşayış məntəqələri tarixi müzakirə mövzusu olmağa davam edir.[56] Arxeoloji dəlillər eramızın 124-cü ilində yaşayış məntəqəsinin mövcudluğunu göstərir.[57]
Müasir ABŞ ərazilərində Avropa müstəmləkəçiliyinin tərəqqisi ilə yerli amerikalılar tez-tez işğal edildi və didərgin düşdülər.[58] Amerikanın yerli əhalisi avropalılar gəldikdən sonra və əsasən təbii çiçək və qızılca xəstəlikləri kimi müxtəlif səbəblərə görə azaldı.[59][60]
Avropa ilə təmas zamanı Şimali Amerikanın orijinal əhalisinin sayını təxmin etmək çətin olsa da, XX əsrin əvvəllərində Ceyms Muni tərəfindən tarixi qeydlərdən istifadə edərək 1600-cü ildə Meksikanın şimalındakı yerli əhalinin sayını təxmin etmək üçün cəhd edildi.[61][62] Daha sonrakı illərdə Smitsonian İnstitutundan Duqlas Yubleykr bu rəqəmləri yeniləyib.[63] Yubleykr cənub Atlantik ştatlarında əhalinin sayını 92.916 və Körfəz ştatlarında əhalinin sayını 473.616 olduğunu təxmin etsə də, alimlərin əksəriyyəti rəqəmi çox aşağı hesab edir.[61] Antropoloq Henri Dobins əhalinin çox daha yüksək, Meksika körfəzinin sahillərində 1.100.000, Florida və Massaçusets arasında yaşayan 2.211.000 adam, Mississipi vadisində və qollarında 5.250.000 və Florida yarımadasında 697.000 nəfər olduğuna inanırdı.[61][62]
Avropalılar və yerli amerikalılar arasında ilk qarşılıqlı əlaqə skandinavlar tərəfindən edilmişdir. İndiyədək qalan bir sıra skandinav saqası Dənizkənarı əyalətlər və onun yerli əhalisi ilə əlaqəli məlumatlar verir. Skandinavlar Kolumbdan təxminən 500 il əvvəl Şimali Amerikada məskunlaşmağa cəhd etdilər.[64][65][66]
Kolonizasiyanın ilk günlərində bir çox avropalı qida çatışmazlığına, xəstəliklərə və yerli amerikalıların hücumlarına məruz qalmışdılar. Yerli amerikalılar tez-tez qonşu tayfalarla müharibə etmiş və Avropalılarla onların koloniya müharibələrində müttəfiq olmuşdular. Ancaq eyni zamanda bir çox yerli və kolonist bir-birindən asılı hala gəldi. Kolonistlər qida və heyvan dərisi, yerlilər isə silah, sursat və digər Avropa malları üçün ticarət edirdi.[67] Yerlilər bir çox kolonistə qarğıdalı, paxla və balqabağın harada, nə vaxt və necə becərilməli olduğunu öyrətdi. Avropalı misyonerlər və digərləri yerli amerikalıların "mədəniləşdirilməsinin" əhəmiyyətli olduğuna hiss edir və onları Avropa kənd təsərrüfatı metodlarına və həyat tərzinə uyğunlaşmağa çağırırdılar.[68][69]
İndiki ABŞ-nin ərazisində Avropa kolonizasiyasının inkişafı ilə, yerli amerikalılar tez-tez işğal edilmiş və yerlərindən qovulmuşdular.[71] Müasir ABŞ ərazisinə çatan ilk avropalılar 1513-cü ildə Floridaya ilk səfərini edən Xuan Ponse de Leon kimi ispan konkistadorları olmuşdu, lakin qeydiyyata alınmamış ərazilər də nəzərə alınsa 1493-cü il ekspedisiyasında Puerto-Rikoya çıxan Xristofor Kolumb bu şərəfə nail olub. İspanlar Florida və Nyu-Meksikoda Sent-Oqastin[70] və Santa-Fe kimi ilk yaşayış məntəqələrini saldılar. Fransızlar özlərininkini Mississippi çayı boyunca qurdular. Şimali Amerikanın şərq sahillərində İngilislərin müvəffəqiyyətli məskunlaşması 1607-ci ildə Ceymstaunda Virciniya koloniyası və 1620-ci ildə Pilqremlərin Pilmut koloniyası ilə başladı. Mühacirləri çoxu dini azadlıq axtaran müxalifətçi xristian qrupları idi. Qitənin ilk seçilmiş qanunvericilik məclisi olan Virciniyanın Berjesslərin Evi 1619-cu ildə yaradıldı, sahilə çıxmazdan əvvəl Pilqremlər ilə Meyflauer sazişi bağlandı və Konnektikutun Əsas Sərəncamları Amerika koloniyaları boyunca inkişaf edəcək nümayəndəliklərin özünüidarəetmə və konstitusionalizm nümunəsi üçün presedentlər yaratdı.[72][73]
Hər koloniydakı mühacirlərin böyük hissəsi kiçik fermerlər idi, ancaq bir neçə on il ərzində koloniyaların müxtəlifliyi kimi digər sənaye sahələri də inkişaf etdi. Əmtəə bitkilərinə tütün, düyü və buğda daxil idi. Hasilat sənayesində xəz, balıqçılıq və taxta-şalban üstünlük təşkil edirdi. İstehsalçılar rom və gəmi hazırlayırdılar və kolonizasiya dövrününü sonunda amerikalılar dünyanın dəmir təchizatının yeddidə birini istehsal edirdilər.[74] Nəticədə şəhərlər yerli iqtisadiyyatları dəstəkləmək və ticarət mərkəzləri kimi xidmət etmək üçün sahillərə səpələndilər. İngilis kolonistlər Şotland-İrland və digər qrupların dalğaları ilə tamamlandı. Sahilyanı torpaqlar daha da bahalaşdıqca azad edilmiş muzdlu nökərlər daha qərbə sıxışdırıldılar.[75]
İngilis kaperləri ilə genişmiqyaslı bir kölə ticarətinə başlanıldı.[76] Xəstəliklərin az olması və daha yaxşı qida və müalicə səbəbi ilə Şimali Amerikada kölələrin orta ömür uzunluğu cənuba nisbətən daha çox olması kölə sayının sürətlə artmasına səbəb oldu.[77][78] Kolonist cəmiyyət əsasən köləliyin dini və mənəvi yönü baxımından bölünmüşdü və koloniyalar bu praktikanın lehinə və əleyhinə qanun aktları qəbul etdilər.[79][80] Amma XVIII əsrin başlaması ilə xüsusilə cənub bölgələrində əmtəə bitkilərinin əkilməsində afrikalı kölələrin yerini muzdlu nökərlər aldı.[81]
1732-ci ildə Corciyanın Britaniyalılar tərəfindən kolonizasiyası ilə ABŞ-ni əmələ gətirəcək on üç koloniyanın əsası qoyuldu.[82] Hamısında İngilislərin qədim hüquqlarına və respublikaçılığa dəstək verən, özünüidarə hissinə sadiqliyi artan azad kişilərin bir çoxuna açıq seçkilərlə müəyyənləşdirilmiş yerli hökumətləri vardı.[83] Son dərəcə yüksək doğum göstəriciləri, aşağı ölüm göstəriciləri və sabit məskunlaşma ilə koloniya əhalisi sürətlə böyüdü. Nisbətən daha az yerli amerikalı əhalisi tutulurdu.[84] Böyük Oyanış kimi tanınan 1730-cu və 1740-cı illərin Xristian dirçəliş hərəkatı həm dinə, həm də dini azadlığa marağı artırdı.[85]
Yeddiillik müharibə (ABŞ-də Fransız-Hindi müharibəsi kimi tanınır) dövründə ingilis orduları Kanadanı fransızlardan aldılar, ancaq frankofon əhali cənub koloniyalarından siyasi cəhətdən təcrid olunmuş vəziyyətdə qaldı. Zəbt edilmiş və sürgün edilmiş yerli amerikalıları nəzərə almasaq, 1770-ci ildə 13 Britaniya koloniyasının 2,1 milyondan çox əhaliyəsi var idi, bu təxminən Britaniyanın üçdə birinə bərabərdi. Yeni gələnlərin davam etməsinə baxmayaraq, 1770-ci illərdə təbii artım tempi xaricdə anadan olan amerikalıların az olduğu vəziyyətdə idi.[86] Koloniyaların İngiltərədən olan məsafəsi özünüidarəetmənin inkişafına imkan verdi, lakin müvəffəqiyyətləri monarxları mütəmadi olaraq krallıq hakimiyyətini yenidən təsdiq etdirməyə sövq etdi.[87]
1774-cü ildə İspaniya Hərbi Dəniz Qüvvələri gəmisi Santiago Xuan Xose Peres Ernandes başçılığı altında indiki Britaniya Kolumbiyasındakı Vankuver adasının Nutka boğazının girişinə daxil oldu və lövbər saldı. İspanların gəmidən enməməsinə baxmayaraq yerlilər xəz ilə Kaliforniyadan gətirilmiş balıq qulağı qabığı mübadiləsi etmək üçün gəmiyə tərəf üzdülər.[88] O vaxtlar İspaniya Portuqaliyaya məhdud lisenziya verməklə Asiya və Şimali Amerika arasında ticarəti inhisara almağa müvəffəq olmuşdu. Ruslar Alyaskada böyüyən xəz ticarət sistemini qurmağa başladıqda ispanlar Peresin pasifik şimal-qərbdə bir çoxu ilə ilkə imza atan səyahətləri ilə ruslara meydan oxudu.[89][qeydlər 5]
Üçüncü və son ekspedisiyası zamanı kapitan Ceyms Kuk Havay ilə rəsmi təmasda olmuş ilk avropalıdır.[91] Kapitan Ceyms Kukun son ekspedisiyası Şimal-Qərb keçidinin axtarışı məqsədilə Şimali Amerika və Alyaska sahillərində üzməsi daxil olmaqla təxminən doqquz ay çəkdi.[92]
ABŞ İstiqlal müharibəsi Avropa hakimiyyətinə qarşı müstəqillik uğrunda ilk uğurlu koloniya mübarizəsi idi. Amerikalılar hökumətin xalqın yerli qanunvericilikdə ifadə edilən iradəsinə uyğun olan bir "respublikaçılıq" ideologiyası hazırladılar. Onlar ingilis olmaq və "təmsilçiliyi olmayanlardan vergitutmama" hüquqlarını tələb etdilər. İngilislər imperiyanı parlament vasitəsilə idarə etməkdə təkid edirdilər və münaqişə müharibəyə çevrildi.[93]
İkinci Kontinental konqres 4 iyulda İstiqlal bəyannaməsini yekdilliklə qəbul etdi, uzun preambulada bütünü kişilərin bərabər və Yaradıcıları tərəfindən onların ayrılmaz hüquqları ilə birlikdə yaradıldığı və bu hüququların Böyük Britaniya tərəfindən mühafizə edilmədiyini tanındı və qətnamənin sözlərinə görə on üç birləşmiş Koloniya müstəqil bir dövlət meydana gətirdi və daha Britaniya tacına sadiq qalmağa ehtiyac qalmadı. Hər il iyul ayının dördüncü günü Müstəqillik günü kimi qeyd olunur.[94] 9 sentyabrda İkinci Kontinental konqres bəyan etdi ki, "burada bu vaxta qədər 'Birləşmiş Koloniyalar' sözləri istifadə edilir, bu müraciət forması gələcəkdə 'Birləşmiş Ştatlar' kimi dəyişdirilə bilər".[95] 1777-ci ildə Konfederasiyanın Maddələri 1789-cu ilə qədər fəaliyyət göstərən zəif bir hökumət qurdu.[94]
1781-ci ildə Yorktaun məğlubiyyətindən sonra[96] Britaniya 1783-cü il sülh müqaviləsini imzaladı və Atlantikin qərb sahilindən Missisipi çayına qədər Amerikanın suverenliyi tanındı. Milliyətçilər ABŞ Konstitusiyasının yazılıdığı 1787-ci il Filadelfiya qurultayına rəhbərlik etdilər, 1788-ci ildə ştat qurultaylarında ratifikasiya edildi. 1789-cu ildə federal hökumət əlverişli nəzarət və balans yaratma prinsipi ilə üç şöbə olmaqla yenidən təşkil edildi. İnqilab ordusuna rəhbərlik edən Corc Vaşinqton yeni konstitusiya ilə seçilən ilk prezident oldu. 1791-ci ildə fərdi azadlıqların məhdudlaşdırılmasını federal səviyyədə qadağan edən və bir sıra hüququ müdafiəni təmin edən hüquqlar haqqında Bill qəbul edildi.[97]
1808-ci ildə federal hökumət beynəlxalq qul ticarətinin cinayət olduğunu qəbul etməsinə baxmayaraq, 1820-ci ildən sonra Dərin Cənubda yüksək gəlirli pambıq əkini və buna bağlı olaraq qul sayı kəskin artdı.[98][99][100] İkinci Böyük Oyanış, xüsusən 1800–1840-cı illər milyonları yevangel protestantına çevrildi. Bu, şimalda abolisionizm daxil olmaqla bir çox ictimai islahat hərəkatlarını gücləndirdi;[101] cənubda metodistlər və baptistlər qul əhalisi arasında yayılırdı.[102]
Amerikalıların qərbə genişlənmək istəyi uzun müddət davam edən Hindi müharibələrinə səbəb oldu.[103] 1803-cü ildə Fransanın torpaq iddiasında olduğu Luiziananın satın alınması demək olar ki ölkə ərazisini iki dəfə artırdı.[104] Müxtəlif narazılıqlara görə İngiltərəyə qarşı 1812-ci il müharibəsi elan edildi və birlikdə mübarizə edildi, ABŞ millətçiliyi gücləndi.[105] Floridaya bir sıra hərbi müdaxilələr 1819-cu ildə İspaniyanın burdan və digər Körfəz sahili əraziləridən imtina etməsinə səbəb oldu.[106] Genişlənmə paraxodların Eri və I&M kimi yeni kanallar ilə bağlanan böyük su nəqliyyatı vasitəsilə Amerika boyunca hərəkət etməyə, daha sonra sürətli dəmiryollarının ölkə ərazisi boyunca yayılmasına başlamasından sonra buxar gücündən asılı oldu.[107]
1820-ci ildən 1850-ci illərə qədər Cekson demokratiyası daha çox ağdərili kişilərin seçki hüququnu əhatə edən bir sıra islahatlara başladı, bu 1828-ci ildən 1854-cü illərə qədər Demokratlar və Viqlərin hakim partiyalar olduğu İkinci Partiya Sisteminin yüksəlməsinə səbəb oldu. 1830-cu illərdə Gözyaşı yolu hindi rezervlərindən hindiləri qərbə köçürməklə hindilərin sürgün siyasətinə nümunə oldu. Ekspansionist tale manifesti ərzində Texas Respublikası 1845-ci ildə ABŞ-yə birləşdi.[108] 1846-cı ildə Britaniya ilə imzalanan Oreqon müqaviləsi indiki şimal-qərbi Amerikanın ABŞ nəzarətinə keçməsinə gətirib çıxardı.[109] Meksika-ABŞ müharibəsində qələbə Kaliforniya və indiki cənub-qərbi Amerikanın böyük qisminin Meksikanın güzəştə getməsi ilə nəticələndi.[110]
1848–1849-cu illər Kaliforniya qızıl hərisliyi qərbə miqrasiyaya, Kaliforniya soyqırımına[111][112][113][114] və əlavə qərb ştatlarının yaranmasına sövq verdi.[115] ABŞ-də vətəndaş müharibəsindən sonra yeni transkontinental dəmiryolları məskunların yerdəyişməsini asanlaşdırdı, daxili ticarət genişləndi və yerli amerikalılarla qarşıdurmalar artdı.[116] Yarım əsr ərzində Amerika bizonunun (bəzən "bufallo" adlanır) məhvi bir çox düzənlik hindilərinin mədəniyyətlərinə ekzistensial zərbə vurdu.[117] 1869-cu ildə yeni sülh siyasəti yerli amerikalıları sui-istifadədən qorumaq, daha çox müharibədən yayınmaq və onların sonrakı ABŞ vətəndaşlığını təmin etmək üçün çalışırdı. Bununla belə, genişmiqyaslı münaqişələr Qərbdə 1900-cü illərə qədər davam etdi.
.jpg)
Afrikalıların və afroamerikalıların köləliyinə dair fikir ayrılığı nəticədə ABŞ-də vətəndaş müharibəsinə gətirib çıxardı.[118] Əvvəlcə, İttifaqa daxil olan ştatlar kölə və azad ştatlar olmaqla dəyişiliyə yol açaraq, Senatda balans saxlanılmışdılar, amma əhali arasında və Nümayəndələr Palatasında azad ştatlar kölə ştatlara nəzərən üstünlük təşkil edirdilər, amma əlavə qərb ərazisi və daha çox boş torpaqlar ilə kölə və azad ştatlar arasındakı gərginlik köləliyi genişləndirmək və ya məhdudlaşdırmaq üçün federalizm və ərazilərin yerləşdirilməsinə dair müzakirələrə səbəb oldu.[119]
1860-cı ildə köləliyə qarşı Respublika Partiyasından olan ilk prezident Avraam Linkolnun seçilməsi ilə on üç kölə ştatı qurultay nəticəsində ayrıldığını elan etdi və Amerika Konfederativ Ştatlarını ("Cənub"u) qurdu, baxmayaraq ki federal hökumət ("İttifaq") ayrılmanın qanunsuz olduğunu müdafiə etdi.[119] Bu ayrılmanı təmin etmək üçün separatçılar hərbi əməliyyatlara başladı və İttifaq da eyni cavabı verdi. Bunun nəticəsi olan müharibə təxminən 618.000 əsgərin və bir çox vətəndaşın ölümünə səbəb oldu. Bu münaqişə Amerika tarixində ən ölümcül hərbi münaqişə oldu.[120] Cənub qulların azadlığına qarşı mübarizə aparırdı, İttifaq isə ilk növbədə ölkəni bir bütün halda saxlamaq üçün mübarizə aparırdı. Bunula belə 1863-cü ildən sonra meydana gələn itkilər və Linkolnun öz Azadlıq Bəyannaməsini elan etməsi İttifaq baxımından müharibənin əsas məqsədini köləliyin ləğvinə çevirdi. Həqiqətən də İttifaq 1865-ci il aprel ayında müharibəni tamamilə qazandıqda məğlub olan Cənubdakı ştatların hər birini köləliyi qadağan edən on üçüncu dəyişikliyi ratifikasiya etməyə məcbur etdi.
Müharibədən sonrakı illərdə ABŞ Konstitusiyasına üç dəyişiklik əlavə edildi: yuxarıda adı çəkilən on üçüncü dəyişiklik ilə yanaşı kölə olmuş təxminən dörd milyon afroamerikalıya vətəndaşlığı təmin edən on dördüncü dəyişiklik[121] və afroamerikalıların nəzəriyyədə səs vermə hüququnu təmin edən on beşinci dəyişiklik. Müharibə və onun nəticəsi reinteqrasiya və yeni azad olunan qulların hüquqlarını təmin etməklə Cənubun yenidən bərpası məqsədi daşıyan federal gücün[122] əhəmiyyətli dərəcədə artımına səbəb oldu.
