Supervulkan

Supervulkan^{[lower-alpha 1]}</ref> qeydə alınan ən yüksək indeks dəyərinə - 8 dərəcəli Vulkanik Partlama İndeksli püskürməyə sahib geniş vulkandır. Bu o deməkdir ki, partlayış nəticəsində meydana gələn çöküntünün həcmi normaldan 1000 kub kilometr (240 kub mil) daha böyükdür.^[1]

Toba gölünün peykdən çəkilmiş şəkli

Supervulkanlar maqmanın mantiya içərisindən yer qabığına doğru qalxıb, yer qabığını qıra bilməməsi və yaranan təzyiqə tab gətirə bilməyənədək böyük və artan ölçüdə maqma dənizinin yaratdığı təzyiq nəticəsində baş verir. Bu qaynar nöqtə şəklində (misal üçün Yellouston kalderi) və ya bir tavanın digər tava altına girdiyi əyilmə zonalarında (misal üçün Toba) meydana gələ bilər. Böyük həcimli supervulkanik partlayışlar, həmçinin, tez-tez lava və vulkanik küllü geniş əraziləri əhatə edən geniş püskürmə bölgələri ilə əlaqələndirilir.^[2] Belə partlayışlar uzun müddət davam edən iqlim dəyişikliyinə (kiçik buz dövrünün tətiklənməsi kimi) və növlərin yox olma təhlükəsinə səbəb ola bilər.

Dünyada baş vermiş ən son 8 VEİ-li püskürmə, təxminən, 26 500 il əvvəl Yeni Zelandiyanın Taupo vulkanındakı Oruanuy püskürməsi olmuşdur.^[3]

Bilinən super püskürmələr

Tamamlanmamış statistikaya əsasən, indiyə qədər 8 dərəcəli VEİ-yə sahib ən az 60 supervulkan təsbit edilib.^[4][5]

VEİ-si 8 olan püskürmə bölgələri aşağıda göstərilmişdir.

Adı	Zona	Yeri	Qeydlər	İl əvvəl (təxmin.)	Vulkan külünün kütlə yığılması (təxmin.)	İstinad
Düz eniş çay formasiyası	Tetaquçe-Eksployts arxa qövs hövzəsi	Nyu-Bransuik, Kanada	Ola bilər ki, tək bir partlayışla 12,000 km3 (VEİ 9) və ya çoxlu partlayışla 2,000+ km3-lik püskürmə qeydə alınıb.	466,000,000	2,000-12,000 km3	[6][7]
Uah Uah bulaqları	İndian Pik-Kalient kalder kompleksi	Yuta, ABŞ	Uah Uah bulaqları kimi qorunan İndian Pik-Kalient kalder kompleksi püskürmələrini zamanı 4,000 metr (13,000 ft) qalınlığında lava axını	30,600,000	5,500-5,900 km3	[8][9]
La Qarita kalderi	San Xuan vulkanik ərazisi	Kolorado, ABŞ	Fiş Kanyon tufu	27,800,000	5,000 km3	[10][11]
Toba gölü	Toba gölü, Şimali Sumatra	Sumatra, İndoneziya	2200–4400 milyon ton H2SO4 meydana gəlib.	74,000	2,800 km3	[12][13][14] [15][16] [17][9]
Atana iqnimbriti	Pakana kalderi	Antofaqasta, Çili	Altiplano–Puna vulkanik kompleksinin bir hissəsi	4,000,000	2,500 km3	[18]
Haklberri təpəlik püskürməsi	Yellouston qaynar nöqtəsi	Aydaho, ABŞ	Haklberri təpəlik tufu	2,100,000	2,450-2,500 km3	[17][19]
Taupo vulkanı	Taupo vulkanik zonası	Şimal adası, Yeni Zelandiya	Vakamaru iqnimribi	340,000	2,000 km3	[20]
Hayz vulkanik ərazisi	Yellouston qaynar nöqtəsi	Aydaho, ABŞ	Kilqor tufu	4,500,000	1,800 km3	[21]
Hayz vulkanik ərazisi	Yellouston qaynar nöqtəsi	Aydaho, ABŞ	Blekteyl tufu	6,000,000	1,500 km3	[21]
Serro Quaça	Altiplano-Puna vulkanik kompleksi	Sur Lipez, Boliviya	Quaça iqnimbriti- nisbətən iki kiçik püskürmə təyin edilib	5,700,000	1,300 km3	[22]
Manqakino kalderi	Taupo vulkanik zonası	Şimal adası, Yeni Zelandiya	Kidnepırlar püskürməsi	1,080,000	1,200 km3	[23]
Oruanuy püskürməsi	Taupo vulkanik zonası	Şimal adası, Yeni Zelandiya	Taupo vulkanı (Taupo gölü)	26,500	1,170 km3
Serro Qalan	And Mərkəzi Vulkanik Zonası	Katamarka, Argentina		2,500,000	1,050 km3
Lava çay püskürməsi	Yellouston qaynar nöqtəsi	Aydaho, Montana, and Vayominq, ABŞ	Lava çay tufu	640,000	1,000 km3	[9][17][19]

