Loading AI tools
gatunek rośliny Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.) – gatunek rośliny z rodziny pokrzywowatych (Urticaceae). Występuje w stanie dzikim w Europie, Azji, Afryce Północnej, Ameryce Północnej, a zawleczona została także na inne obszary i kontynenty. Rośnie w wilgotnych lasach i zaroślach oraz bardzo często, jako gatunek synantropijny, na żyznych siedliskach ruderalnych.
 | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
pokrzywa zwyczajna | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Urtica dioica L. Sp. Pl.2:983 1753[3] | |||
| Synonimy | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[5] | |||
 | |||
Pokrzywa zwyczajna jest użytkowana na wiele sposobów – jest rośliną leczniczą i kosmetyczną, jadalną i paszową, dostarcza także włókien, barwnika i jest użytkowana w ogrodnictwie. Pokrzywa odgrywa też rolę w ludzkiej kulturze duchowej. Z powodu obecności kłująco-parzących włosków powoduje bolesne podrażnienia skóry ludzi i zwierząt.
Zwarty zasięg podgatunku typowego (subsp. dioica) obejmuje całą kontynentalną Europę oraz Wyspy Brytyjskie, wybrzeża Morza Czarnego i Zakaukazie, zachodnią i środkową Syberię[6]. Występuje poza tym w Azji środkowej (też w centralnej części Himalajów, gdzie sięga do wysokości 4800 m n.p.m.[7]), na mniejszych obszarach rośnie także na wyspach Morza Śródziemnego, na Bliskim Wschodzie, w Afryce Północnej oraz na Islandii. Jako takson zawleczony występuje w Ameryce Północnej, łącznie z Grenlandią[8], jak również na Wyspie Świętej Heleny, w Afryce południowej i w Etiopii[6], w Ameryce Południowej (od Ziemi Ognistej[9] poprzez Brazylię, Peru po Wielkie Antyle[10]), a także na Nowej Zelandii[11]. Podgatunki północnoamerykańskie (czasem uznawane za odrębne gatunki[6]) występują na obszarze od Meksyku po północną Kanadę. Podgatunki azjatyckie występują w Azji od Afganistanu po środkowe Chiny[7].
W Polsce pokrzywa zwyczajna (tylko podgatunek nominatywny) jest pospolita na niżu i w niższych położeniach górskich sięgając w Tatrach do wysokości 1700 m n.p.m.[12], w górach Hiszpanii rośnie do 2500 m n.p.m.[13]
.jpg)
Gatunek bardzo zmienny pod względem wielkości, kształtu liści i kwiatostanów oraz stopnia owłosienia. Istotny wpływ na morfologię roślin ma siedlisko (→ zmienność fenotypowa). W miejscach nasłonecznionych rośliny są np. silniej owłosione[13].
Pokrzywa zwyczajna jest byliną – hemikryptofitem – pędy nadziemne obumierają jesienią i roślina spędza zimę w postaci podziemnych kłączy[22]. Wraz z nadejściem wiosny, z pąków śpiących znajdujących się na kłączach wyrastają nad ziemię w drugiej połowie marca ulistnione pędy i szybko rosną[23]. Pokrzywa jest wiatropylna[24]. Kwitnie od czerwca do października[12] (na północy zasięgu do końca sierpnia[4]), przy czym pylenie następuje podczas gorących dni, kiedy to kwiaty męskie po zagrzaniu się, rozwijają się i prostują nitki pręcików, wysypując przy tym pyłek[25]. Kwiaty żeńskie otwierają się zwykle nieco później od męskich[15]. Do zapłodnienia konieczne jest zapylenie krzyżowe[23]. W sierpniu zaczynają dojrzewać owoce[16]. W tym też czasie liście zaczynają więdnąć, a łodygi żółkną lub czerwienieją[26]. Owoce rozsiewane są przez wiatr[24], często jednak pozostają na roślinach do samych mrozów. Nasiona nie są spoczynkowe i mogą kiełkować już 5–10 dni po dojrzeniu[4], przy czym kiełkują w 90%[18]. Większość nasion ma krótką żywotność, część jednak zachowuje zdolność do kiełkowania przez 5[14], a nawet 10 lat[4]. Kiełkowanie jest hipogeiczne, ale wzrost hipokotylu powoduje wyniesienie liścieni nad powierzchnię gruntu[15]. Liścienie są owalne o szerokości do 1 mm i długości od 1,5 do 4 mm, z wycięciem na końcu[15]. Osadzone są na ogonkach długości 2–5 mm. Zarówno ogonki, jak i blaszka liścieni pokryte są rzadko jednokomórkowymi włoskami. Epikotyl (łodyga nadliścieniowa) ma do 9 mm długości i na niej powstają już włoski parzące[27]. Młodociane liście siewki są szerokojajowate, na brzegu grubo piłkowane, przy czym ząbki są zaokrąglone[14]. Blaszka osadzona na ogonkach długości 1–2 mm osiąga 4–8 mm długości[27]. Młoda roślina jest luźno owłosiona, włosków parzących jest niewiele[14].