Müharibədən sonra ciddi şəkildə yenidənqurma başladı. Prezident Linkoln İttifaq və keçmiş Konfedarasiya arasında dostluq və əfvi təşviq etməyə təşəbbüs göstərərkən, 14 aprel 1865-ci ildə bir sui-qəsdçi gülləsi Şimal ilə Cənub arasında təkrar bir sərhəd çəkdi. Federal hökumətdə Respublikaçılar Cənubun yenidən qurulmasını və afroamerikalıların hüquqlarının təmin edilməsini öz amallarına çevirdilər. Onlar Demokratların 1876-cı prezident seçkilərini güzəştə getmək müqabilində Respublikaçıların afroamerikalıların hüquqlarının qorunması barədə razılaşdığı 1877-ci il Kompromisinə qədər israr etdilər.
Özlərini "Xilaskarlar" adlandıran Cənublu ağ Demokratlar Yenidənqurmadan sonra Cənubu öz nəzarətlərinə aldılar. 1890-cı ildən 1910-cu illərə qədər qondarma Jim Krou qanunları bölgənin bir çox qara və bəzi kasıb ağlarını hüquqlarından məhrum etdi. Qaralar xüsusilə Cənubda irqi seqresiya ilə üzləşdilər.[123] Onlar həmçinin vaxtaşırı linç daxil olmaqla qeyri-qanuni zorakılığa məruz qaldılar.[124]
Şimalda urbanizasiya və Cənubi və Şərqi Avropadan immiqrantların görünməmiş axını ölkəni sənayeləşmə üçün izafi içşi qüvvəsi ilə təmin etdi və onun mədəniyyətinə çevrildi.[127] Teleqraf və transkontinental dəmir yolları daxil olmaqla milli infrastruktur iqtisadi artıma və Vəhşi Qərbin yaşayış məntəqələrinin böyüməsinə və inkişafına səbəb oldu. Daha sonra elektrik lampasının və telefonun ixtirası kommunikasiya və şəhər həyatına da təsir edəcəkdir.[128]
ABŞ, 1810-cu ildən ən az 1890-cı ilədək Mississippi çayının qərbindəki Hindi müharibələrində vuruşdu.[129] Bu münaqişələrin əksəriyyəti yerli hindi ərzilərinin güzəştə gedilməsi və sonuncuların hindi rezervlərinə məhkum olması ilə nəticələndi. Bu, mexaniki becərilən əkin sahələrini daha da genişləndiridi, beynəlxalq bazarlar üçün əlavə dəyərləri artırdı.[130] Materik genişlənməsi 1867-ci ildə Rusiyadan Alyaskanın satın alınmasını da əhatə etmişdi.[131] 1893-cü ildə Havayda Amerikayönümlü qüvvələr monarxiyanı devirdi və 1898-ci ildə ABŞ-yə qoşulacaq Havay Respublikasını yaratdı. Eyni il İspan-ABŞ müharibəsi nəticəsində Puerto-Riko, Quam və Filippin İspaniya tərəfindən güzəştə gedildi.[132] 1900-cü ildə İkinci Samoa Vətəndaş müharibəsi başa çatdıqdan sonra Amerika Samoası ABŞ tərəfindən əldə edildi.[133] ABŞ 1917-ci ildə ABŞ Vircin adalarını Danimarkadan satın aldı.[134]
XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində sürətli iqtisadi inkişaf bir çox görkəmli sənayeçilərin yüksəlməsinə səbəb oldu. Kornelius Vanderbilt, Con Rokfeller və Endrü Karnegi kimi maqnatlar dəmir yolu, neft və polad sənayesində milli irəliləyişə rəhbərlik etmişdi. Bankçılıq C. P. Morqanın əhəmiyyətli rolu ilə birlikdə iqtisadiyyatın mühüm hissəsinə çevrildi. Edison və Tesla elektrik enerjisinin sənayeyə, evlərə və küçələrin işıqlandırılması üçün geniş yayılmasını öz öhdələrinə götürdülər. Henri Ford avtomobil sənayesində inqilab etdi. Amerika iqtisadiyyatı bum yaşayaraq dünyanın ən nəhənginə çevrildi və ABŞ böyük güc statusu əldə etdi.[135] Bu dramatik dəyişikliklər ictimai iğtişaşlar və populist, sosialist və anarxist hərəkatların yüksəlməsi ilə müşayiət olundu.[136] Bu dövr sonunda qadınlara seçki hüququnun verilməsi, spirtli içki qadağası, istehlak mallarının tənzimlənməsi, işçi vəziyyətinə rəqabət və diqqətin təmin edilməsi üçün daha çox antiinhisar tədbirləri daxil olmaqla, bir çox ictimai sahələrdə ciddi islahatlar keçirən Proqressiv dövrünün inkişafı ilə sona çatdı.[137][138][139]
ABŞ Birinci Dünya müharibəsinin başladığı 1914-cü ildən Mərkəzi qüvvələrin axınına qarşı Müttəfiq dövlətləri ilə formal olaraq yanaşı "dəstək qüvvə" qismində müharibəyə qoşulduğu 1917-ci ilə qədər bitərəf qaldı. 1919-cu ildə prezident Vudro Vilson Paris Sülh Konfransında aparıcı diplomatik rol oynadı və ABŞ-nin Millətlər Liqasına qoşulmasını güclü şəkildə müdafiə etdi. Buna baxmayaraq, Senat bunu təsdiqləməkdən imtina etdi və Millətlər Liqasını təsis edən Versal müqaviləsini ratifikasiya etmədi.[140]
1920-ci ildə qadın hüquqları hərəkatı qadınlara seçki hüququ verən konstitusiya dəyişikliyinin qəbulunu təmin etmişdi.[141] 1920-ci və 1930-cu illərdə kütləvi kommunikasiya üçün radioların artımı və erkən televiziyanın ixtirası müşahidə edildi.[142] Kükrəyən iyirmilərin tərəqqisi 1929-cu il Uoll-Strit iflası və Böyük böhranın başlanğıcı ilə sona çatdı. 1932-ci ildə prezident seçildikdən sonra Franklin D. Ruzvelt Sosial Təminatın yaradılmasını da əhatə edən Yeni xətt ilə cavab verdi.[143] Amerikanın cənubundan milyonlarla afroamerikalının böyük köçü Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl başlamış və 1960-cı illərə qədər davam etmişdir;[144] halbuki 1930-cu illərin ortalarında Toz kasası bir çox kənd təsərrüfatı icmalarını yoxsullaşdırdı və qərbə yeni köç dalğasını gücləndirdi.[145]
İkinci Dünya müharibəsi dövründə əvvəlcə bitərəf olan ABŞ Almaniyanın Avropa qitəsinin böyük hissəsini işğal etməsi ilə 1941-ci il mart ayında Lend-Liz proqramı vasitəsilə Müttəfiqlərə material tədarük etməyə başladı. 7 dekabr 1941-ci ildə Yaponiya imperiyasının gözlənilmədən başladığı Pörl-Harbor hücumu ABŞ-ni Ox qüvvələrinə qarşı Müttəfiqlərə qoşulmağa təşviq etdi.[146] Müharibə dövründə ABŞ Britaniya, Sovet İttifaqı və Çin ilə yanaşı müharibədən sonrakı dünya planını razılaşdıran Müttəfiq qüvvələrinin "Dörd polisindən"[147] biri hesab olunurdu.[148][149] Ölkə təxminən 400.000 hərbi personalını itirməsinə[150] baxmayaraq müharibədən iqtisadi və hərbi nüfuzunu daha da artıraraq nisbətən zərər görmədən çıxdı.[151]
Böyük Britaniya, Sovet İttifaqı və digər müttəfiqlər ilə yeni beynəlxalq maliyyə institutları və Avropanın müharibədən sonra yenidən qurulması haqqında müqavilələrin imzalandığı Bretton-Vuds və Yalta konfranslarında ABŞ-nin aparıcı rolu olmuşdur. Müttəfiqlər Avropada qələbə qazandıqda 1945-ci ildə San-Fransiskoda keçirilən beynəlxalq konfransda müharibədən sonra fəaliyyətə başlayacaq BMT Nizamnaməsi hazırlandı.[152] ABŞ ilk nüvə bombasını inkişaf etdirdi və Yaponiyanın Hiroşima və Naqasaki şəhərlərində istifadə etməsi yaponların təslim olmasına səbəb olaraq 2 sentyabrda İkinci Dünya müharibəsini sonlandırdı.[153][154] Qələbə Günü olaraq bilinən parad və bayramlar başladı.[155]
İkinci Dünya müharibəsindən sonra Soyuq müharibə kimi tanınan dövrdə ideoloji olaraq kapitalizm və kommunizm[156] və geosiyasi baxımdan Atlantik və Avrasiya düşərgələrinə bölünmüş ABŞ və Sovet İttifaqı güc yarışına başladı. Bir tərəfdə ABŞ və onun NATO müttəfiqləri, digər tərəfdə isə SSRİ və onun Varşava Paktı müttəfiqləri ilə Avropanın hərbi əlaqələrində hökmranlıq edirdilər. ABŞ kommunist nüfuzunun genişlənməsinə qarşı çəkindirmə siyasəti hazırladı. ABŞ və Sovet İttifaqı vasitəçilik müharibələri etsələr və güclü nüvə silahları inkişaf etdirsələr də iki ölkə birbaşa hərbi münaqişədən çəkinirdi.
ABŞ bir çox hallarda Sovet himayəsində olduğunu düşündüyü Üçüncü dünya hərəkatına qarşı çıxırdı və bəzən sağçı hökumətlərə qarşı rejim dəyişikliyi üçün birbaşa müdaxilə edirdi.[157] 1950–53-cü illərdə Koreya müharibəsində Amerika əsgərləri kommunist Çin və Şimali Koreya qüvvələri ilə döyüşdülər.[158] Sovet İttifaqının 1957-ci ildə ilk süni peyki buraxması və 1961-ci ildə ilk insanlı kosmik uçuşu başlatmasına qarşı 1969-cu ildə ABŞ-nin Aya insanın ayaq basdığı ilk ölkəyə çevrilməsi "Kosmik yarış"-ın başlanğıcını qoydu.[158] Cənub-Şərqi Asiyada vasitəçilik müharibəsi sonda Vyetnam müharibəsində ABŞ-nin tam iştirak etməsi ilə nəticələndi.
Öz ölkəsində ABŞ davamlı iqtisadi inkişafa və əhalisinin və orta sinfin sürətlə artımına nail oldu. Ştatlararası avtomagistral sisteminin tikintisi növbəti on illər ərzində ölkənin infrastrukturuna böyük təsir göstərdi. Milyonlarla insan fermalardan və daxili şəhərlərdən böyük şəhərətrafı mənzillərə köçdü.[159][160] 1959-cu ildə Havay ölkəyə qoşulan 50-ci və sonuncu ABŞ ştatı oldu.[161] Artan mülki hüquqlar hərəkatı Martin Lüter Kinqin görkəmli liderliyi və öndərliyində seqreqasiya və diskriminasiyaya qarşı dinc mübarizədən istifadə edirdi. Məhkəmə qərarları və qanunvericiliyin birləşməsi irqçi ayrı-seçkiliyi dayandırmağa çalışan 1968-ci il Mülki Hüquqlar aktı ilə başa çatmışdı.[162][163][164] Bu arada, Vyetnam müharibəsinə, qara millətçiliyinə və seksual inqilaba qarşı alovlanan kontur-mədəniyyət hərəkatı genişlənirdi.
Medikeyr və Medikeydin yaradılması, eləcə də yaşlılara və yoxsullara tibbi səhiyyə xidməti təmin edən müfavif olaraq qida talonu və himayəsində uşaqlar olan ailələrə yardım adlı iki proqram daxil olmaqla "Yoxsulluğa qarşı müharibə"nin başlaması sosial təminat hüquqlarını və xərclərini genişləndirdi.[165]
1970-ci illər və 1980-ci illərin əvvəlləri staqflyasiyanın başlanğıcı oldu. 1980-ci ildə prezident seçildikdən sonra Ronald Reyqan iqtisadi durgunluğa azad bazar yönümlü islahatlarla cavab verdi. Yumşalmanın çöküşündən sonra o, "çəkindirmə"dən imtina etdi və SSRİ-yə qarşı daha təcavüzkar "geriyə qaytarma" strategiyasına başladı.[166][167][168][169][170] Keçən on il ərzində qadınların əmək fəaliyyətində iştirakının artmasından sonra 1985-ci ilədək yaşı 16 və daha çox olan qadınların əksəriyyəti işlə təmin olundu.[171]
1980-ci illərin sonları Sovet İttifaqı ilə münasibətlərə "yumşalma" gətirdi və 1991-ci ildə onun dağılması Soyuq Müharibəni sonlandırdı.[172][173][174][175] Bu, ABŞ-nin dünyadakı dominant supergücü kimi tək qütblü[176] olmasına gətirib çıxardı. İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə ortaya çıxan Pax Americana konsepsiyası Soyuq müharibədən sonra yeni dünya nizamı termini olaraq geniş populyarlıq qazanmışdı.
Soyuq müharibədən sonra 1990-cı ildə Səddam Hüseynin rəhbərliyində İraqın ABŞ-nin müttəfiqi olan Küveyti işğal və birləşdirməyə cəhd etdiyi vaxt Yaxın Şərqdə yaranan münaqişə 1990-cı ildə böhrana səbəb oldu. Qeyri-sabitliyin digər bölgələrə yayılacağından qorxan prezident Corc H. U. Buş Səudiyyə Ərəbistanı müdafiə məqsədilə Səhra qalxanı əməliyyatı və Səhra fırtınası əməliyyatına başladı, İraqa qarşı ABŞ liderliyindəki 34 ölkədən olan koalisiya qüvvələri İraq qüvvələrini Küveytdən müvəffəqiyyətlə çıxartdı və keçmiş monarxiyanı bərpa etdi.[177]
ABŞ-nin müdafiə şəbəkələrindən yaranan İnternet beynəlxalq akademik şəbəkələrə, sonra isə 1990-cı illərdə ictimaiyyətə yayılır, bu da qlobal iqtisadiyyata, cəmiyyətə və mədəniyyətə böyük təsir göstərir.[178]
Dot-kom bumu, Alan Qrinspen rəhbərliyində sabit pul siyasəti və sosial təminat xərclərinin azaldılması səbəbiylə, 1990-cı illər 2001-ci ildə sona çatan müasir ABŞ tarixində ən uzun iqtisadi böyüməyə şahid oldu.[179] 1994-cü ilin əvvəllərində ABŞ 450 milyon insanın 17 trilyon $ dəyərində məhsul və xidmət istehsal etdiyi Şimali Amerika Azad Ticarət Assosiasiyasına (NAFTA) daxil oldu. Müqavilənin məqsədi 1 yanvar 2008-ci ilədək ABŞ, Kanada və Meksika arasında ticarət və investisiya maneələrini aradan qaldırmaq idi. Üç tərəfdaş arasında ticarət NAFTA qüvvəyə mindikdən sonra artmışdır.[180]
2001-ci il sentyabrın 11-də Əl-Qaidə terrorçuları Nyu-York şəhərindəki Dünya Ticarət Mərkəzinə və Vaşinqtonda yerləşən Pentaqona zərbə vurdu, təxminən 3,000 nəfər həlak oldu.[181] Buna cavab olaraq ABŞ, Əfqanıstanda müharibə və İraq müharibəsini əhatə edən Terrorizmlə Mübarizə başlatdı.[182][183] 2007-ci ildə Buş administrasiyası İraq müharibəsində böyük hərbi birlikləri artırmış,[184] bu da şiddətin müvəffəqiyyətlə azaldılmasına və regionda daha çox sabitliyə gətirib çıxarmışdı.[185][186]
Əlverişli mənzillərin təşviq edilməsi üçün hökumət siyasəti,[187] korporativ və tənzimləyici idarəetmədə geniş yayılmış uğursuzluqlar[188] və Federal Ehtiyat tərəfindən müəyyən edilmiş tarixən aşağı faiz dərəcələri[189] Böyük böhrandan sonra ölkə tarixində ən böyük daralma olan 2008-ci il maliyyə böhranı ilə nəticələnən 2000-ci illərin ortalarının mənzil bumuna səbəb oldu.[190] İlk afroamerikalı[191] və çoxirqli[192] prezident olan Barak Obama böhranın ortasında 2008-ci ildə seçilmiş[193] və böhranın mənfi təsirlərini azaltmaq və təkrarlanmamasını təmin etmək üçün stimullaşdırıcı tədbirlər olan Dodd-Frank Uoll-Strit islahatları və istehlakçı qoruma aktının qəbuluna nail oldu. Bu stimul infrastrukturun təkmilləşdirilməsinə[194] və işsizliyin nisbətən azalmasına şərait yaratdı.[195] İqtisadiyyata təsirləri haqqında müzakirələr olmasına baxmayaraq[196] Dodd-Frank maliyyə sabitliyi və istehlakçı qorumasını yaxşılaşdırdı.[197]