Qeydlər

1. Bu termini Helen Bricmanın 1926-cı ildəki Dünyanın İşğalı kitabında istifadə etməsiylə ingilis dilinə supervolcano olaraq daxil olmudşur.

İstinadlar

1. "Questions About Supervolcanoes". Volcanic Hazards Program. USGS Yellowstone Volcano Observatory. 21 avqust 2015. 3 iyul 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 avqust 2017.
2. Keller, G. "Deccan volcanism, the Chicxulub impact, and the end-Cretaceous mass extinction: Coincidence? Cause and effect?". Geological Society of America Special Papers. 505. 2014: 57–89. doi:10.1130/2014.2505(03). ISBN 9780813725055.
3. Wilson, C. J. N. "The 26.5ka Oruanui eruption, New Zealand: An introduction and overview". Journal of Volcanology and Geothermal Research. 112 (1–4). 2001: 133–174. Bibcode:2001JVGR..112..133W. doi:10.1016/S0377-0273(01)00239-6.
4. Bryan, S.E. "The largest volcanic eruptions on Earth" (PDF). Earth-Science Reviews. 102 (3–4). 2010: 207–229. Bibcode:2010ESRv..102..207B. doi:10.1016/j.earscirev.2010.07.001. 2020-08-07 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
5. BG, Mason. "The size and frequency of the largest explosive eruptions on Earth". Bull Volcanol. 66 (8). 2004: 735–748. Bibcode:2004BVol...66..735M. doi:10.1007/s00445-004-0355-9.
6. "Arxivlənmiş surət". 2019-12-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-13.
7. "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2019-12-13 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-13.
8. Tingey, David G.; Hart, Garret L.; Gromme, Sherman; Deino, Alan L.; Christiansen, Eric H.; Best, Myron G. "The 36–18 Ma Indian Peak–Caliente ignimbrite field and calderas, southeastern Great Basin, USA: Multicyclic super-eruptions". Geosphere (ingilis). 9 (4). 2013-08-01: 864–950. Bibcode:2013Geosp...9..864B. doi:10.1130/GES00902.1.
9. "Arxivlənmiş surət". 2019-06-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-13.
10. Ort, Michael. "La Garita Caldera". Northern Arizona University. 22 September 1997. 19 May 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 August 2010.
11. Lipman, Peter W. "Geologic Map of the Central San Juan Caldera Cluster, Southwestern Colorado". USGS Investigations Series I-2799. 2007-11-02. 31 August 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 August 2010.
12. Petraglia, M.; Korisettar, R.; Boivin, N.; Clarkson, C.; Ditchfield, P.; Jones, S.; Koshy, J.; Lahr, M. M.; və b. "Middle Paleolithic Assemblages from the Indian Subcontinent Before and After the Toba Super-Eruption". Science. 317 (5834). 2007: 114–6. Bibcode:2007Sci...317..114P. doi:10.1126/science.1141564. PMID 17615356. 2021-11-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-13.
13. Knight, M.D., Walker, G.P.L., Ellwood, B.B., and Diehl, J.F. "Stratigraphy, paleomagnetism, and magnetic fabric of the Toba Tuffs: Constraints on their sources and eruptive styles". Journal of Geophysical Research. 91 (B10). 1986: 10355–10382. Bibcode:1986JGR....9110355K. doi:10.1029/JB091iB10p10355.
14. Ninkovich, D., Sparks, R.S.J., and Ledbetter, M.T. "The exceptional magnitude and intensity of the Toba eruption, Sumatra: An example of using deep-sea tephra layers as a geological tool". Bulletin Volcanologique. 41 (3). 1978: 286–298. Bibcode:1978BVol...41..286N. doi:10.1007/BF02597228.