2010-cu ildə Obama administrasiyası təxminən beş on il ərzində ölkənin səhiyyə sisteminə mandat, subsidiya və sığorta mübadiləsi daxil olmaqla ən geniş islahatları həyayta keçirən əlverişli qayğı aktını qəbul etdi. Qanun 2016-cı ildə 24 milyon nəfəri əhatə edərək, sağlamlıq sığortası olmayan insanların sayının və faizinin əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmasına gətirib çıxardı,[198] lakin səhiyyə xərcləri, sığorta haqları və iqtisadi göstəricilərə təsirləri səbəbindən mübahisəli qalır.[199] 2009-cu il iyun ayında tənəzzülün miniumuma çatmasına baxmayaraq, seçicilər iqtisadiyyatın bərpasının yavaş tempi qarşısında məyus qaldılar. Obamanın siyasətinə qarşı çıxan Respublikaçılar 2010-cu ildə səs çoxluğu ilə Nümayəndələr Palatasını və 2014-cü ildə Senatı nəzarət altına aldılar.[200]
2009 və 2010-cu illərdə İraqdakı ABŞ qoşunlarının böyük qismi geri çəkildi və bölgədəki müharibənin 2011-ci il dekabr ayında rəsmən bitdiyi elan edildi.[201] Geri çəkilmə Əl-Qaidənin bölgədəki varisi olan İraq Şam İslam Dövlətinin yüksəlməsi nəticəsində məzhəb qiyamlarının artmasına səbəb oldu.[202][203] 2014-cü ildə Obama Kuba ilə tam diplomatik əlaqələrin bərpa ediləcəyini elan etdi.[204] Növbəti il, ABŞ 5+1 qrupu ölkələrinin üzvü olaraq İranın nüvə proqramının inkişafını ləngitməyə yönəldilmiş saziş olan Hərtərəfli Birgə Fəaliyyət Planını imzaladı,[205] baxmayaraq ki, ABŞ 2018-ci il may ayında sazişdən geri çəkildi.[206] 2016-cı il ABŞ Prezident seçiklərində Respublikaçı Donald Tramp ABŞ-nin 45-ci prezidenti seçildi. Tramp ABŞ tarixində ən yaşlı və ən varlı prezident seçilmişdir.[207]
ABŞ-nin bütün quru ərazisi təxminən 3,800,000 kvadrat mil (9,841,955 km2),[208] bunun isə 2,959,064 kvadrat mil (7,663,940.6 km2) hissəsini kontinental ABŞ təşkil edir. Kontinental ABŞ-dən Kanada ilə ayrılmış Alyaska 663,268 kvadrat mil (1,717,856.2 km2) ərazi ilə ən böyük ştatdır. Sakit okeanın şimalında, Şimali Amerikanın cənub-qərbində yerləşən arxipelaqda olan Havay 10,931 kvadrat mil (28,311 km2) əraziyə malikdir. Puerto-Riko, Amerika Samoası, Quam, Şimali Mariana adaları və ABŞ Vircin adalarının əhaliyə malik əraziləri birlikdə 9,185 kvadrat mil (23,789 km2) ərazini əhatə edir.[209] Yalnız quru ərazisi nəzərə alındıqda Rusiya və Çindən sonra üçüncü olan ABŞ Kanadanın önündədir.[210]
ABŞ, Rusiya və Kanadadan sonra və Çindən əvvəl və ya sonra olmaqla, ümumi sahəsinə (torpaq və su) görə dünyanın üçüncü və ya dördüncü ən böyük ölkəsidir. Sıralama, Çin və Hindistan tərəfindən mübahisə edilən iki ərazinin necə hesablandığına və ABŞ-nin ümumi ölçüsünün necə ölçüldüyünə bağlı olaraq dəyişir.[qeydlər 4] Məsələn, Britannika Ensiklopediyası, ABŞ-nin ölçüsünü 3,677,649 kvadrat mil (9,525,067 km2) olaraq göstərir, çünki onlar ölkənin sahil və ya məhəlli sularını saymır.[211] Bu suları əhatə edən The World Factbook rəqəmi 3,796,742 kvadrat mil (9,833,517 km2) olaraq verir.[212]
Atlantik boyu sahil düzənliyinin daxilində daha çox yarpağını tökən meşələr və Pidmontun yastı təpələrinə rast gəlinir.[213] Appalaç dağları şərq sahilini Böyük göllərə və Orta Qərbin otlaqlarına bölür.[214] Dünyanın dördüncü ən uzun çay sistemi olan Missisipi-Missuri çayı, ölkənin mərkəzi ilə əsasən şimal-cənub istiqamətində hərəkət edir. Böyük düzənliklərin yastı, münbit preriləri cənub-şərqdə dağlıq bir bölgə tərəfindən bölünərək qərbə uzanır.[214]
Böyük düzənliklərin qərb sərhəddindəki Qayalı dağlar, ölkənin şimalından cənuba uzanır və Koloradoda 14,000 fut (4,300 m)-dən çox yüksəkliyinə çatır.[215] Daha şərqdə qayalı Böyük hövzə və Çiuaua və Moxave kimi səhralar var.[216] Syerra-Nevada və Kaskad dağ silsilələri Sakit okena sahilinə yaxın uzanır və hər ikisi də 14,000 fut (4,300 m)-dən artıq yüksəkliyə çatırlar. Kontinental ABŞ-nin ən alçaq və ən yüksək nöqtələri Kaliforniya ştatındadır[217] və aralarında sadəcə 84 mil (135 km) məsafə vardır.[218] 20,310 fut (6,190.5 m) hündürlüyə malik Alyaska Denalisi (Mak-Kinli dağı) ölkənin və Şimali Amerikanın ən yüksək nöqtəsidir.[219] Aktiv vulkanlar Alyaskanın Aleksandr və Aleut adaları boyunca yayılmışdır və Havay vulkanik adalardan ibarətdir. Qayalarda yerləşən Yellouston Milli Parkında əsasını təşkil edən supervulkan qitənin ən böyük vulkanik xüsusiyyətidir.[220] ABŞ dünyanın digər ölkələrinin hər birindən daha çox ekoregiona malikdir.[221]
Böyük miqyaslı və coğrafi müxtəlifliyi ilə ABŞ, əksər iqlim növlərini əhatə edir. 100-cü meridianın şərqində iqlim şimalda rütubətli kontinentaldan cənubda rütubətli subtropikə qədər dəyişir.[222] 100-cü meridianın qərbindəki Böyük düzənliklər yarımsəhradır. Qərb dağlarının çox hissəsi dağ iqliminə malikdir. Böyük hövzədə və Cənub-qərbdəki səhralarda çöl, Kaliforniya sahilində Aralıq və Oreqon, Vaşinqton və cənubi Alyaskada dəniz iqlimi mövcuddur. Alyaskanın əksəriyyəti subarktik və ya arktikdir. Havay və Floridanın cənub kənarı Karib və Sakit okean ərazilərində olduğu kimi tropikdir.[223] Ekstremal hava qeyri-adi deyil — Meksika körfəzini əhatələyən ştatlar qasırğalara meyillidir və dünya tornadolarının əksəriyyəti ölkə daxilində, əsasən Orta Qərb və Cənubdakı Tornado xiyabanı adlı ərazilərdə baş verir.[224]
![Thumb](#/media/Fayl:Bald_Eagle_-_"Helga"_-_Haliaeetus_leucocephalus.jpg)
ABŞ ekologiyası meqamüxtəlifdir : kontinental ABŞ və Alyaskada təxminən 17.000 damarlı bitki növü müşahidə edilir və Havayda 1.800-dən artıq çiçəkli bitki növü vardır, bunların bəziləri materikdə müşahidə edilir.[226] ABŞ 428 məməli, 784 quş, 311 sürünən və 295 amfibiya növünə ev sahibliyi edir.[227] Təxminən 91.000 həşərat növü təsvir edilmişdir.[228] Ağbaş qartal ABŞ-nin həm milli quşu, həm də milli heyvanıdır və ölkənin özünəməxsus simvoludur.[229]
59 milli park və yüzlərlə digər federal idarəyə tabe park, meşə və vəhşi təbiət əraziləri var.[230] Ümumiyyətlə, hökumət ölkənin torpaq sahəsinin 28%-nə sahibdir.[231] Bunların əksəriyyəti mühafizə olunur, baxmayaraq ki, bunların bəziləri neft və qaz hasilatı, dağ-mədən, ağac tədarükü və ya iribuynuzlu maldarlıq üçün icarəyə verilir; təxminən 0,86%-i hərbi məqsədlər üçün istifadə olunur.[232][233]
Ekoloji problemlər 1970-ci ildən milli gündəlikdə olub. Ətraf mühit mübahisələrinə neft və nüvə enerjisi ilə bağlı müzakirələr, hava və suyun çirklənməsi, vəhşi təbiətin qorunmasının iqtisadi xərcləri, ağac tədarükü və meşəsizləşmə[234][235] və qlobal istiləşməyə qarşı beynəlxalq reaksiyalar daxildir.[236][237] Bir çox federal və ştat qurumları iştirak edir. Ən görkəmlisi olan Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi (EPA) 1970-ci ildə prezidentin əmri ilə yaradılmışdır.[238] Vəhşi təbiət ideyası 1964-cü ildən bəri Vəhşi təbiət aktı ilə ictimai torpaqların idarə edilməsini formalaşdırmışdır.[239] 1973-cü il nəsli kəsilməkdə olan növlər aktı, ABŞ Balıq və Vəhşi Təbiət Xidməti tərəfindən izlənilən təhlükə altında və nəsli kəsilməkdə olan növlər və onların yaşayış yerlərinə qorumaq üçün nəzərdə tutulmuşdur.[240]
| İllərə görə əhali | |||
|---|---|---|---|
| İl | Əhl. | %± | |
| 1790 | 3.929.214 | — | |
| 1800 | 5.308.483 | 0% | |
| 1810 | 7.239.881 | 0% | |
| 1820 | 9.638.453 | 0% | |
| 1830 | 12.866.020 | 0% | |
| 1840 | 17.069.453 | 0% | |
| 1850 | 23.191.876 | 0% | |
| 1860 | 31.443.321 | 0% | |
| 1870 | 38.558.371 | 0% | |
| 1880 | 50.189.209 | 0% | |
| 1890 | 62.979.766 | 0% | |
| 1900 | 76.212.168 | 0% | |
| 1910 | 92.228.496 | 0% | |
| 1920 | 106.021.537 | 0% | |
| 1930 | 123.202.624 | 0% | |
| 1940 | 132.164.569 | 0% | |
| 1950 | 151.325.798 | 0% | |
| 1960 | 179.323.175 | 0% | |
| 1970 | 203.211.926 | 0% | |
| 1980 | 226.545.805 | 0% | |
| 1990 | 248.709.873 | 0% | |
| 2000 | 281.421.906 | 0% | |
| 2010 | 308.745.538 | 0% | |
| Təxm. 2018[4] | 327.167.434 | 0% | |
| 1610–1780-ci illər əhali məlumatı.[241] Qeyd edək ki, siyahıyaalma rəqəmləri 1860-cı ilə qədər yerli amerikalıları əhatə etmir.[242] | |||
ABŞ Siyahıyaalma Bürosu, ölkənin əhalisini 1 iyul 2018-ci il tarixinə olan məlumata əsasən 327.167.434 olaraq hesablamış və buna hər 13 saniyədə bir nəfər (tam artım) və gündə təxminən 6.646 adam əlavə edilir.[24] XX əsr ərzində demək olar ki, dörd dəfə artan ABŞ əhalisi 1900-cü ildə 76,2 milyondan 2000-ci ildə 281,4 milyon nəfərə çatmışdır.[243] Çin və Hindistandan sonra ən çox əhaliyə malik ölkə olan ABŞ böyük əhali artımının proqnozlaşdırıldığı yeganə böyük sənaye ölkəsidir.[244] 1800-cü illərdə orta hesabla bir qadına 7,04 uşaq düşürdü,[245] 1900-cü illərdə isə bu rəqəm 3,56-ya endi.[246] 1970-ci illərin əvvəlindən etibarən, doğum səviyyəsi 2017-ci ildə qadın başına düşən 1,76 uşaq ilə 2,1-ə bərabər əvəzetmə nisbətindən aşağı düşmüşdür.[247] Xarici doğumluların immiqrasiyası xaricdə doğulan əhalinin sayını iki dəfə artıraraq 1990-cı ildə təxminən 20 milyondan 2015-ci ildə 45 milyona çatdıraraq ABŞ əhalisi sürətlə artımının davam etməsinə səbəb oldu,[248] bu əhali artımının üçdə birini təşkil edirdi.[249] 2018-ci ildə demək olar ki, 90 milyon immiqrant və onların ABŞ-də doğulmuş uşaqları (ikinci nəsil) var idi, bu ümumi ABŞ əhalisinin 28%-inə bərabər idi.[250] ABŞ bir çox müxtəlif millətlərə malikdir, 37 əcdad qrupunun 1 milyondan çox nümayənədəsi var.[251] Amerika almanları ən böyük etnik qrupdur (50 milyondan çox), onları amerika irlandları (təxminən 37 milyon), amerika meksikalıları (təxminən 31 milyon) və amerika ingilisləri (təxminən 28 milyon) izləyir.[252][253]
Ağ amerikalılar (əsasən Avropalı əcdada malik qruplar) ən böyük irqi qrupdur; Qara amerikalılar ölkənin ən böyük irqi azlığı (qeyd edək ki, ABŞ Siyahıyaalma Bürosu, Hispanik və Latın amerikalılarını "irqi" qrup kimi yox, etnik qrup kimi hesaba alır) və ən böyük üçüncü əcdad qrupudur.[251] Amerika asiyalıları ölkənin ikinci ən böyük irqi azlığıdır; ən böyük üç amerika asiyalıları etnik qrupu amerika çinliləri, amerika flippinliləri və amerika hindliləridir.[251] 2015-ci il sorğularının nəticələrinə görə, Avropa mənşəli ən böyük Amerika cəmiyyəti əhalinin 14%-dən çoxunu təşkil edən Amerika almanlarıdır.[254] 2010-cu ildə ABŞ əhalisinə bəzi Amerika hindiləri və Alyaska yerlilərinin (sırf belə bir nəsildən 2,9 milyon) nəslindən təxminən 5,2 milyon nəfər və yerli havaylılar və okeaniyalıların (sırf 0,5 milyon) nəslindən 1,2 milyon nəfər daxil idi.[255] Siyahıyaalma 2010-cu ildə rəsmi beş irq kateqoriyasının "hər hansı bir ilə müəyyən edilə bilməyən" 19 milyondan çox adamı "Bəzi Digər İrq" kimi hesab etmişdi, bunlardan 18,5 milyondan çoxu (97%) Hispanik etnik mənsubiyyətinə aid idi.[255]
Hispanik və ya Latın amerikalıların əhali artımı (şərtlər rəsmi olaraq əvəzlənəbilir) əsas demoqrafik tendensiyadır. 50,5 milyon Hispanik mənşəli amerikalı[255] Siyahıyaalma Bürosu tərəfindən ayrı-ayrı "etnik mənsubiyyəti" paylaşmış kimi tanınır; hispanik amerikalıların 64%-i Meksika mənşəlidir.[256] 2000–2010-cu illərdə ölkənin hispanik əhalisi 43% artıb, qeyri-hispan əhalisi isə yalnız 4,9% artıb.[257] Bu artımın çox hissəsi immiqrasiyadır; 2007-ci ildə ABŞ əhalisinin 12,6%-i xaricdə doğulub, bu rəqəmin 54%-i Latın Amerikasında doğulmuşdur.[258][qeydlər 6]
ABŞ-də fertilliyin 2007-ci ildə 2,08-dən 2017-ci ildə 1,76-a düşməsi, əsasən yaşlı qadınların 2,1 olan əvəzetmə nisbətindən az olan doğum nisbətinin yüksəlməsinə baxmayaraq Hispaniklərin, yeniyetmələrin və gənc qadınların doğum nisbətinin azalması ilə əlaqədardır.[265] 2018-ci ildə ABŞ əhalisinin orta yaşı 38,1 il olmuşdu.[266]
2012-ci ildə azlıqlar (Siyahıyaalma Bürosu tərəfindən qeyri-Hispanik və çoxirqli olmayan ağlarla yanaşı tərif edilən) əhalinin 37,2%-ni[267] və bir yaşdan aşağı uşaqların 50%-ni təşkil etmişdi[262][268] və 2044-cü ilə qədər nisbi əksəriyyəti təşkil edəcəyi proqnozlaşdırılır.[268]
ABŞ-də doğum nisbəti əhalinin hər 1000 nəfərinə 13-dür ki, bu da dünya ortalamasından 5 doğuş azdır.[269] Əhalinin artım tempi müsbət 0,7 faizdir, bu da bir çox inkişaf etmiş ölkələrdən daha yüksəkdir.[270] 2017-ci maliyyə ili üçün bir milyondan çox immiqrant (onların əksəriyyəti ailə birləşməsi yolu ilə daxil olmuşdur) üçün yaşayış hüququ verilmişdir.[271] Meksika 1965-ci il İmmiqrasiya aktından bəri yeni sakinlərin başlıca mənbəyi olmuşdur. Çin, Hindistan və Flippin 1990-cı illlərdən bəri hər il donor ölklər arasında ilk dördlükdə olmuşdur.[272] 2012-ci il tarixinə olan məlumata əsasən, təxminən 11,4 milyon sakin qanunsuz immiqrantdır.[273] 2015-ci il tarixinə olan məlumata əsasən, bütün immiqrantların 47%-i Hispanik, 26%-i asiyalı, 18%-i ağ və 8%-i qaradır. Asiyadan olan immiqrantların faizi artarkən, Hispaniklərin faizi isə azalır.[248] Qeyri-qanuni immiqrantların təxmini sayı 2007-ci ildəki 12,2 milyonluq pik nöqtədən 2017-ci ildə 10,7 milyona enmişdir. 2017-ci ildə ABŞ-də 33.000 mühacir köçürüldü. Bu on illər ərzində ilk dəfə dünyanın digər hissələrindən az idi.[274] 2017-ci il Qellap sorğusu yetkin amerikalıların 4,5%-nin (qadınların 5,1%-i və kişilərin 3,9%-i) LGBT olduğunu müəyyənləşdirdi.[275] Ən yüksək faiz Kolumbiya dairəsində (10%) əldə edilmiş, ən aşağı faizə malik ştat isə 1,7% ilə Şimali Dakota olmuşdur.[276]
ABŞ Siyahıyaalma Bürosu yaşayış məntəqələrini şəhərə, metropiliten statistik ərazilərinə (MSƏ-lər) və daha böyük birləşmiş statistik ərazilərə (BSƏ) görə sıralayır.
Amerikalıların təxminən 82%-i urban ərazilərdə (şəhərətrafı daxil olmaqla) yaşayır;[212] onların da təxminən yarısı əhalisi 50.000-dən çox olan şəhərlərin sakinidirlər.[277] ABŞ meqaregion kimi tanınan bir çox şəhər birləşmələrinə malikdir, ən böyüyü olan Böyük Göllər meqapolisindən sonra Şimal-şərq meqapolisi və Cənubi Kaliforniya gəlir. 2008-ci ildə 273 birləşmiş bələdiyyənin 100.000-dən çox əhalisi var idi, 9 şəhərdə bir milyondan çox və dörd qlobal şəhərdə iki milyondan çox (Nyu-York, Los-Anceles, Çikaqo və Hyuston) əhali olmuşdur.[278] Bir milyondan çox əhalisi olan 52 metropolitan ərazisi var.[279] Ən sürətli inkişaf edən 50 metro ərazisinin 47-i Qərbdə və ya Cənubdadır.[280] San-Bernardino, Dallas, Hyuston, Atlanta və Finiks metro ərazilərində 2000 və 2008-ci illər arasında əhali artımı bir milyondan çox olmuşdur.[279]
İngilis dili (Amerikan ingiliscəsi) de-fakto milli dildir. Federal səviyyədə rəsmi bir dil olmasa da, ABŞ vətəndaşlığına qəbul şərtləri kimi bəzi qanunlar ingilis dilini tələb edir. 2010-cu ildə beş və daha çox yaşı olan əhalinin təxminən 230 milyonu və ya 80%-i evdə yalnız ingilis dilində danışırdı. Əhlinin 12%-i tərəfindən evdə danışılan ispan dili ikinci ən ümumi dil və ən çox tədris edilən ikinci dildir.[281][282] Bəzi amerikalılar 32 ştatada olduğu kimi, ölkənin rəsmi dilini ingilis dili olmasına tərəfdardırlar.[283]
Havayda ştat qanunlarına görə havay və ingilis dilinin hər ikisi rəsmi dildir.[284] Alyaska ingilis dili ilə yanaşı iyirmi yerli dili tanıyır.[285] Rəsmi dil olmasına baxmayaraq Nyu-Meksiko qaydaları ingilis və ispan dilinin, Luiziana qaydaları isə ingilis və fransız dilinin istifadəsini nəzərdə tutur.[286] Kaliforniya kimi digər ştatlar məhkəmə formaları daxil olmaqla, bəzi hökumət sənədlərinin ispanca versiyalarının dərc edilməsini tövsiyə edirlər.[287]
Bir neçə federal torpaq ingilis dili ilə yanaşı öz yerli dillərini də rəsmi tanınmasını təmin etmişlər: samoa dili rəsmi olaraq Amerika Samoası tərəfindən tanınır.[288] Çamorro dili Quamın rəsmi dilidir.[289] Karolin və çamorro dilinin hər ikisi Şimali Marian adalarında rəsmi tanınır.[290] İspan dili Puerto-Rikonun rəsmi dilidir və orada ingilis dilindən daha çox danışılır.[291] ABŞ-də uşaq baxcasından universitetlərin bakalavr səviyyəsinə qədər qeydiyyat sayı baxımından ən çox tədris edilən xarici dillər ispan (təxminən 7,2 milyon tələbə), fransız (1,5 milyon) və alman (500.000) dilidir. Digər çox tədris edilən dillərə latın, yapon dili, AİD, italyan və çin dili daxildir.[292][293] Bütün amerikalıların 18%-i ingilis dilindən əlavə ən az bir dil danışdığını iddia edir.[294]
| Dil | Əhalinin faizi | Danışanların sayı | İngilis dilini əla danışanların sayı | İngilis dilini əla danışmayanların sayı |
|---|---|---|---|---|
| İngiliscə (sadəcə) | ~80% | 237.810.023 | N/A | N/A |
| İspanca (İspan kreolu daxil olmaqla, amma Puerto-Riko istisna olmaqla) | 13% | 40.489.813 | 23.899.421 | 16.590.392 |
| Çincə (Mandarin və Kanton daxil olmaqla bütün növlər) | 1,0% | 3.372.930 | 1.518.619 | 1.854.311 |
| Taqalca (Filippin dili daxi olmaqla) | 0,5% | 1.701.960 | 1.159.211 | 542.749 |
| Vyetnamca | 0,4% | 1.509.993 | 634.273 | 875.720 |
| Ərəbcə (bütün növlər) | 0,3% | 1.231.098 | 770.882 | 460.216 |
| Fransızca (Patua və Kajun daxil olmaqla) | 0,3% | 1.216.668 | 965.584 | 251.087 |
| Koreyaca | 0,2% | 1.088.788 | 505.734 | 583.054 |
| Mənsubiyyət | ABŞ əhalisinin %-i | |
|---|---|---|
| Xristianlıq | 70,6 | |
| Protestantlıq | 46,5 | |
| Evangelik protestantlıq | 25,4 | |
| Meynstrim protestantlığı | 14,7 | |
| Qara Kilsə | 6,5 | |
| Roma-Katolik | 20,8 | |
| Mormonlar | 1,6 | |
| Yehovanın Şahidləri | 0,8 | |
| Şərqi pravoslav kilsəsi | 0,5 | |
| Digər xristianlıq | 0,4 | |
| İudaizm | 1,9 | |
| Hinduizm | 1,2 | |
| İslam | 0,9 | |
| Buddizm | 0,9 | |
| Digər inanclar | 1,8 | |
| Dinsizlik | 22,8 | |
| Xüsusi heç bir şey | 15,8 | |
| Aqnostik | 4,0 | |
| Ateist | 3,1 | |
| Bilmir vəya cavab vermir | 0,6 | |
ABŞ Konstitusiyasına edilən birinci dəyişiklik dinin azad həyata keçirilməsinə zəmanət verir və qurulmasına uyğun olaraq Konqresi qanunların qəbul edilməsinə qadağa qoyur.
2013-cü ildəki sorğuda amerikalılar 56%-i dinin "onların həyatında çox önəmli rol" oynadığını demişdilər, bu rəqəm də digər inkişaf etmiş ölkələrdən çok daha yüksəkdir.[298] 2009-cu il Qellap sorğusunda amerikalıların 42%-i həftəlik və ya demək olar ki, həftəlik kilsədə iştirak etdiyini söylədilər, bu rəqəm ən az Vermontda olmaqla 23% və ən çox Missisipidə olmaqla 63% dəyişir.[299]
Digər Qərb ölkələrində olduğu kimi, ABŞ daha az dindar hala gəlir. 30 yaşdan gənc amerikalılar arasında dinsizlik sürətlə genişlənir.[300] Sorğular göstərir ki, 1980-ci ilin ortalarından etibarən bütün Amerikada mütəşəkkil dinə olan inam azalıb,[301] xüsusən də gənc amerikalılar getdikcə dinsiz olurlar.[297][302] 2012-ci il tədqiqatına əsasən, ABŞ əhalisi arasında protestantlığın çəkisi 48%-ə enmişdir, bu da ilk dəfə onun əksəriyyətin dini kateqoriyası statusunu əlindən almışdır.[303][304] 2,2 uşağa malik xrsitianlarla müqayisədə dinsiz amerikalıların 1,7 uşağı var. Xristianların 52%-nin evliliyi ilə müqayisədə dinsizlərin 37% evlilik ilə evlənməyə daha az həvəslidirlər.[305]
2014-cü il sorğusuna əsasən, ABŞ-dəki yetkinlərin 70,6%-i özlərini xristian hesab edirlər.[306] Protestantlıq 46,5%-ə malik olsa da, 20,8% ilə Roma-Katolik kilsəsi ən geniş tək məzhəbi formalaşdırır.[307] 2014-cü ildə ABŞ yetkinlərinin 5,9%-i qeyri-xristian dinə inandıqlarını dedilər.[297] Bunlara İudaizm (1,9%), Hinduizm (1,2%), Buddizm (0,9%) və İslam (0,9%) aiddir.[297] Tədqiqatda amerikalıların 22,8%-i özlərini aqnostik, ateist və ya sadəcə dini olmayan kimi təsvir etdilər, bu 1990-cı ildən 8,2 % artıq idi.[307][308][309] Burada həmçinin Uniteryan Universalizm, Sayentologiya, Bəhailik, Siqhizm, Caynizm, Şintoizm, Konfutsiçilik, Satanizm, Daosizm, Druidizm, Yerli amerikalıların dini, Vikka, Dini humanizm və Deizm icmaları vardır.[310]
Protestantlıq təxminən bütün amerikalıların yarısı hesabına ən böyük xristian dini qruplaşmasıdır. Baptistlər ümumi şəkildə 15,4% ilə protestantlığın ən böyük məzhəbini təşkil edirlər[311] və ABŞ əhalisinin 5,3%-nin mənsub olduğu Cənubi Baptist Konvensiyası ən geniş fərdi protestant məzhəbidir.[311] Baptistlərdən başqa digər protestant kateqoriyalarına məzhəbsiz protestantlıq, Metodizm, Əllincilər, müəyyənləşdirilməmiş Protestanlar, Lüteranlıq, Presbiterianizm, Konqreqasional kilsə, digər Kalvinizm, Episkopalianizm/Anqlikanizm, Kvakerlər, Adventisizm, Müqəddəslik hərəkatı, Xristian fundamentalizm, Anabaptistlər, Pietizm və başqaları daxildir.[311] Amerikalı protestantların üçdə ikisi yenidən doğulacaqlarını düşünürlər.[311] ABŞ-də Roma-Katolizmi amerikadakı ispan və fransız koloniyalarında, eləcə də ingilis koloniyası olan Merilend koloniyasında yaranmışdır.[312] Daha sonra irland, italyan, polyak, alman və hispanik immiqrasiya nəticəsində inkişaf etdi. Rod-Aylend ən böyük Katolik nisbətə malikdir, ümumi əhalinin 40%-i.[313] Yuta Mormonizmin əhalisinin əksəriyyətinin dini olduğu yeganə ştatdır.[314] Mormon koridoru həmçinin Arizona, Kaliforniya, Aydaho, Nevada və Vayominq ərazlərinə qədər genişlənib.[315] Şərqi pravoslav kilsəsi keçmiş Rusiya koloniyası olan Alyaskada əhalinin 5%-i tərəfindən qəbul edilib[316] və Şərqi Avropadan gələn son immiqrasiya səbəbiylə kontinental ABŞ-də varlığını təmin edir. Nəhayət Birlik pentekostalizmi, Yehovanın Şahidləri, Restavrasionizm, Məsihin kilsələri, Xristian elm, Unitarianizm və başqaları daxil olmaqla bir sıra digər xristian qrupları ölkədə fəaldırlar.
İncil kəməri Cənubi ABŞ-dəki sosial mühafizəkar evangelist protestantlığın mədəniyyətin əhəmiyyətli bir hissəsi və məzhəblər arasında xristian kilsəsinə iştiraka əsasən ölkə ortalamasından yüksək olduğu bölgə üçün qeyri-rəsmi ifadədir. Əksinə, din Yeni İngiltərə və Qərbi ABŞ-də daha az əhəmiyyətə malik rol oynayır.[299]
2007-ci il tarixinə olan məlumata əsasən, 18 yaşında və böyük amerikalıların 58%-i evli, 6%-i dul, 10%-i boşanmış, 25%-i isə heç bir vaxt evlənməmişdi.[317] Qadınlar əsasən evdən kənarda çalışırlar və əksəriyyəti bakalavr dərəcələri almışdırlar.[318]
ABŞ-də yeniyetmələrin hamiləlik əmsalı hər 1000 qadına 26,5-dir. Bu əmsal 1991-ci ildən bəri 57% azalmışdır.[319] 2013-cü ildə ən yüksək yeniyetmə doğuş nisbəti Alabamada, ən aşağı isə Vayominqdə oldu.[319][320] ABŞ-də abort ABŞ Ali Məhkəməsinin Rou Uoyda qarşı iddiasında 1973-cü il tarixli əmsal qərarına əsasən qanunidir. Abort nisbəti düşsə də, 1000 canlı doğuma 241 abort nisbəti və 15–44 yaşlı hər 1000 qadına 15 abort nisbəti bir çox Qərb ölkələrindən daha yüksək olaraq qalmaqdadır.[321] 2013-cü ildə ilk doğumda orta yaş 26 idi, doğuşların 40,6%-i evlənməmiş qadınların payına düşürdü.[322]
2016-cı ildə ümumi fertillik əmsalı (ÜFƏ) hər 1000 qadına 1,82 doğuş idi.[323] ABŞ-də övladlığa götürmə geniş yayılıb və hüquqi cəhətdən nisbətən asandır (digər Qərb ölkələri ilə müqayisədə).[324] 2001-ci ildə 127.000-dən çox övladlığa götürmə ilə ABŞ bütün dünyadakı övladlığa götürmə rəqəminin təxminən yarısını təşkil etdi.[325] Ali məhkəmənin Oberqefell Hocesə qarşı işi üzrə 2015-ci il qərarına əsasən eynicinslilərin nikahı bütün ölkədə qanunidir və eynicinsli cütlüklərin övladlığa götürməsi də qanunidir. Poliqamiya bütün ABŞ-də qeyri-qanunidir.[326]
On illərlə davam edən artımın ardından gözlənilən ömür uzunluğu azalmasının üçüncü ili olan 2017-ci ildə ABŞ-də orta ömür uzunluğu 78,6 idi. Son zamanlardakı azalmaya əsasən narkotik vasitələrdən istifadə və intiharın kəskin artımı səbəb olur. Orta ömür uzunluğu ən çox Asiyalılar və Hispaniklərdə, ən az qaradərililərdə idi.[327][328] XNM və Siyahıyaalma Bürosu məlumatına əsasən, intihar, alkoqol və narkotik vasitələrdən istifadə ilə bağlı ölümlər 2017-ci ildə rekord səviyyəyə çatıb.[329]
ABŞ-də köklüyün artması və dünyanın digər yerlərində səhiyyənin inkişafı ölkənin orta ömür uzunluğuna görə 1987-ci ildəki 11-ci yerdən 2007-ci ildə 42-ci yerə qədər düşməsinə səbəb oldu.[330] Köklük nisbəti son 30 ildə iki dəfədən artıq artaraq sənayeləşmiş dünyada və digər yerlərdən ən yüksək səviyyəyə çatdı.[331][332] Yetkinlərin təxminən hər üç nəfərindən biri kökdür və bundan əlavə biri isə normadan artıq çəkiyə malikdir.[333] Köklük ilə əlaqəli II tip diabet səhiyyə mütəxəssisləri tərəfindən epidemiya olaraq qəbul edilir.[334]
2010-cu ildə ürəyin işemik xəstəliyi, ağciyər xərçəngi, insult, ağciyərlərin xroniki obstruktiv xəstəliyi və yol qəzaları ABŞ-də il ərzində ən çox ölüm səbəbi olmuşdur. Bel ağrısı, depressiya, sümük-əzələ xəstəlikləri, servikalgiya və həyəcan pozğunluqları il ərzində ən çox əlillik səbəbi olmuşdur. Ən zərərli risk faktorları yetərsiz qidalanma, tütünçəkmə, köklük, yüksək qan təzyiqi, yüksək qan şəkəri, fiziki hərəkətsizlik və spirt istifadəsi idi. Altsheymer xəstəliyi, narkotik vasitələrdən istifadə, böyrək xəstəlikləri, xərçəng və yıxılmalar 1990-cı illərdə adam başında düşən yaşa görə sıralanmış ölüm səbəbi oldu.[335] ABŞ-də yeniyetmə hamiləliyi və abort dərəcələri digər Qərb ölkələrinə nisbətən daha yüksəkdir, xüsusən də qaraların və hispaniklərin arasında.[336]
ABŞ tibbi innovasiyada qlobal liderdir. 2001-ci ildə həkimlər arasında aparıla sorğuya görə, ABŞ 1975-ci ildən etibarən ən əhəmiyyətli ilk on mühüm tibbi innovasiyaların 9-unu inkişaf etdirmişdir, halbuki Avropa İttifaqı və İsveçrə birlikdə beş töhfə vermişdir.[337] 1966-cı ildən etibarən ümumilikdə dünyanın qalan hissələrinə nisbətən daha çox amerikalılar tibb üzrə Nobel mükafatı almışlar. 1989-cu ildən 2002-ci ilə qədər Amerikada özəl biotexnologiya şirkətlərinə Avropadan 4 dəfə artıq investisiya qoyulmuşdur.[338] ABŞ səhiyyə sistemi adambaşına düşən xərclər və ÜDM-in faizləri ilə rəqəmlərin hər ikisinə görə digər dövlətlərdən çox-çox üstündür.[339]
ABŞ-də səhiyyə xidmətinin əhatə dairəsi dövlət və özəl səylərin birləşməsidir və universal deyil. 2017-ci ildə əhalinin 12,2%-i tibbi sığortalanmamışdı.[340] Sığortanamamış və qeyri-kafi sığortalanmış amerikalılar mövzusu böyük siyasi məsələdir.[341][342] 2006-cı ildə Massaçusets universal tibbi sığorta səlahiyyətini həyata keçirən ilk ştat oldu.[343] 2010-cu ilin əvvəlində qəbul edilən federal qanunvericilik, 2014-cü ilə qədər ölkə ərazisində universal tibbi sığortaya yaxın sisteminin yaranmasına səbəb olacaqdı, buna baxmayaraq, qanun layihəsi və onun yekun təsiri mübahisəlidir.[344][345]
ABŞ-də ictimai təhsili dövlət və yerli hökumətlər tərəfindən idarə olunur, federal qrantlar üzrə məhdudiyyətlər vasitəsilə ABŞ Təhsil Nazirliyi tərəfindən tənzimlənir. Ştatların əksəriyyətində uşaqlar altı ya da yeddi yaşından (əsasən, uşaq bağçası və ya birinci sinifdən) 18 yaşına qədər (əsasən on ikinci sinifə çataraq orta məktəbi bitirənədək) məktəbə gəlməlidirlər; bəzi ştatlar tələbələrə 16 və ya 17 yaşlarında məktəbləri tərk etməyə imkan verir.[346]
Uşaqların təxminən 12%-i paroxial və ya qeyri-təriqətçi özəl məktəblərə qeyd olunur. Uşaqların yalnız 2%-i evdə təhsil alır.[347] ABŞ hər bir şagirdə dünyanın digər dövlətlərindən daha çox pul xərcləyir, 2010-cu ildə hər bir ibtidai təhsil şagirdi üçün 11.000 $-dan artıq və hər bir orta təhsil şagirdi üçün isə 12.000 $-dan çox xərclənib.[348] ABŞ-nin kollec tələbələrinin təxminən 80%-i dövlət universitetlərinə qəbul olunur.[349]
25 və daha yaşlı amerikalıların 84,6%-ni orta məktəb, 52,6%-i kollec, 27,2%-i bakalavr, 9,6%-i isə magistr dərəcəsi alıb.[350] Əsas savadlılıq səviyyəsi təxminən 99% təşkil edir.[212][351] BMT-nin ABŞ-yə verdiyi 0,97 təhsil indeksi onu dünyada 12-ci yerə qoyur.[352]
ABŞ-də bir çox rəqabət aparan xüsusi və dövlət ali təhsil müəssisələri var. Müxtəlif qiymətləndirmə təşkilatları tərəfindən siyahılanan dünyanın ən yaxşı universitetlərinin əksəriyyəti ABŞ-dədır.[353][354][355] Həmçinin əsasən daha çox açıq qəbul siyasəti, daha qısa akademik proqramlar və aşağı təhsil haqqı olan yerli icma kollecləri də var.
2018-ci ildə tədqiqat yönümlü universitetlərin şəbəkəsi olan U21 ABŞ-ni ali təhsilin genişliyi və keyfiyyətinə görə dünyada birinci, ÜDM nəzərə alındıqda isə 15-ci yerdə qərarlaşdırdı.[356]
Ali təhsilə dövlət xərclərinə gəldikdə ABŞ bəzi digər İƏİT ölkələrindən geri qalsa da, lakin tələbə başına digər İƏİT ortalamasından və bütün ölkələrin dövlət və özəl xərclərinin cəmindən daha çox xərcləyir.[348][357] 2018-ci il tarixinə olan məlumata əsasən, tələbə kredit borcu 1,5 trilyon $-dan çoxdur, bu amerikalıların kredit kartları borcundan daha çoxdur.[358][359]
ABŞ dünyanın mövcud ən qədim federasiyasıdır. Bu "qanunla qorunan azlıqların hüquqularına riayət edilən çoxluq qaydasında" nümayəndəlik demokratiyasıdır.[360] Hökumət ölkənin ali qanuni sənədi olan ABŞ Konstitusiyası ilə müəyyən edilmiş bir yoxlamalar və tarazlıqlar sistemi ilə tənzimlənir.[361] 2018-ci ildə ABŞ Demokratiya İndeksində 25-ci[362] və Korrupsiya Qavrama İndeksində 22-ci sırada olmuşdur.[363]
Amerika federal sistemində vətəndaşlar əsasən hökumətin üç səviyyəsinin subyektidir: federal, ştat və yerli. Yerli hökumətin vəzifələri əsasən qraflıq və bələdiyyə orqanları arasında bölünür. Demək olar ki, bütün hallarda icra və qanunvericilik nümayəndələri dairələrə görə vətəndaşların səs çoxluğu ilə seçilirlər. Proporsional seçki sistemi federal səviyyədə yoxdur və aşağı səviyyələrdə nadirdir.[364]
Federal hökumət üç şöbədən ibarətdir:
Nümayəndələr Palatasında 435 səsvermə hüququna malik üzv var, hər biri iki il müddətinə bir konqres dairəsini təmsil edir. Palatadakı mandatlar hər on ildə bir əhali sayına görə ştatlar arasında bölüşdürülür. 2010-cu il əhalinin siyahıya alınmasında, yeddi ştat ən azı bir nümayəndəyə malik idi, halbuki ən çox əhaliyə malik Kaliforniya ştatı isə 53 nümayəndəyə malik idi.[369] Kolumbiya dairəsi və beş böyük ABŞ ərazisinin hər birinin bir Konqres üzvü var — bu üzvlərə səs verməyə icazə verilmir.[370]
Senatda altı illik müddətə seçilmiş hər ştatdan 2 senator olmaqla 100 üzv var; hər iki ildən bir Senatdakı mandatların üçdə biri yenidən seçilir. Kolumbiya dairəsi və beş böyük ABŞ ərazisinin senatorları yoxdur.[370] Prezident dörd il müddətinə səlahiyyətlərini yerinə yetirir və iki dəfədən artıq vəzifəyə seçilə bilməz. Prezident birbaşa səsvermə yolu ilə deyil, ştatlar və Kolumbiya dairəsi arasında bölüşdürülmüş səslərin müəyyənləşdirdiyi Seçicilər Kollegiyası sistemi tərəfindən seçilir.[371] ABŞ Ali Məhkəməsinin sədrinin başçılıq etdiyi Ali Məhkəmənin ömürlük xidmət edən doqquz üzvü var.[372]
Ştat hökumətləri təxminən oxşar şəkildə qurulmuşdur; Nebraska özünəməxsus birpalatalı qanunvericiliyə malikdir.[373] Hər bir ştatın qubernatoru (icraçı direktoru) birbaşa seçilir. Bəzi ştatlarda hakimlər və kabinet işçilər müvafiq ştatların qubernatorları tərəfindən, bəzilərində isə səsvermə ilə seçilir.