15. Rose, W.I., Chesner, C.A. "Dispersal of ash in the great Toba eruption, 75 ka" (PDF). Geology. 15 (10). 1987: 913–917. Bibcode:1987Geo....15..913R. doi:10.1130/0091-7613(1987)15<913:DOAITG>2.0.CO;2. ISSN 0091-7613. 17 iyun 2010 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
16. Williams, M.A.J., Royce, K. "Quaternary geology of the middle son valley, North Central India: Implications for prehistoric archaeology". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 38 (3–4). 1982: 139. Bibcode:1982PPP....38..139W. doi:10.1016/0031-0182(82)90001-3.
17. "Arxivlənmiş surət". 2019-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-13.
18. Lindsay, J. M.; de Silva, S.; Trumbull, R.; Emmermann, R.; Wemmer, K. "La Pacana caldera, N. Chile: a re-evaluation of the stratigraphy and volcanology of one of the world's largest resurgent calderas". Journal of Volcanology and Geothermal Research. 106 (1–2). 2001: 145–173. Bibcode:2001JVGR..106..145L. doi:10.1016/S0377-0273(00)00270-5.
19. Global Volcanism Program | Volcanoes of the World | Large Holocene Eruptions Arxiv surəti 17 yanvar 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 13 fevral 2010 at the Wayback Machine. Volcano.si.edu. Retrieved on 2011-11-18.
20. Froggatt, P. C.; Nelson, C. S.; Carter, L.; Griggs, G.; Black, K. P. "An exceptionally large late Quaternary eruption from Yeni Zelandiya". Nature. 319 (6054). 13 February 1986: 578–582. Bibcode:1986Natur.319..578F. doi:10.1038/319578a0. The minimum total volume of tephra is 1,200 km³ but probably nearer 2,000 km³, ...
21. Lisa A. Morgan, William C. McIntosh. "Timing and development of the Heise volcanic field, Snake River Plain, Aydaho, western USA". GSA Bulletin. 117 (3–4). 2005: 288–306. Bibcode:2005GSAB..117..288M. doi:10.1130/B25519.1.
22. Salisbury, M. J.; Jicha, B. R.; de Silva, S. L.; Singer, B. S.; Jimenez, N. C.; Ort, M. H. "40Ar/39Ar chronostratigraphy of Altiplano-Puna volcanic complex ignimbrites reveals the development of a major magmatic province". Geological Society of America Bulletin. 123 (5–6). 21 dekabr 2010: 821–840. Bibcode:2011GSAB..123..821S. doi:10.1130/B30280.1.
23. Rejuvenation and Repeated Eruption of a 1.0 Ma Supervolcanic System at Mangakino Caldera, Taupo vulkanik zonası, Yeni Zelandiya American Geophysical Union, Fall Meeting 2012, abstract #V31C-2797. Retrieved 10 September 2017.

Mənbə

• Mason, Ben G.; Pyle, David M.; Oppenheimer, Clive. "The size and frequency of the largest explosive eruptions on Earth". Bulletin of Volcanology. 66 (8). 2004: 735–748. Bibcode:2004BVol...66..735M. doi:10.1007/s00445-004-0355-9.
• Oppenheimer, C. Eruptions that shook the world. Cambridge University Press. 2011. ISBN 978-0-521-64112-8.
• Timmreck, C.; Graf, H.-F. "The initial dispersal and radiative forcing of a Northern Hemisphere mid-latitude super volcano: a model study". Atmospheric Chemistry and Physics. 6 (1). 2006: 35–49. Bibcode:2006ACP.....6...35T. doi:10.5194/acp-6-35-2006.

Xarici keçidlər

• Overview and Transcript of the original BBC program
• Yellowstone Supervolcano and Map of Supervolcanoes Around The World Arxivləşdirilib 2014-08-05 at the Wayback Machine
• USGS Fact Sheet – Steam Explosions, Earthquakes, and Volcanic Eruptions – What's in Yellowstone's Future?
• Scientific American's The Secrets of Supervolcanoes
• Supervolcano eruption mystery solved, BBC Science, 6 January 2014