Konstitusiyanın ilkin mətni federal hökumətin strukturu və vəzifələrini və fərdi ştatlarla əlaqələrini qurur. Birinci maddə habeas korpusun "böyük yazı" hüququnu qoruyur. Konstitusiya 27 dəfə dəyişiklik edilib;[374] hüquqlar haqqında Billi təşkil edən ilk on dəyişiklik və dördüncü dəyişiklik Amerikalıların fərdi hüquqlarının mərkəzi bazasını təşkil edir. Bütün qanunlar və hökumət prosedurları məhkəmə baxışına tabedir və məhkəmələr tərəfindən Konstitusiyaya zidd olduğuna hökm edilən hər bir qanun qüvvədən düşür. Konstitusiyada açıq şəkildə qeyd olunmayan məhkəmə baxışının prinsipi Merberi Medisona qarşı (1803-cü il)[375] iddiasında Ali Məhkəmənin sədri Con Marşall tərəfindən verilmiş qərarla Ali Məhkəmə tərəfindən yaradılıb.[376]
ABŞ 50 ştat, bir federal dairə, beş ərazi və bir neçə məskunlaşmamış ada mülklərindən ibarət federal respublikadır.[378][379][380] Ştatlar və ərazilər ölkənin əsas inzibati rayonlarıdır. Bunlar qraflıqlara və müstəqil şəhərlərə bölünürlər. Kolumbiya dairəsi ABŞ-nin paytxatı olan Vaşinqtondan ibarət federal dairədir.[381] Ştatlar və Kolumbiya dairəsi ABŞ Prezidentini seçirlər. Hər bir ştatın Konqresdə öz nümayəndə və senatorlarının sayına bərabər, Kolumbiya dairəsinin isə üç prezident seçicisi var (23-cü dəyişikliyə görə).[382] Puerto-Riko kimi ABŞ-nin əraziləri prezident seçicilərinə malik deyil və bu ərazilərdə olan insanlar prezidentə səs verə bilməzlər.[370]
Konqres dairələri on ildə bir dəfə əhalinin siyahıyaalınmasından sonra ştatlar arasında yenidən bölüşdürülür. Hər bir ştat daha sonra siyahıyaalma bölüşdürülməsinə uyğun olaraq birmandatlı dairələr tərtib edir. Səsvermə hüququna malik nümayəndələrin ümumi sayı 435-dir. Həmçinin, Kolumbiya dairəsini və ABŞ-nin beş böyük ərazisini təmsil edən 6 səsvermə hüququna malik olmayan nümayəndə var.[383]
ABŞ həmçinin ştatların suverenliyi kimi Amerika hindi xalqlarının məhdud dərəcədə tayfa suverenliyini tanıyır. Amerika hindilərı ABŞ vətəndaşıdırlar və qəbilə torpaqları ABŞ Konqresinin və federal məhkəmələrin səlahiyyətlərinə tabedir. Ştatlar kimi onların da böyük muxtariyyəti var, lakin ştatlar kimi onlara da müharibə etməyə, öz xarici əlaqələrini qurmağa və ya valyuta çap etməyə və buraxmağa icazə verilmir.[384]
Amerika Samoası istisna olmaqla bütün ştatlar, Kolumbiya dairəsi və bütün böyük ABŞ ərazilərində doğulanlara vətandaşlıq ilə təmin edilir.[385] [386]
.jpg)
ABŞ öz tarixinin böyük hissəsində ikipartiyalı sistem əsasında idarə edilmişdir.[388] Əksər səviyyələrdə seçkili vəzifələr üçün ştat tərəfindən idarə olunan ilkin seçkilərdə sonrakı ümumi seçkilər üçün əsas partiya namizədləri seçilirlər. 1856-cı il ümumi seçkilərindən bəri əsas partiyalar 1824-cü ildə qurulmuş Demokrat Partiya və 1854-cü ildə qurulmuş Respublikaçılar Partiyasıdır. Vətəndaş Müharibəsindən bəri, yalnız bir üçüncü partiya prezident namizədi — 1912-ci ildə Proqressiv kimi namizədliyini irəli sürən keçmiş prezident Teodor Ruzvelt xalq səslərinin 20 %-ini qazanmışdı. Prezident və vitse-prezident Seçicilər Kollegiyası sistemi vasitəsilə seçilir.[389]
Amerika siyasi mədəniyyətinin içərisində sağ mərkəzçi Respublikaçılar Partiyası "mühafizəkar", sol mərkəzçi Demokrat Partiya isə "liberal" hesab olunur.[390][391] "Mavi ştatlar" kimi tanınan Şimal Şərq, Qərbi sahili və bəzi Böyük Göllər ştatları nisbətən liberaldırlar. Cənubi ABŞ və Böyük Düzənliklər və Qayalı Dağların bəzi hissələrinin "qırmızı ştatları" nisbətən mühafizəkardır.
2020-ci il prezident seçkilərində qalib olan Demokrat Kamala Harris, 46-cı ABŞ prezidenti vəzifəsini icra edir. Senat rəhbərliyinə Vitse-prezident Kamala Harris, Prezident Pre Tempore Patrik Lihi, Çoxluq rəhbəri Çak Şumer və Azlıq rəhbəri Mitç Makkonnell daxildir.[392] Palata rəhbərliyinə Palata Spikeri Nensi Pelosi, Çoxluq rəhbəri Steni Hoyer və Azlıq rəhbəri Kevin Makkarti daxildir.[393]
ABŞ-nin 117-ci Konqresində Nümayəndələr Palatasına və Senata Demokrat Partiyası nəzarət edir. Senat 50 Respublikaçı və Demokratlarla birlikdə olan 2 partiyasız ilə 48 Demokratdan ibarətdir, Nümayəndələr Palatası 222 Demokrat və 211 Respublikaçıdan ibarətdir.[394] Ştat qubernatorluğunda 27 Respublikaçı və 23 Demokrat var.[395] KM meri və 5 ərazi qubernatoru arasında 2 Respublikaçı, 1 Demokrat, 1 Yeni Progressiv və 2 partiyasız var.[396][397]
.jpg)
ABŞ xarici əlaqələrin qurulmuş strukturuna malikdir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvüdür və Nyu-York şəhəri Birləşmiş Millətlər Təşkilatının baş qərargahına ev sahibliyi edir. G7,[399] G20 və İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının üzvüdür. Demək olar ki, Vaşinqtonda bütün ölkələrin səfirlikləri var və bir çoxlarının ölkə ərazisində konsulluqları xidmət göstərir. Eyni şəkildə demək olar ki, bütün ölkələr ABŞ diplomatik nümayəndəliklərinə malikdir. Buna baxmayaraq İran, Şimali Koreya, Butan və Çin Respublikası (Tayvan) ABŞ ilə rəsmi diplomatik əlaqələrə malik deyildir (baxmayaraq ki, ABŞ hələ də Tayvan ilə qeyri-rəsmi münasibətləri saxlayır və onu hərbi təchizat ilə təmin edir).[400]
ABŞ-nin Böyük Britaniya ilə "Xüsusi münasibət"i[401] və Kanada,[402] Avstraliya,[403] Yeni Zelandiya,[404] Filippin,[405] Yaponiya,[406] Cənubi Koreya,[407] İsrail[408] və Fransa, İtaliya, Almaniya və İspaniya da daxil olmaqla bir çox Avropa İttifaqı ölkələri ilə sıx əlaqələri var. NATO-nun digər üzvləri ilə hərbi və təhlükəsizlik məsələləri, qonşuları ilə Amerika Dövlətləri Təşkilatı və Kanada və Meksika ilə üçtərəfli Şimali Amerika Azad Ticarət Assosiasiyası kimi azad ticarət sazişləri ilə sıx əməkdaşlıq edir. 2008-ci ildə ABŞ rəsmi inkişaf yardımına 25,4 milyard $ xərcləyib. Amerikanın Ümumi Milli Gəliri ən böyük olmasına baxmayaraq 0,18 %-lik iştirak ilə 22 donor ölkə arasında sonuncudur. Əksinə, Amerikalılar tərəfindən xaricə xüsusi ianələr nisbətən daha səxavətlidir.[409] Kolumbiya ənənəvi olaraq ABŞ tərəfindən onun Cənubi Amerikada ən sadiq müttəfiqi kimi qəbul edilir. Hər iki ölkədəki siyasətçilər Kolumbiya Planının ABŞ üçün xarici siyasət uğuru hesab edirlər.[410][411][412]
ABŞ Azad assosiasiya sazişi vasitəsilə üç suveren dövlət (Mikroneziya, Marşal adaları və Palau) üçün tam beynəlxalq müdafiə etmə orqanı və məsuliyyətini həyata keçirir. Bunlar ABŞ tərəfindən idarə olunan Sakit okean adaları etimad ərazisinin bir hissəsi olmuş, daha sonra müstəqillik əldə etmiş Sakit okean adalarıdır.[413]
2017-ci il oktyabrın 25-də vitse-prezident Mayk Pens Vaşinqtonda Xristianların Müdafiəsi illik şam ziyafətində ABŞ-nin Yaxın Şərqdə Xristianların təqibinə qarşı mübarizə hallarının da daxil olduğu BMT-nin yardım səylərinin maliyyələşdirməsini dayandıracağını, lakin ABŞ-nin xristianlara birbaşa Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi vasitəsilə yardım və kömək edəcəklərini bəyan etdi.[414] Pens dekabr ayında Yaxın Şərqə səfər edəcəyini və sülh müqavilələrini müzakirə etmək üçün İsrail Baş naziri Benyamin Netanyahu və Fələstin Prezidenti Mahmud Abbas ilə görüşəcəyini söylədi.[415][416]
ABŞ-də vergilər federal, dövlət və yerli hökumət səviyyələrində qoyulur. Bunlara gəlir, əmək haqqı, əmlak satışı, idxal, mülklər və hədiyyələr üzrə vergilər, habelə müxtəlif yığımlar daxildir. ABŞ-də vergilər yaşamağa deyil, vətəndaşlığa əsaslanır.[418] Xaricdə yaşayan qeyri-rezident vətəndaşlar və Qrin kard sahibləri yaşadıqları və ya gəlir əldə etdiklərin yerdən asılı olmayaraq, gəlirləri üzrə vergiyə cəlb edilirlər. Eritreyadan başqa dünyada yeganə dövlədir ki, bu praktikaya malikdir.[419]
2010-cu ildə federal, ştat və bələdiyyə hökumətləri tərəfindən toplanan vergilər ÜDM-in 24,8% -ni təşkil edib.[420] 2012-ci maliyyə ilində federal hökumət vergi gəlirlərindən təxminən 2,45 trilyon $ əldə edib, bu 2,30 trilyon $ əldə edilən 2011-ci maliyyə ilinin yekunundan 147 milyard $ və ya 6% artıqdır. Başlıca gəlir kateqoriyalarına fərdi mənfəət vergiləri (1,132 milyard $ və ya 47%), Sosial Müdafiə / Sosial Sığorta vergiləri (845 $ milyard və ya 35%) və korporativ vergilər (242 milyard $ və ya 10%) daxil olmuşdur.[421] KBİ hesablamalarına əsasən,[422] 2013-cü il vergi qanun ilə ilk 1%-lik hissə 1979-cu ildən bəri ən yüksək vergini ödəyəcək, amma digər gəlir qrupları isə indiyə qədərki ən aşağı səviyyədə qalacaq.[423]
ABŞ-nin vergi sistemi, xüsusilə federal gəlir vergisi tarixən əsasən proqressiv olmuşdur, buna baxmayaraq, 1980-ci ildən sonra əksər tədbirlər nəzərəçarpacaq dərəcədə daha az proqressiv olmuşdur.[424][425] Bu bəzən inkişaf etmiş dünyada ən proqressivlər arasında təsvir edilir, lakin bu xarakteristikalar mübahisəlidir.[425][426][427][428][429] Gəlir əldə edənlərin ən yüksək 10%-i federal vergilərin əksəriyyətini[430] və bütün vergilərin təxminən yarısını ödəyir.[431] Sosial Müdafiə üçün əmək haqqı vergisi düz reqressiv vergidir, gəlirləri 118,500 $ -dan az olanlar (2015 və 2016-cı il üçün) vergiyə cəlb olunmur və səhmlər və kapital mənfəətləri kimi qazanılmamış gəlirə heç bir vergi ödənilmir.[432][433] Əmək haqqı vergisinin reqressiv xarakterinin tarixi mühakimələri ondan ibarətdir ki, hüquq proqramları rifah köçürmələri kimi qiymətləndirilməmişdir.[434][435] Lakin, Konqresin Büdcə İdarəsinə görə, Sosial Müdafiənin bariz təsiri vergi rüsumunun fayda sistemi ən yüksək qazanc kvantili üçün təxminən 70%-dən ən aşağı qazanılmış kvantili üçün təxminən 170%-ə qədər artaraq sistemin mütərəqqi olmasını təmin edir.[436]
2009-cu ildə ilk 10%-lik hissə ümumi federal vergilərin 51,8%-ni ödəyib və ilk 1%-lik hissə vergidən əvvəlki milli gəlirin 13,4% ilə birlikdə federal vergilərin 22,3%-ini ödəyib.[437] 2013-cü ildə Vergi Siyasəti Mərkəzi ümumilikdə federal effektiv vergi dərəcələrinin ilk 1%-lik hissə üçün 35,5%, yuxarı kvantil üçün 27,2%, orta kvantil üçün 13,8% və aşağı kvantil üçün −2,7% səviyyəsində proqnozlaşdırmışdır.[438][439] Korporativ gəlir vergisinin yükü on illər boyu davam edən müzakirə mövzusudur.[429][440] Ştat və yerli vergilər geniş şəkildə fərqlənir, lakin əsasən federal vergilərə nisbətən daha az proqressivdirlər, çünki gəlirlik axını daha az olan geniş əhatəli reqressiv satış və əmlak vergilərinə əsaslanırlar, baxmayaraq ki, onların dəyərləndirilməsi ümumi vergitutmanın proqressiv xarakterini aradan qaldırmır.[429][441]
2012-ci maliyyə ili ərzində federal hökumət büdcə və ya kassa əsasında 3,54 trilyon $ xərclədi, bu da 2011-ci ildəki 3,60 trilyon $ xərcdən 60 milyard $ və ya 1,7% azdır. 2012-ci maliyyə ilinin xərclərinin əsas kateqoriyalarına daxildir: Medicare & Medicaid (802 milyard $ və ya xərclərin 23%-i), sosial müdafiə (768 milyard $ və ya 22%), Müdafiə Nazirliyi (670 milyard $ və ya 19%), qeyri-müdafiə diskresion (615 milyard $ və ya 17%), digər zəruri (461 milyard $ və ya 13%) və faiz (223 milyard $ və ya 6%).[421]
2014-cü ildə ABŞ-nin dövlət borcu 18,527 trilyon $ (ÜDM-in 106%-i) təşkil etmişdir.[442][qeydlər 8] ABŞ dünyada ən böyük xarici borca və dünyada ÜDM %-i nisbətinə görə ən böyük 14-cü dövlət borcuna malikdir.
Prezident, ölkənin silahlı qüvvələrinin Ali Baş Komandanıdır və Müdafiə Nazirini və Baş Qərargah Heyətinin rəisini təyin edir. ABŞ Müdafiə Nazirliyi ordu, dəniz piyadaları, donanma və hərbi hava qüvvələri daxil olmaqla silahlı qüvvələri idarə edir. Sahil Mühafizə Xidməti sülh dövründə Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi və müharibə dövründə Dəniz Qüvvələri Nazirliyi tərəfindən idarə olunur. 2008-ci ildə silahlı qüvvələrin aktiv vəzifədə 1,4 milyon nəfər kadrı vardı. Ehtiyat və Milli Qvardiya ümumi qoşun sayını 2,3 milyona çatdırdı. Müdafiə Nazirliyi podratçılar istisna olmaqlaq 700.000 mülki şəxsi işə götürmüşdür.[447]
Hərbi xidmət könüllüdür, buna baxmayaraq, Seçici Xidmət Sistemi vasitəsilə müharibə dövründə səfərbərlik elan edilə bilər.[448] Amerika qüvvələri hava qüvvələrinin geniş nəqliyyat təyyarələri donanması, donanmanın 11 aktiv aviadaşıyıcısı və Atlantik və Sakit Okean flotlarına malik dəniz piyadaları ekspedisiya bölmələri vasitəsilə sürətlə yerləşdirilə bilir. Ordunun xaricdə 865 bazası və qurğusu fəaliyyət göstərir[449] və 25 xarici ölkədə 100-dən çox fəal kontingenti mövcuddur.[450]
2011-ci ildə ABŞ-nin hərbi büdcəsi 700 milyard $-dan artıq idi, bu da qlobal hərbi xərclərin 41%-ini təşkil edirdi və sonrakı ən böyük 14 milli hərbi xərcin cəminə bərabər idi. ÜDM-in 4,7%-i dərəcəsi ilə 15 aparıcı hərbi xərclər arasında Səudiyyə Ərəbistanından sonra ikinci yerdə idi.[451] MKİ-yə görə 2012-ci ildə ABŞ-nin müdafiə xərcləri ÜDM fazi nisbətində dünyada 23-cü yerdə dayanır.[452] Müdafiə xərcləri ABŞ Müdafiə Nazirliyi tərəfindən maliyyələşdirilən federal tədqiqat və inkişafın təxminən yarısı ilə elm və texnologiya investisiyalarında böyük rol oynayır.[453] Ümumilikdə ABŞ iqtisadiyyatında müdafiənin payı ümumilikdə son on illərdə aşağı düşüb, Soyuq müharibə dövründəki pik zamanında, 1953-cü ildə ÜDM-in 14,2%-i və 1954-cü ildə federal xərclərin 69,5%-indən 2011-ci ildə ÜDM-in 4,7%-inə və federal xərclərin 18,8%-inə enmişdir.[454]
2012-ci il üçün Müdafiə Nazirliyinin büdcəsinin nəzərdə tutulan bazası, 553 milyard $ olmuşdu, 2011-ci ildən 4,2% artmışdır; İraq və Əfqanıstanda hərbi əməliyyatlar üçün əlavə 118 milyard $ nəzərdə tutulmuşdu.[455] İraqda xidmət edən son Amerikan əsgərləri 2011-ci il dekabr ayında ərazini tərk edib[456] və İraq müharibəsi zamanı 4.484 xidmət üzvü ölüb.[457] 2012-ci il aprel ayında təxminən 90 min ABŞ əsgəri Əfqanıstanda xidmət edirdi[458] və 8 noyabr 2013-cü il tarixinə qədər Əfqanıstandakı müharibə zamanı 2.285 nəfər ölüb.[459]
ABŞ-də hüquq-mühafizə daha geniş xidmət göstərən ştat polisi ilə birlikdə əsasən yerli polis departamentlərinin və şerif idarələrinin səlahiyyətindədir. Nyu-York Polis Departamenti (NYPD) ölkədə ən böyükdür. Federal Təhqiqat Bürosu (FBI) və ABŞ Marşal Xidməti kimi federal orqanlar, vətəndaş hüquqlarını, milli təhlükəsizliyi qoruyan və ABŞ federal məhkəmələrinin qərarlarını və federal qanunları tətbiq edən xüsusi vəzifələrə malikdir.[460] Federal səviyyədə və demək olar ki, hər bir ştatda hüquq sistemi ortaq hüquq müstəvisində işləyir. Ştat məhkəmləri daha çox cinayət işlərinə baxırlar, federal məhkəmlər isə müəyyən edilmiş cinayət işləri ilə yanaşı ştat məhkəmələrindən edilən şikayət işlərinə baxırlar. Təqsirin etirafı geniş yayılmışdır, ölkədəki cinayət işlərinin əksəriyyəti andlılar məhkəməsindən daha çox təqsirin etirafı ilə həll edilir.[461]
2015-ci ildə 15.696 qətl hadisəsi olmuşdur, bu 2014-cü ildən 1.532 hadisə artaraq 10,8% yüksək, 1971-ci ildən bəri isə ən yüksək səviyyəyə idi.[462] 2015-ci ildə qətl nisbəti hər 100.000 nəfərə 4,9 idi.[463] 2016-cı ildə 17.413 qətl hadisəsi ilə qətl nisbəti 8,6% faiz artmışdır.[464] 2015-ci ildə adam öldürmə üçün milli klirens nisbəti 1965-ci ildəki 90% ilə müqayisədə 64,1% olmuşdu.[465] 2012-ci ildə ABŞ-də hər 100.000 nəfərə qətl 1980-ci ildəki müasir pik olan 10,2-dən 54% azalaraq 4,7 olub.[466] 2001–2002-ci illərdə ABŞ digər inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə zorakı cinayətlərdə ortalamadan yüksək və xüsusilə də silahlı zorakılıqlarda yüksək səviyyələrə malik idi.[467] Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının Ölüm Məlumat Bazasının 2010-cu ildən müqayisəli təhlili göstərmişdir ki, "digər yüksək gəlirli ölkələrə nisbətən qətl hadisələri 7,0 dəfə, silahlı qətl hadisələri isə 25,2 dəfə yüksəkdir."[468] Silah əldə etmək hüququ mübahisəli siyasi müzakirə mövzusu olmağa davam edir. 2016-cı ildə ABŞ-nin 100.000-ə 5,4 olan qətl nisbəti təxmini qlobal ortalama olan 100.000-ə 5,15 olan nisbəti ilə bənzər idi.[469]
2017-ci ildə 17.264 qətl hadisəsi olmuşdur və qətl nisbəti 100.000-ə 5,3 idi. Silahla bağlı cinayətlərin 73%-i odlu silahla, 10%-i bıçaqla, 17%-i digər vasitələrlə törədilib.[470] Zorakı cinayət 1960-cı illərdən 1990-cı illərə qədər kəskin şəkildə artmış və 1990-cı illərin sonu və 2000-ci illərdə azalmışdır.[470] 2014-cü ildə qətl nisbəti 1957-ci ildən (4,0) ən aşağı səviyyəyə (4,5) düşmüşdür.[471] 2014–2017-ci illər arasında zorakı cinayətlər nisbəti 5,9% və qətl nisbəti 20,5% artmışdır. 2017-ci ildə ağır cinayətlərə görə həbs olunanların 58,5%-i ağlar, 37,5%-i qaralar, 2,1%-i amerika hindiləri və ya Alyaska yerliləri və 1,5% -i asiyalılar idi. Etnik olaraq, 23,5% -i Hispanik, 76,5%-i qeyri-Hispanik idi.[472] Silah zaorakılığı 1999-cu ildə 9.527-ə geriləmədən əvvəl 1993-cü ildə 17.125 silahlı qətl ilə zirvəyə çatdı və o vaxtdan bəri davamlı olaraq 12.772-yə yüksəlir. Silahsız cinayətlər 1980-ci ildə 8.340 pik səviyyəsinə çatdı və 2017-ci ildə 4.668 ilə 2010-cu illərin əvvəllərinə qədər bir çox ildə geriləmişdir.[473] Oğurluq nisbəti 1990–2017-ci illər arasında 62% azalmışdır.[470]
1980-ci ildən 2008-ci ilə qədər qətl qurbanlarının 77%-ini və cinayətkarların 90%-ini kişilər təşkil etmişdir. Qaradərililər bu müddət ərzindəki bütün qətllərin 52,5%-ində iştirak ediblər, bu nisbət ağlardan ("ağlar" hispaniklərin əksəriyyətini əhatə edir) demək olar ki, səkkiz dəfə çox idi və ağlardan altı dəfə artıq qurban olublar. Qətllərin əksəriyyəti irqlər daxilində idi, qaradərili qurbanların 93%-i qaradırililər tərəfindən, ağ qurbanların 84%-i ağlar tərəfindən öldürülüb.[474] 2012-ci ildə ABŞ-də qətl və ehtiyatsızlıqdan adam öldürmə nisbəti ən yüksək Luizianada, ən aşağı Nyu-Hempşirdə idi.[475] FTB-nin Vahid Cinayət Hesabatları hesablamalarına görə, 2012-ci ildə hər 100,000 min sakinə 3.246 zorakı və əmlak cinayəti faktı var idi, cinayətlərin ümumi cəmi 9 milyondan artıq idi.[476]
ABŞ-də ölüm hökmü müəyyən federal və hərbi cinayətlər üçün və həmçinin, ştat səviyyəsində 30 ştatda tətbiq olunur.[477][478] Ölüm hökmünün ixtiyari tətbiq edilməsi ilə bağlı ABŞ Ali məhkəməsinin qərarına görə 1967-ci ildən 1977-ci ilə qədər icra edilməyib. 1976-cı ildə Məhkəmə müvafiq hallarda ölüm cəzasının tətbiqinin konstitusional olduğuna hökm verdi. Qərarın qəbulundan bəri 1.300-dən artıq edam icra edilib, onların böyük əksəriyyəti üç ştatın payına düşür: Texas, Virciniya və Oklahoma.[479] Eyni zamanda, bir neçə ştat edam hökmü qanunlarını ləğv edib ya da dayandırıb. 2015-ci ildə ölüm hökmünün icra sayında görə ölkə Çin, İran, Pakistan və Səudiyyə Ərəbistanından sonra beşinci yerdə idi.[480]
ABŞ dünyada sənədləşdirilmiş ən yüksək həbs dərəcəsinə və ən çox məhbus sayına malikdir.[481] 2008-ci ilin əvvəlində 2,3 milyondan artıq şəxs həbs edilmişdi, bu hər 100 yetkin şəxsə birdən artıq idi.[482] 2012-ci il dekabr ayında müştərək ABŞ islah müəssisələri sistemi təxminən 6.937.600 cinayətkara nəzarət edirdi. 2012-ci il dekabr ayında hər 35 yetkin ABŞ sakinindən təxminən 1-i müəyyən formada islah altında idi, bu 1997-ci ildən bəri ən aşağı göstərici idi.[483] Həbsxana sakinlərinin sayı 1980-ci ildən bəri 4 dəfə artmış[484] və bu müddət ərzində həbsxana və nəzarətxanalara ayrılmış ştat və yerli xərclər ictimai təhsilə ayrılan xərclərdən üç dəfə artıq böyümüşdü.[485] Buna baxmayaraq, 2013-cü ildə ştat və federal müəssisələrdə bir ildən artıq həbs cəzası verilmiş bütün məhbuslar üçün azadlıqdan məhrumetmə nisbəti 100.000-ə 478 olmuş[486] və 2012-ci ildə məhkəməyə qədər və nəzarətdə olan məhkum hər 100.000 nəfərə 153 olmuşdur.[487] Ölkənin yüksəksəviyyəli həbs nisbəti əsasən məhkumluq təlimatları və narkotik siyasəti ilə bağlıdır.[488] Federal Cəzaçəkmə Bürosunun məlumatına görə, federal həbsxanalarda saxlanılan məhkumların əksəriyyəti narkotik cinayətlərdə ittiham olunublar.[489] Həbsxanaların və həbsxana xidmətlərinin özəlləşdirilməsi 1980-ci illərin əvvələrindən başlayan müzakirənin mövzusu olmuşdur.[490][491] 2018-ci ildə ən yüksək həbs dərəcəsinə Oklahoma (hər 100.000 nəfərə 1.079) və ən aşağı Massaçusets (hər 100.000 nəfərə 324) sahib olmuşdur.[492][493] ABŞ-nin əraziləri arasında həbs dərəcəsi ən yüksək ABŞ Vircin adalarında (hər 100.000 nəfərə 542) və ən aşağı Puerto-Rikoda (hər 100.000 nəfərə 313) olmuşdu.[494][495]
Amerika İmmiqrasiya İslahatları Federasiyası 2018-ci ildə ştatlar və bələdiyyələr daxil olmaqla 564 ABŞ yurisdiksiyasının dini siyasəti mənimsədiyini təxmin etmişdi.[496][497]
| İqtisadi göstəricilər | ||
|---|---|---|
| Nominal ÜDM | 20.66 trilyon $(Q3 2018) | [498] |
| Real ÜDM artımı | 3,5% (Q3 2018) | [498] |
| 2,1% (2017) | [498] | |
| İQİ inflyasiyası | 2,2% (Noyabr 2018) | [499] |
| Məşğulluq-əhali nisbəti | 60,6% (Noyabr 2018) | [500] |
| İşsizlik | 3,7% (Noyabr 2018) | [501] |
| İşçi qüvvəsi iştirak nisbəti | 62,9% (Noyabr 2018) | [502] |
| Ümumi dövlət borcu | 21,85 trilyon $ (Noyabr 2018) | [503] |
| Təsərrüfatın xalis dəyəri | 109,0 trilyon $ (Q3 2018) | [504] |
ABŞ bol təbii ehtiyatlar və yüksək məhsuldarlıq ilə təmin olunan kapitalist qarışıq iqtisadiyyata malikdir.[505] Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatına əsasən, ABŞ-nin 16,8 trilyon $-lıq ÜDM-si dünya valyuta məzənnələri bazarındakı ümumi dünya məhsulunun 24%-ni və ümumi dünya məhsulunun alıcılıq qabiliyyəti paritetinin (AQP) 19%-dən çoxunu təşkil edir.[506] 2014-cü il tarixinə olan məlumata əsasən, ABŞ-nin nominal ÜDM-si 17,528 trilyon $ səviyyəsində qiymətləndirilir.[507] 1983-cü ildən 2008-ci ilədək real mürəkkəb illik ÜDM artımı G7-nin qalan hissəsi üçün 2,3% ağırlıqlı ortalama ilə müqayisədə 3,3% idi.[508] Birləşmiş Millətlər Təşkilatının məlumatına əsasən, ölkə adambaşına düşən nominal ÜDM-ə görə dünyada doqquzuncu (Amerikada birinci)[509] və adambaşına düşən ÜDM (AQP)-yə görə altıncı yeri tutur.[506] ABŞ dolları dünyanın əsas ehtiyat valyutasıdır.[510]
Adambaşına düşən ixracat nisbətən aşağı olsa da, ABŞ ən böyük mal idxalçısı və ikinci ən böyük ixracatçısıdır. 2010-cu ildə ABŞ-nin ümumi ticarət kəsiri $635 milyard idi.[511] Kanada, Çin, Meksika, Yaponiya və Almaniya onun ən böyük ticarət tərəfdaşlarıdır.[512] 2010-cu ildə ölkənin ən böyük idxal məhsulu neft, ixrac məhsulu isə nəqliyyat vasitələri olmuşdu.[511] Yaponiya, ABŞ dövlət borcunun ən böyük xarici sahibidir.[513] ABŞ borcunun ən böyük sahibi, borcun əksəriyyətini təşkil edən federal hökumət hesabları və Federal Ehtiyat Sistemi də daxil olmaqla, Amerika orqanlarıdır.[514][515][516][517][qeydlər 9]
2009-cu ildə iqtisadiyyatın 86,4%-ni özəl sektor, 4,3%-ini federal hökumət fəaliyyəti, qalan 9,3%-ini dövlət və yerli idarəetmə fəaliyyətləri (federal köçürmələr daxil olmaqla) təşkil edirdi.[523] Hökumətin bütün səviyyələrində işçilərin sayı istehsalatda olanlardan 1:1,7 nisbətində çoxdur.[524] İqtisadiyyatının postsənaye səviyyəsinə çatmasına və xidmət sahəsinin ÜDM-nin 67,8%-ini təşkil etməsinə baxmayraq, ABŞ sənaye gücü olaraq qalır.[525] Xalis gəlirlə istehsala görə ümumi biznes gəlirləri üzrə aparıcı biznes sahələri topdan və pərakəndə ticarətdir.[526] Françayzinq biznes modelində McDonald's və Subway dünyanın ən tanınmış iki markasıdır. Coca-Cola dünyanın ən tanınmış sərinləşdirici içki şirkətidir.[527]
Kimya sənayesi məhsulları aparıcı istehsalat sahəsidir.[528] ABŞ dünyanın ən böyük neft istehsalçısı və ikinci böyük idxalçısıdır.[529] O, dünyanın nüvə enerjisi nin bir nömrəli, eləcə də maye təbii qaz, kükürd, fosfat və duz istehsalçısıdır. Milli Mədənçilik Assosaiyası kömür və berillium, mis, qurğuşun, maqnezium, sink, titan və digərlərini ehtiva edən minerallara aid məlumatları təqdim edir.[530][531]
ÜDM-də kənd təsərrüfatının payı 1%-dən azdır,[525] lakin ABŞ hələ də qarğıdalı[532] və soyanın dünyada ən böyük istehsalçısıdır.[533] Milli Kənd Təsərrüfatı Statistika Xidməti yerfındığı, yulaf, çovdar, buğda, düyü, pambıq, qarğıdalı, arpa, saman, günəbaxan və bitki yağı məhsulları üçün kənd təsərrüfatı statistikasını aparır. Bundan əlavə, ABŞ Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi (USDA) mal, quş, donuz və süd məhsulları ilə bağlı heyvandarlıq statistikalarını təmin edir. Ölkə dünyanın biotexniki bitkilərinin yarısını təmsil edən geni dəyişdirilmiş qidalarının əsas inkişaf etdiricisi və yetişdiricisidir.[534] Kontinental 48 ştatda otlaq kimi 35% torpaq istifadə edilir, 28%-i meşə ilə örtülmüşdür, 21%-i kənd təsərrüfatı torpaqlarıdır, 20%-dən azı digər məqsədlər ilə istifadə edilir.[535]
2015-ci ildə istehlakçı xərcləri ABŞ iqtisadiyyatının 68%-ni təşkil edir.[536] 2010-cu il avqust ayında Amerika işçi qüvvəsi 154,1 milyon nəfərdən ibarət idi. 21,2 milyon nəfər ilə hökumət məşğulluq sahəsində liderdir. Ən böyük fərdi məşğulluq sektoru, 16,4 milyon adam ilə səhiyyə və sosial yardımdır. Qərbi Avropadakı 30% ilə müqayisədə işçilərin təxminən 12 %-i həmkarlar ittifaqına üzvdürlər.[537] Dünya Bankı işçiləri işə götürmək və azad etməkdə asanlıqda ABŞ-də birinci sırada göstərir.[538] ABŞ həmçinin Qlobal Rəqabətlilik Hesabatında da ilk üçlükdədir. Daha kiçik bir sosial dövləti var və Avropalı ölkələrinə nisbətən hökumət hərəkatı vasitəsilə gəlirlərin daha az hissəsi yenidən paylaşdırırlır.[539]
ABŞ işçilərin ödənişli məzuniyyətinə təminat verməyən yeganə inkişaf etmiş iqtisadiyyatdır[540] və dünyada ödənişli hamiləliyə və doğuşa görə məzuniyyətin qanuni hüquq olmadığı çox az ölkədən biridir, digərləri isə Papua-Yeni Qvineya, Surinam və Liberiyadır.[541] Federal qanunvericiliyin xəstəliyə görə məzuniyyət tələb etməməsinə baxmayaraq, dövlət işçiləri və şirkətlərdə tam ştat işçilər bundan faydalana bilirlər.[542] Əmək Statistikası Bürosunun məlumatına görə, tam ştat amerikalı işçilərin 74%-i xəstəliyə görə məzuniyyətə malikdirlər, buna baxmayaraq, yarım ştat işçilərin yalnız 24%-i eyni imtiyazlara malikdir.[542] 2009-cu ildə ABŞ, Lüksemburq və Norveçdən sonra dünyada üçüncü ən yüksək adam başına əmək məhsuldarlığına sahib olmuşdu. Saat başına düşən məhsuldarlığa görə bu iki ölkə və Niderlanddan sonra dördüncü idi.[543]
2008–2012-ci illərdə dünya maliyyə böhranı Konqresin Büdcə İdarəsinə görə hələ potensialın altında olan ABŞ-yə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdi.[544] Bu, yüksək işsizlik (azalan, lakin böhrandan əvvələ nisbətən yüksək qalan) ilə birlikdə aşağı istehlakçı inamı, ev qiymətlərinin mütəmadi azalması və girovların və şəxsi iflasların artması, artan federal borc böhranı, inflyasiya və neft və qida qiymətlərinin artması ilə nəticələndi.
ABŞ XIX əsrin sonlarından etibarən texnoloji innovasiyada və XX əsrin ortalarından etibarən elmi tədqiqatlarda liderdir. XIX əsrin birinci yarısında ABŞ Müharibə Nazirliyinin Federal Arsenalı tərəfindən əvəzolunan hissələrin istehsal üsulları hazırlanmışdır. Bu texnologiya metalkəsən dəzgah sənayesinin yaradılması ilə yanaşı XIX əsrin sonlarında ABŞ-nin tikiş maşınları, velosipedlər və digər məmulatların istehsalını genişləndirmişdir və Amerikan istehsalat sistemi olaraq tanınır. XX əsrin əvvəllərində zavodların elektrikləşdirməsi və montaj xəttinin və digər əməyə qənaət üsullarının tətbiqi kütləvi istehsal adlanan sistemi yaratdı.[545]
1876-cı ildə Aleksandr Qrem Bell telefon üçün ilk ABŞ patentini almışdı. Növünun ilklərindən biri olan Tomas Edisonun tədqiqat laboratoriyası fonoqrafı, ilk uzunömürlü işıq lampasını və ilk işləyən film kamerasını inkişaf etdirdi.[546] Sonuncusu dünya əyləncə sənayesinin ortaya çıxmasına gətirib çıxardı. XX əsrin əvvəllərində Rensom Eli Olds və Henri Fordun avtomobil şirkətləri montaj xəttini populyarlaşdırdılar. 1903-cü ildə Rayt qardaşları ilk sabit və idarəolunan havadan yüngül özügedən uçuş həyata keçirdilər.[547]
1920-ci və 1930-cu illərdə faşizm və nasizmin yüksəlişi Albert Eynşteyn, Enriko Fermi və Con fon Neyman da daxil olmaqla bir çox Avropalı alimin Amerikaya immiqrasiya etməsinə səbəb oldu.[548] İkinci Dünya müharibəsi ərzində Manhetten layihəsi Atom dövrünü başladan nüvə silahları inkişaf etdirdiyi müddətdə Kosmik yarış raket hazırlama, materialşünaslıq və aeronavtika sahələrində sürətli irəliləyişlər etdi.[549][550]
1950-ci illərdə praktik olaraq bütün müasir elektronikanın əsas aktiv komponenti olan tranzistorun ixtirası bir çox texnoloji inkişafa və ABŞ texnologiya sənayesinin əhəmiyyətli dərəcədə genişlənməsinə gətirib çıxardı.[551][552][553] Bu da öz növbəsində, bir çox yeni texnologiya şirkətləri və ölkədə Kaliforniyadakı Silikon Vadisi kimi regionların yaranmasına səbəb oldu. Advanced Micro Devices (AMD) və Intel kimi Amerika mikroprosessor şirkətləri ilə yanaşı Adobe Systems, Apple Inc., IBM, Microsoft və Sun Microsystems də daxil olmaqla proqram təminatı və aparat təminatı şirkətləri şəxsi kompüteri yaratdı və populyarlaşdırdı. ARPANET 1960-cı illərdə Müdafiə Nazirliyinin tələblərinə cavab vermək üçün hazırlanmış və İnternetə çevrilən bir sıra şəbəkələrdən birincisi olmuşdur.[554]
Bu irəliləyişlər daha sonra fərdi istifadə üçün texnologiyanın daha çox şəxsiləşdirməsinə gətirib çıxartdı.[555] 2013-cü il tarixinə olan məlumata əsasən, Amerika ev təsərrüfatlarının 83,8%-i ən az bir kompüterə və 73,3%-i yüksəksürətli internet xidmətinə malikdir.[556] 2013-cü il may ayı tarixinə olan məlumata əsasən, Amerikalıların 91%-i mobil telefona sahibdir.[557] ABŞ internetdən istifadə azadlığı ilə əlaqədar yüksək dərəcələrə sahibdir.[558]
XXI əsrdə tədqiqat və inkişafın maliyyələşdirməsinin təxminən üçdə ikisi özəl sektora düşür.[559] ABŞ dünyanın elmi tədqiqat məqalələri və impakt faktorda liderlik edir.[560][561]
.jpg)
Dünya əhalisinin 4,4%-ni təşkil edən amerikalılar ümumilikdə dünyanın ümumi sərvətinin 41,6%-nə sahibdirlər[562] və dünyadakı milyonerlərin təxminən yarısını amerikalılar təşkil edirlər.[563] 2013-cü il mart ayında ABŞ Qlobal Qida Təhlükəsizliyi İndeksində qida imkanları və ümumi ərzaq təhlükəsizliyi üzrə birinci omuşdu.[564] Amerikalılar ortalama olaraq Avropa İttifaqı sakinlərindən iki dəfə daha artıq və hər bir Aİ ölkəsindən daha çox mənzil və adam başına düşən yaşayış sahəsinə malikdirlər.[565] ABŞ 2017-ci il üçün BMT-nin İnkişaf proqramının İnsan İnkişafı İndeksində 189 ölkə arasında 13-cü yerdə idi və Bərabərsizliyə uyğunlaşdırımış İnsan İnkişafı İndeksində (Bİİİ) 151 ölkə arasında 25-ci yerdə idi.[566]
2016-cı ildəki sabit artımdan sonra, Siyahıyaalma Bürosuna görə iki il ardıcıl rekord böyümədən sonra gəlir ən yüksək səviyyəyə çatdı, buna baxmayaraq, ən çox qazanan 5 şəxsin ümumi gəlirin yarısından çoxunu malik olması ilə gəlir bərabərsizliyi yüksək səviyyələrdə qalır.[567] 1970-ci illərdən etibarən məhsuldarlıq və orta gəlirlər arasında genişlənən bir boşluq olmuşdur.[568] Bununla birlikdə, tibbi sığorta kimi işçilərin artan imtiyazları sayəsində ümumi kompensasiya və məhsuldarlıq arasındakı fərq geniş deyil.[569] İllik gəlirin paylaşıdırılmasında 1976-cı ildəki 9%-dən iki dəfədən çox artaraq 2011-ci ildə 20% olan ilk 1%-lik hissənin payının yüksəlişi gəlir bərabərsizliyinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmiş,[570] ABŞ-ni İƏİT ölkələri arasında ən geniş gəlir bölgülərindən birinə sahib etmişdir.[571] 2018-ci ildə İƏİT tərəfindən aparılan araşdırmalara əsasən, ABŞ digər inkişaf etmiş ölkələrdən daha yüksək gəlir bərabərsizliyinə və aşağı gəlirli işçilər daha böyük faiz nisbətinə malikdir. Bunun başlıca səbəbi riskli işçilərin demək olar ki, heç bir dövlət dəstəyinə malik olmaması və çox zəif kollektiv müqavilə sisteminin qurulmasıdır.[572] Gəlir əldə edənlərin ilk 1 faizi 2009-cu ildən 2015-ci ilədək gəlir artımının 52 faizini təşkil edib ki, burada gəlir dövlət köçürmələri istisna olmaqla, bazar gəliri kimi müəyyən edilib.[573] Gəlirin bərabərsizliyin həddi və uyğunluğu müzakirə mövzusudur.[574][575][576]
| 2013-cü ildə ($ ilə) | 1998 | 2013 | fərq |
|---|---|---|---|
| Bütün ailələr | 102.500$ | 81.200$ | -20,8% |
| Gəlirlərin aşağı 20%-i | 8.300$ | 6.100$ | -26,5% |
| Gəlirlərin 2-ci aşağı 20%-i | 47.400$ | 22.400$ | -52,7% |
| Gəlirlərin orta 20%-i | 76.300$ | 61.700$ | -19,1% |
| Ən yüksək 10% | 646.600$ | 1.130.700$ | +74,9% |
Sərvət, gəlir və vergilər kimi yüksək mərkəzləşmiş səviyyədədir, yetkin əhalinin ən zəngin 10%-i ölkənin ev təsərrüfatlarının zənginliyinin 72%-inə, aşağı hissəsi isə yalnız 2%-inə malikdir.[578] Federal Ehtiyat Sisteminin 2017-ci il sentyabr ayına olan hesabatına əsasən, ilk 1% 2016-cı ildə ölkə sərvətinin 38,6%-ini idarə edirdi.[579] 2007-ci il iyun ayından 2008-ci il noyabr ayına qədər olan qlobal böhran dünyadakı aktiv qiymətlərinin düşməsinə gətirib çıxardı. Amerikalılara məxsus əmlaklar dəyərlərinin təxminən dörddə birini itirdi.[580] Ev təsərrüfatlarının sərvəti 2007-ci ilin ikinci rübündə zirvəyə çıxandan bəri 14 trilyon $ azalıb, lakin 2006-cı ildən bəri 14 trilyon $ artmışdır.[581][582] 2014-cü ilin sonunda ev təsərrüfatı borcu 2008-ci ilin sonundakı 13,8 trilyon $-dan[583] aşağı düşərək 11,8 trilyon $ təşkil etmişdir.[584]
2014-cü il yanvar ayında ABŞ-də sığınacağa malik və malik olmayan 578.424 nəfər evsiz insan olub və təxminən üçdə ikisi fövqəladə sığınacaqlarda və ya keçid mənzil proqramında qalır.[585] 2011-ci ildə 2007-ci ildəkindən təxminən 35% artıq olmaqla 16,7 milyon uşaq ərzaq təhlükəsizliyi olmayan evlərdə yaşayırdı, buna baxmayaraq ABŞ-dəki uşaqlarının yalnız 1,1%-i və ya 845.000-i il ərzində hər hansı bir müddətdə azaldılmış qida qəbulu və ya yemək normalarını pozulması ilə üzləşib və əksər hallar xroniki deyildi.[586] Siyahıyaalma Bürosunun 2014-cü il hesabatına görə, beş gənc yetkindən biri yoxsulluq şəraitində yaşayır, 1980-ci ildə isə bu rəqəm yeddi idi.[587] 2017-ci il sentyabr ayı tarixinə olan məlumata əsasən, ABŞ əhalisinin təxminən 12,7%-i olan 40 milyon insan yoxsulluq şəraitində yaşayırdı və bunun 18,5 milyonu dərin yoxsulluq (ailə gəliri yoxsulluq səviyyəsinin yarısından az olan) şəraitində yaşayırdı. 2016-cı ildə 13,3 milyon uşaq yoxsulluq şəraitində yaşayırdı, bu da yoxsul əhalinin 32,6% -ni təşkil edirdi.[588]
2017-ci ildə ən aşağı yoxsulluq səviyyəsi olan bölgə Nyu-Hempşir (7,3%), ən yüksək yoxsulluq səviyyəsi olan bölgə isə Amerika Samoası (65%) idi.[589][590][591] Ştatlar arasında ən yüksək yoxsulluq səviyyəsi Missisipidə (21,9 %) idi.[592] BMT-nin məlumatına görə, ABŞ-də təxminən beş milyon insan "üçüncü dünya" şəraitində yaşayır.[593]
Şəxsi nəqliyyatda 57,000 mil (91,700 km) uzunluğu ilə dünyanın ən uzun avtomagistral sistemlərindən birinin də daxil olduğu 4 milyon mil (6.4 milyon kilometr) uzunluğa malik ictimai yollar şəbəkəsi ilə fəaliyyət göstərən avtomobillər üstünlük təşkil edir.[595][596] Dünyanın ikinci ən böyük avtomobil bazarı olan[597] ABŞ 1000 amerikalıya 765 nəqliyyat vasitəsi (1996-cı il) olmaqla dünyada ən yüksək adambaşına düşən nəqliyyat vasitə nisbətinə malikdir.[598] Şəxsi nəqliiyat vasitələrin təxminən 40%-i furqon, SUV və ya yüngül yük maşınlarıdır.[599] Orta Amerikalı yetkinlər (bütün sürücülər və sərnişinlər daxil olmaqla) hər gün sürüşə 55 dəqiqə sərf edərək 29 mil (47 km) yol gedir.[600] 2017-ci ildə minik avtomobilləri, avtobuslar və digər yük maşınları daxil olmaqla, lakin motosiklet və digər iki təkərlilər istisna olmaqla 255.009.283 ədəd motorlu nəqliyyat vasitəsi və ya hər 1.000 nəfərə 910 nəqliyyat vasitəsi var idi.[601]
Kütləvi nəqliyyat bütün ABŞ iş səfərlərinin 9%-ni təşkil edir.[603][604] Dəmir yolu ilə malların daşınması genişdir, baxmayaraq ki, qismən ABŞ-nin daxili hissələrinin çoxunda əhalinin aşağı sıxlığı səbəbindən nisbətən az sayda sərnişin (təxminən ildə 31 milyon) şəhərlərarası dəmiryolundan istifadə edir.[605][606] Bununla belə, 2000-ci ildən 2010-cu ilədək milli şəhər arası sərnişin qatarı sistemi olan Amtrak təxminən 37% genişlənib.[607] Son illərdə yüngül relsli dəmir yolu inkişafı da artmışdır.[608] İşə gediş-gəlişlərdə velosiped istifadəsi minimum səviyyədədir.[609]
Mülki hava yolu sənayesi tamamilə özəl mülkiyyətə aiddir və 1978-ci ildən etibarən böyük ölçüdə nəzarət ləğv edilmişdir, buna baxmayaraq, ən böyük hava limanları isə ictimaiyyətə məxsusdur.[610] Sərnişin daşımaya görə dünyanın ən böyük üç aviaşirkəti ABŞ mənşəlidir, American Airlines 2013-cü ildə US Airways tərəfindən satın alındıqdan sonra birincidir.[611] Dünyanın ən işlək 50 sərniş hava limanından 16-sı ABŞ-dədır, bura ən işlək olan Hartsfield-Cekson Atlanta Beynəlxalq Hava Limanı, dördüncü ən işlək olan Los-Anceles Beynəlxalq Hava Limanı və Çikaqoda yerləşən dördüncü ən işlək olan O'Hara Beynəlxalq Hava Limanı da daxildir.[612] 2001-ci ildə baş verən 11 sentyabr terror aktlarından sonra hava limanları və kommersiya məqsədli aviaşirkətləri qorumaq məqsədilə Nəqliyyat Təhlükəsizliyi İdarəsi yaradıldı.
ABŞ-nin enerji bazarı ildə təxminən 29,000 teravatt saatdır.[613] Adambaşına düşən enerji istehlakı ildə 7,8 ton (7076 kq) neft ekvivalentidir, dünyanda ən yüksək 10-cudur. 2005-ci ildə bu enerjinin 40%-i neftdən, 23%-i kömürdən, 22%-i isə təbii qazdan əldə edilib. Qalanı isə nüvə enerjisi və bərpa olunan enerji qaynaqları ilə təmin edilib.[614] ABŞ dünyanın ən böyük neft istehlakçısıdır.[615] ABŞ qlobal kömür ehtiyatlarının 27%-inə malikdir.[616] Dünyanın ən böyük təbii qaz və xam neft istehsalçısıdır.[617]
1979-cu il Tri-Mayl-Aylend qəzasından sonra əhalinin qavrayışı səbəbi ilə on illər ərzində nüvə enerjisi digər inkişaf etmiş ölkələrə nisbətən məhdud rol oynadı. 2007-ci ildə yeni nüvə stansiyaları üçün bir neçə müraciət edilib.[618]
2007-ci ildən etibarən ABŞ-nin ümumi istixana qazları emmisiyası ölkə olaraq ikinci ən böyükdür, yalnız Çindən geri qalır.[619][620] ABŞ tarixən dünyanın ən böyük istixana qaz istehsalçısıdır və adambaşına düşən istixana qazı emissiyası yüksək olaraq qalmaqdadır.[621]
ABŞ-də su təchizatını təsir edən məsələlər arasında Qərbdə quraqlıqlar, su qıtlığı, çirklənmə, investisiya borcları, kasıblar üçün suyun əlçatanlığı ilə bağlı narahatlıqlar və işçi qüvvəsinin sürətlə təqaüdə çıxması daxildir. İqlim dəyişikliyi nəticəsində yağışın dəyişkənliyi və intensivliyinin artmasının birləşdirilmiş kanalizasiya daşqınlarından su təchizatı və çirlənmə üçün potensial ciddi nəticələrə səbəb olacaq daha çox quraqlıq və daşqın yaratması gözlənilir.[622][623][qeydlər 10]
ABŞ bir çox mədəniyyətə, müxtəlif etnik qruplara, ənənələrə və dəyərlərin geniş müxtəlifliyinə ev sahibliyi edir.[626][627] Yerli amerikalılar, havaylılar və alyaskalılardan başqa, demək olar ki, bütün amerikalılar və ya onların əcdadları son beş əsrdə məskunlaşıb və ya immiqrasiya edib.[628] Hakim Amerika mədəniyyəti əsasən Afrikalı kölələrin gətirdiyi ənənələr kimi digər mənbələrin təsirləri ilə Avropalı immiqrantların ənənələrindən törəmiş Qərb mədəniyyətidir.[626][629] Asiyadan və xüsusilə Latın Amerikasından olan ən son immiqrasiya həm homogen əritmə qazanı, həm də immiqrantlar və onların nəsillərinin fərqli mədəni xüsusiyyətlərini qoruyub saxladığı heterogen salat kasası kimi təsvir edilən mədəni qarışığa əlavə edilmişdi.[626]
Əsas Amerika mədəniyyəti protestant Britaniya kolonistləri tərəfindən yaradılıb və əldə edilən xüsusiyyətlərin nəsillərə ötürülməsi və asimilasya ilə immiqrantlara köçürülməsi ilə sərhədyanı yaşayış məntəqəsi prosesi ilə formalaşmışdır. Amerikalılar ənənəvi olaraq güclü iş etikası, rəqabət qabiliyyəti və fərdiyyətçiliyə,[630] habelə azadlığın, bərabərliyin, xüsusi mülkiyyətin, demokratiyanın, qanunun aliliyinin və məhdud hökumətin üstünlüyünü vurğulayan bir "Amerika kredosu"na birləşən inanc ilə xarakterizə olunurlar.[631] Amerikalılar qlobal standartlara görə son dərəcə xeyirxahdırlar. 2006-cı ildə bir ingilis araşdırmasına əsasən, amerikalılar ÜDM-in 1,67-ini xeyriyyəçilik üçün xərcləyirlər, bu tədqiq edilən bütün dövlətlərdən artıq idi, ikinci yerdəki ingilislərin 0,73%-lik göstəricisindən iki dəfə və fransızların 0,14%-lik göstəricisindən təxminən on iki dəfə artıq idi.[632][633][634]
Amerikan xəyalı və ya amerikalıların yüksək ictimai hərəkətlilikdən zövq aldığı ideyası immiqrantlar cəlb olunmasında əsas rol oynayır.[635] Bu ideyanın gerçəkliyi müzakirə mövzusu olmuşdur.[636][637][638][639][508][640] Hakim mədəniyyət ABŞ-nin sinifsiz cəmiyyət olduğunu düşünsə də,[641] alimlər ölkənin ictimai sinifləri arasında sosializasiya, dil və dəyərlərə təsir göstərən əhəmiyyətli fərqləri müəyyən edirlər.[642] Amerikalıların özünütənqid, sosial baxışları və mədəni ümidləri peşələri ilə qeyri-adi dərəcədə sıx bağlıdır.[643] Amerikalılar sosial-iqtisadi uğurları qiymətləndirmək üçün böyük dərəcədə məcbur olsa da, adi və ya ortalama olmaq ümumiyyətlə müsbət bir xüsusiyyət olaraq görülür. Amerikalılar ictimai-iqtisadi uğurları böyük qiymətləndirməyə meyilli olsalar da, adi və ya ortalama olmaq ümumiyyətlə müsbət bir xüsusiyyət olaraq görülür.[644]
Əsas Amerika mətbəxi digər Qərb ölkələrində olanlara bənzərdir. Taxıl məhsullarının təxminən dörddə üçünün buğda unundan hazırlanması ilə buğda əsas dənli taxıl bitkisidir[645] və bir çox yeməklərdə yerli amerikalılar və erkən Avropalı mühacirlər tərəfindən yeyilən hind quşu, maral əti, kartof, şirin kartof, qarğıdalı, balqabaq və ağcaqayın şərbəti kimi yerli inqredientlərdən istifadə olunur.[646] Bu yerli qidalar Amerikanın ən məşhur bayramlarından birində paylaşılan milli menyunun bir hissəsidir, Şükran gününü qeyd etmək münasibətilə bəzi amerikalılar ənənəvi yeməklər hazırlayırlar.[647]
Alma piroqu, qızardılmış toyuq, pitsa, hamburger və hot-doq kimi xarakterik yeməklər müxtəlif immiqrantların reseptlərindən yaranır. Fransız kartof qızartması, burrito və takos kimi meksika yeməkləri və italyan mənbələrindən sərbəst şəkildə uyğunlaşdırılan makaron yeməkləri geniş şəkildə istehlak edilir.[649] Amerikalılar çaydan üç dəfə artıq kofe içirlər.[650] ABŞ sənayeləri üzrə marketinq portağal suyu və südü hər yerdə səhər yeməyi içkisi etmək üçün böyük məsuliyyət daşıyır.[651][652]
Amerikan yemə vərdişləri müxtəlif variantları ilə özünün Britaniya mətbəxi köklərinə çox şey borcludur. Buna baxmayaraq, Amerika torpaqları Britaniyalıların yetişdirə bilməyədiyi yeni bitkiləri yetişdirə bilirdi, əksər kolonist Avropalılar tərəfindən mənimsənilənə qədər bu yeni qidaları yemədi.[653] Vaxt keçdikcə Amerika qidaları yemək tənqidçisi Con Hessin 1972-ci ildə bəyan etdiyi bir nöqtəyə gəldi: "Bizim qurucu atalarımız qidalarının keyfiyyətində olduğu kimi nəsr və zəkada da indiki siyasi liderlərdən daha üstün idi".[654]
Dünyanın ən genişi olan amerikan fəstfud sənayesi[655] 1940-cı illərdə drive-through formatına öncülük etmişdir.[656] Fəstfud istehlakı səhiyyə problemlərinə səbəb oldu. 1980-ci və 1990-cı illər ərzində Amerikalıların kalori qəbulu 24% artdı;[649] fəstfud yerlərində tez-tez yemək ictimai səhiyyə rəsmilərinin Amerikan "piylənmə epidemiyası" adlandırığı məfhumla əlaqələndirilir.[657] Yüksək dərəcədə şirinləşdirilmiş sərinləşdirici içkilər geniş yayılmışdır və şəkərli içkilər Amerikan kalori qəbulunun doqquz faizini təşkil edir.[658]
XVIII əsr və XIX əsrin əvvəllərində Amerika incəsənəti və ədəbiyyatı öz mənşəyini böyük hissəsini Avropadan aldı. Nataniel Hotorn, Edqar Allan Po və Henri Devid Toro kimi yazıçılar XIX əsrin ortalarına qədər səciyyəvi Amerikan ədəbi növünü yaratdılar. Mark Tven və şair Volt Vitmen əsrin ikinci yarısında başlıca simalar idi; həyatı boyu demək olar ki, heç tanınmayan Emili Dikinson indi əsas amerikalı şair kimi tanınır.[659] German Melvillin Mobi Dik (1851-ci il), Tvenin Heklberri Finnin macəraları (1885-ci il), Frensis Skott Fitsceraldın Böyük Getsbi (1925-ci il) və Harper Linin Bülbülü öldürmək (1960-cı il) kimi milli təcrübə və xarakterin əsas aspektlərinin əsası kimi görülən işlər "Böyük Amerika romanı" adlandırıla bilər.[660]
On iki ABŞ vətəndaşı Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı alıb, ən sonuncusunu isə 2016-cı ildə Bob Dilan qazanıb. Vilyam Folkner, Ernest Heminquey və Con Steynbek XX əsrin ən nüfuzlu yazıçıları arasında sayılırlar.[661] ABŞ-də Vestern uydurması və hardboiled cinayət uydurması kimi məşhur ədəbi janrlar inkişaf etmişdir. Con Bart, Tomas Pinçon və Don DeLillo kimi postmodernist yazıçıların daxil olduğu bit cərəyanı yazıçıları yeni ədəbi yanaşmalar açdılar.[662]
Toro və Ralf Uold Emersonun rəhbərlik etdiyi transsendentalistlər ilk böyük Amerika fəlsəfi cəryanını qurdular. Vətəndaş müharibəsindən sonra, Çarlz Sanders, daha sonra isə Vilyam Ceyms və Con Dyui praqmatizmin inkişafında lider idi. Uillard van Orman Kuayn və Riçard Rotri, sonradan Noam Çomski analitik fəlsəfəni Amerika fəlsəfə məktəbində ön plana çıxarmışdılar. Con Rolz və Robert Nozik siyasi fəlsəfənin canlanmasına rəhbərlik etdilər və Marta Nussbaum bu gün bunun ən əhəmiyyətli simasıdır. Kornel Uest və Cudit Batler Amerika fəlsəfə məktəbində kontinental ənənəyə rəhbərlik etmişdir. Milton Fridmen, Ceyms Byukenen və Tomas Souell Çikaqo məktəbi iqtisadiyyatçıları sosial və siyasi fəlsəfədə müxtəlif sahələrə təsir ediblər.[663][664]
Təsviri incəsənətdə Hudzon çayı məktəbi Avropa naturalizm ənənələrində XIX əsr cərəyanı idi. Tomas İkinsin realist rəsmləri artıq geniş şəkildə tanınır. 1913-cü ildə Nyu-York şəhərində keçirilən Avropa modernist sənət sərgisi olan Arsenal şou ictimaiyyəti şok etdi və ABŞ-nin incəsənət səhnəsini dəyişdirdi.[665] Corciya O'Kiff, Marsden Hartli və və başqaları yeni, fərdi üslublarla təcrübələr apardılar. Cekson Pollok və Villem de Kuninqin abstrakt ekspressionizmi və Endi Uorhol və Roy Lixtenşteynin pop-artı kimi başlıca bədii hərəkatlar ABŞ-də geniş inkişaf etmişdir. Modernizmin və sonra postmodernizmin qabarıqlaşması Frank Lloyd Rayt, Filip Conson və Frank Qeri kimi Amerika memarlarına şöhrət gətirdi.[666] Alfred Stiqlitz, Edvard Stayxen və Ansel Adams da daxil olmaqla, böyük fotoqraflarla amerikalılar fotoqrafiyanın müasir sənət mühitində uzun müddət əhəmiyyətli olmuşdur.[667]
ABŞ teatrının ilk böyük təşəbbüskarlarından biri olan F. T. Barnum 1841-ci ildə aşağı Manhettendə əyləncə kompleksini fəaliyyətə başlatdı. Herriqan və Hart komandası 1870-ci illərin sonlarından başlayaraq Nyu-Yorkda bir sıra populyar müzikl komediyaları çıxardı. XX əsrdə Brodveydə müasir müzikl forması ortaya çıxdı, İrvinq Berlin, Koul Porter və Stiven Sondhaym kimi musiqi teatr bəstəkarlarının mahnıları pop standartlarına çevrildi. Dramaturq Yucin O'Nil 1936-cı ildə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatını qazandı; aralarında Tennessi Vilyams, Edvard Olbi və Auqust Uilson da olan digər tanınmış ABŞ dramaturqları Pulitser mükafatına layiq görüldülər.[668]
Xoreoqraflar Aysedora Dunkan və Marta Qrehem müasir rəqsi yaratmağa kömək edirdi, Corc Balançin və Cerom Robbins isə XX əsr baletində lider idi.
O vaxtlar az tanınsa da də Çarlz Ayvsın 1910-cu illərdə etdiyi işlər onu klassik ənənədə ilk böyük ABŞ bəstəkarı etdi, Henri Kouell və Con Keyc kimi ekspermentalistlər klassik bəstəkarlığa fərqli bir Amerikan yanaşması yaratdılar. Aaron Koplend və Corc Gerşvin populyar və klassik musiqinin yeni bir sintezini inkişaf etdirdilər.
Afroamerikan musiqisinin ritmik və lirik üslubları ABŞ musiqisinə geniş şəkildə təsir edərək, onu Avropa və Afrika ənənələrindən fərqləndirir. Blüz kimi xalq yaradıcılığı elementləri və indiki qədim musiqi qəbul edilmiş və qlobal auditoriya malik populyar janrlara çevrilmişdir. Caz XX əsrin əvvəllərində Lui Armstronq və Dyuk Ellinqton kimi yenilikçilər tərəfindən hazırlanmışdır. 1920-ci illərdə kantri musiqisi, 1940-cı illərdə ritm və blüz inkişaf etmişdir.[669]
Elvis Presli və Çak Berri 1950-ci illərin ortalarında rok-n-rollun qabaqcılları arasında idi. Metallica, Eagles və Aerosmith kimi rok qrupları dünya satışlarında ən yüksək gəlirlilər arasındadır.[670][671][672] 1960-cı illərdə Bob Dilan folk-rivayvldan Amerikanın ən məşhur yazıçılarından biri olaraq çıxdı və Ceyms Braun funkun inkişafına rəhbərlik etdi.
Daha yeni Amerikan yaradıcılığına hip-hop və haus musiqisi daxildir. Amerikan pol ulduzlarına Elvis Presli, Maykl Cekson və Madonna kimi dünyada məşhurları ilə yanaşı,[669] Teylor Svift, Britni Spirs, Keti Perri, Beyons, Jay-Z, Eminem, Kanye Uest və Ariana Qrande kimi müasir musiqiçilər də daxildir.[673]
Kaliforniya ştatının Los-Anceles şəhərinin şimal məhəlləsi olan Hollivud kino istehsalında liderlərdən biridir.[674] Dünyanın ilk kommersiya məqsədli kino sərgisi 1894-cü ildə Nyu-Yorkda Tomas Edisonun kinetoskopu ilə verilmişdir.[675] Növbəti il layihəyli filmin ilk kommersiya məqsədli nümayişi də Nyu-Yorkda oldu və ABŞ sonrakı illərdə səsli filmin inkişafında ön planda oldu. XX əsrin əvvəllərindən etibarən ABŞ film sənayesi əsasən Hollivud və ətrafında cəmlənmişdir, buna baxmayaraq XXI əsrdə burada çəkilməyən filmlərin sayı artmışdır və film şirkətləri qloballaşma qüvvələrinə tabedirlər.[676]
Səssiz film dövründə Amerikanın ən yaxşı film rejissoru olan D. U. Qriffit kino dilinin inkişafı üçün əsas idi və prodüser və sahibkar Volt Disney həm animasiya filmi, həm də film merçandayzinqində lider idi.[677] Con Ford kimi rejissorlar Amerikanın Vəhşi Qərb və tarixinin görünüşünü yenidən müəyyənləşdirdi və Con Hyuston kimi başqaları yer çəkilişləri ilə kino imkanlarını daha da genişləndirərək, sonrakı rejissorlara böyük təsir göstərmişlər. Sənaye erkən səs dövründən 1960-cı illərin əvvəllərinə qədər,[678] ikonik simvollar olmuş Con Ueyn və Merilin Monro kimi aktyorlarla adətən "Hollivud Qızıl İli" adlandırılan qızıl illərini yaşamışdı.[679][680] 1970-ci illərdə Martin Skorseze, Frensis Ford Koppola və Robert Oltmen kimi kinorejissorları "Yeni Hollivud" və ya "Hollivud İntibahı" kimi tanınanların vacib hissəsi idi,[681] cəsur filmlərə müharibədən sonrakı dövr Fransız və İtalyan realist təsvirləri təsir edib.[682] O vaxtdan bəri Stiven Spilberq, Corc Lukas və Ceyms Kemeron kimi rejissorlar əsasən yüksək istehsal xərcləri ilə xarakterizə olunan və kassada yüksək gəlir əldə edən blokbaster filmləri ilə məşhurlaşdılar, Kameronun Avatarı (2009-cu il) 2 milyard $-dan çox gəlir əldə etmişdir.[683]
Amerika Film İnstitutunun AFİ 100 siyahısında yer alan əhəmiyyətli filmlərə tez-tez bütün zamanların ən böyük filmi kimi qiymətləndirilən Orson Uellsin Vətəndaş Keyn (1941-ci il),[684][685] Kasablanka (1942-ci il), Xaç atası (1972-ci il), Küləklə sovrulanlar (1939-cu il), Ərəbistanlı Lourens (1962-ci il), Oz ölkəsinin sehrbazı (1939-cu il), Məzun (1967-ci il), Limanda (1954-cü il), Şindlerin siyahısı (1993-cü il), Yağışda mahnı oxumaq (1952-ci il), Bu gözəl həyatdır (1952-ci il) və Sanset bulvarı (1950-ci il) daxildir.[686] Oskar kimi tanınan Akademiya mükafatı 1929-cu ildən bəri hər il Kinematoqrafiya Sənət və Elm Akademiyası tərəfindən[687] və 1944-cü il yanvar ayından bəri hər il Qızıl qlobus mükafatı təqdim edilir.[688]
Amerika futbolu bir çox göstəriciyə görə ən məşhur tamaşaçı idmandır,[690] Milli Futbol Liqası (NFL) dünyada ən yüksək ortalama iştirakçıya malik idman liqasıdır və Super Boul dünyada milyonlar tərəfindən izlənilir. Beysbol XIX əsrin sonundan ABŞ-nin milli idman növü olaraq qəbul edilib, Böyük Beysbol Liqası (MLB) üst liqadır. Basketbol və buzüstü hokkey ölkənin növbəti iki aparıcı peşəkar komanda idmandır, Milli Basketbol Assosiasiyası (NBA) və Milli Hokkey Liqası (NHL) üst liqalardır. Bu dörd böyük idman peşəkarlıqla oynanıldıqda hər biri ilin fəqli, lakin üst-üstə düşən vaxtlarında bir mövsüm keçirirlər. Kollec futbolu və basketbolu böyük auditoriyanı cəlb edir.[691] Futbolda ölkə 1994 FİFA Dünya Kubokuna ev sahibliyi etdi, kişi milli futbol komandası on dəfə Dünya Kubokuna vəsiqə qazanıb və qadın milli futbol komandası dörd dəfə FİFA Qadınlararası dünya çempionatı qalibi olub, MLS ABŞ-də bu idmanın ən yüksək liqasıdır (21 Amerika və 3 Kanada komandası çıxış edir). ABŞ-də professional idman bazarı təxminən 69 milyard $ təşkil edir, bu bütün Avropa, Yaxın Şərq və Afrika ölkələrinin cəmindən təxminən 50% böyükdür.[692]
ABŞ-də səkkiz Olimpiya oyunları təşkil edilib (2028 Yay Olimpiya Oyunları doqquzuncu olacaq). 2017-ci il tarixinə olan məlumata əsasən, ABŞ, Yay Olimpiya Oyunlarında digər bütün ölkələrdən daha çox olmaqla 2.522 medal qazanıb və Qış Olimpiya Oyunlarında 305 medal qazanaraq Norveçdən sonra ikincidir.[693] Beysbol və amerika futbolu kimi başlıca ABŞ idman növləri Avropa praktikasında inkişaf etməməsinə baxmayaraq basketbol, voleybol, skeytbordinq və snoubordinq Amerikanın ixtiralarıdır və bəziləri isə dünyada məşhurdur. Lakross və sörfinq Qərb təmasından əvvəlki yerli amerika və yerli havaylıların fəaliyyətlərindən yaranmışdır.[694] Ən çox izlənilən fərdi idman növləri qolf və avtoidman, xüsusilə NASCAR-dır.[695][696] Reqbi birliyi 115.000+ qeydiyyatdan keçmiş oyunçu və ayrıca 1,2 milyon iştirakçı ilə ABŞ-də ən sürətlə böyüyən idman sayılır.[697]
ABŞ-nin dörd böyük yayımçı National Broadcasting Company (NBC), Columbia Broadcasting System (CBS), American Broadcasting Company (ABC) və Fox Broadcasting Company (FOX)-dur. Dörd böyük yayım televiziya şəbəkəsi hər biri kommersiya qurumudur. Kabel televiziyası müxtəlif mövqelərə xidmət edən yüzlərlə kanal təklif edir.[698] Amerikalılar gündə orta hesabla iki saat yarım əsasən kommersiya məqsədli radio proqramlarını dinləyirlər.[699]
1998-ci ildə ABŞ-nin kommersiya məqsədli radiostansiyalarının sayı 4.793 AM stansiyası və 5.662 FM stansiyasına çatmışdır. Bununla yanaşı, 1.460 ictimai radiostansiya mövcuddur. Bu stansiyaların əksəriyyəti təhsil məqsədləri üçün universitetlər və dövlət orqanları tərəfindən idarə olunur və dövlət və ya özəl fondlar, abunəliklər və korporativ zəmanətlər vasitəsilə maliyyələşdirilir. Bir çox ictimai radio yayımı NPR (keçmiş Milli İctimai Radio) tərəfindən maliyyələşdirilir. NPR, 1967-ci il İctimai yayım aktı əsasında 1970-ci il fevral ayında təsis edilmişdir; televiziya həmkarı, PBS də eyni qanunla yaradılıb (NPR və PBS bir-birindən ayrı idarə edilir). 30 sentyabr 2014-cü il tarixinə olan məlumata əsasən, ABŞ Fedral Kommunikasiya Komissiyasına (FCC) görə ABŞ-də 15.433 lisenziyalı tam güclü radio stansiyası var.[700]
Tanınmış qəzetlərə The Wall Street Journal, The New York Times və USA Today daxildir.[701] Nəşriyyatın qiyməti illər ərzində artmasına baxmayaraq, qəzetlərin qiyməti ümumiyyətlə aşağı qaldı, qəzetləri reklam gəlirlərinə və milli və dünya əhatəsinə görə Associated Press və Reuters kimi böyük informasiya xidmətinin təqdim etdiyi məqalələrə daha çox arxalanmağına məcbur etdi. Çox az istisnalar olmaqla, ABŞ-də olan bütün qəzetlər özəldir, onlarla, hətta yüzlərlə qəzaetə sahib olan Gannett və McClatchy kimi böyük zəncirlər, bir neçə qəzatə sahib kiçik zəncirlər və ya getdikcə nadir hal alsa da fərd və ailələr tərəfindən idarə olunur. Böyük şəhərlərdə əsasən gündəlik qəzetlərdən əlavə "alternativ həftəliklər" var, məsələn, ən tanınmış ikisi Nyu-Yorkda The Village Voice və ya Los-Ancelesdə LA Weekly-dir. Böyük şəhərlər həmçinin yerli biznes jurnalına, yerli sənayelərlə bağlı ticarət qəzetlərinə və yerli etnik və sosial qruplar üçün qəzetlərə dəstək ola bilir. XIX əsrdə Amerika qəzetlərinin komiks stirpləri və komiks kitablarının erkən versiyaları ortaya çıxmağa başladı. 1938-ci ildə DC Comicsin superqəhrəman komiks kitabı olan Supermen bir Amerika simvoluna çevrilmişdir.[702] Veb portalları və axtarış motorlarından əlavə, ən məşhur saytlar Facebook, YouTube, Vikipediya, Yahoo!, eBay, Amazon və Twitterdir.[703]
800-dən çox nəşr var ABŞ-də ingilis dilindən sonra ən çox istifadə edilən dil olan ispan dilində hazırlanır.[704][705]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg)
.jpg)