Pokrzywa rozprzestrzenia się za pomocą nasion, ale także wegetatywnie, przy czym w warunkach niekorzystnych (np. w przy północnej granicy swego zasięgu) głównie za pomocą kłączy[4]. Poszczególne osobniki z czasem tworzą rozległe klony (polikormony) składające się z wielu pędów nadziemnych (ramet). Młode rośliny zaczynają rozrastać się wegetatywnie już w pierwszym roku życia[4]. Kłącze w ciągu roku może się wydłużyć o ponad 1,5 m[14] (najczęściej 0,5 m[13]). Szacowany czas życia pojedynczych osobników klonalnych może przekraczać 50 lat[15].
Liczba chromosomów wynosi 2n=48 lub 52[20]. Znaczne zróżnicowanie heterozygotyczne roślin prowadzi do dużej heterogeniczności potomstwa uzyskiwanego z nasion, co wpływa na zmienność gatunku (np. różnice w terminie kwitnienia roślin uzyskanych z nasion jednej rośliny sięgają 4 tygodni)[28]. Sformułowano hipotezę, że tetraploidalna pokrzywa zwyczajna powstała w wyniku hybrydyzacji gatunków diploidalnych – pokrzywy poziewnikolistnej Urtica galeopsifolia i Urtica sondenii[13].
Pędy nadziemne pokryte są mniej lub bardziej gęsto włoskami parzącymi. Zawierają one płyn drażniący, który dostawszy się do skóry już w ilości 0,0001 mg powoduje powstawanie na niej bąbli[29]. Włosek parzący jest pojedynczą komórką osadzoną na wielokomórkowej podstawie włoska. Komórka ta w dolnej części jest rozszerzona, w górnej zwężona i tutaj nieco zgięta i zwieńczona małą główką. Ściany komórki przesycone są krzemionką i węglanem wapnia i tuż pod główką są bardzo cienkie. W efekcie nawet delikatne dotknięcie powoduje odłamanie wierzchołka i wbicie ostrego i twardego włoska w skórę oraz uwolnienie zawartości wakuoli[30]. Główka na szczycie włoska wysycona jest krzemionką[15]. W tkankach pokrzywy zwyczajnej znajdują się również cystolity zbudowane z krzemionki (fitolity) o wielościennym, trójkątnym kształcie[31].
Udział łyka wynosi od 18 do 22% masy suchych łodyg (u odmian uprawnych więcej). Elementarne włókna mają długość od 2 do 12 cm, najczęściej od 2 do 4 cm i średnicę zwykle 40–50 μm. Włókna budowane są z czystej celulozy, a drewnienie następuje rzadko tylko na ich powierzchni[32]. Starsze liście na szczycie są punktowane z powodu zawartych w komórkach kulistych cystolitów[15].
W korzeniach pokrzywy zidentyfikowano lektyny, aglutyniny (w tym charakterystyczna dla pokrzywy tzw. Urtica dioica aglutynina = UDA[33]), różnorodne polisacharydy (glukany, arabinogalaktan, związku glukozowo-galakturonowe[33]) i sterole, w tym m.in. β-sitosterol[34][33], kwasy organiczne (glikolowy i glicerowy[35]), lecytynę, woski i śluzy[36], sole mineralne (w tym krzemionkę)[21], skopoletynę, lignany[16][33], kwasy tłuszczowe oraz znikome ilości monoterpenów, triterpenów, fenoli, tanin, kumaryn[37].
W liściach obecne są: flawonoidy, kwasy fenolowe[33], krzemowe[33] i kwasy organiczne (np. pantotenowy[35]), skopoletynę[33], znaczne ilości chlorofili (do 1%, przy czym chlorofil a w stosunku do chlorofilu b występuje w proporcji 3:1[38]), dużo jest także β-karotenu (0,003%, do 50 mg% suchej masy), ksantofili (0,12%), protoporfiryn, witaminy C (0,1–0,6%[19]), poza tym: triterpeny, sterole, oksylipiny[33], garbniki, glikokininy oraz 19% soli mineralnych, w tym szczególnie dużo potasu (42,8 g w kg suchej masy), wapnia, żelaza (1668 mg w 1 kg suchej masy), fosforu (5,5 g w 1 kg suchej masy)[18][19][39]. Wyróżniają się też wysoką koncentracją niektórych rzadkich pierwiastków, np. zawierają do 80 ppm tytanu (u innych roślin jest go zwykle ok. 1 ppm)[40]. Liście pokrzywy zawierają poza tym witaminę K, B2[19] oraz ślady olejku eterycznego (antofenu)[35][41]. We włoskach parzących znajduje się związek bliski kwasom żywicznym, acetylocholina, histamina, serotonina i śladowe ilości kwasu mrówkowego[39][16][15].
Suszone pędy pokrzyw zawierają 20,8% białek (w sianie białka strawne stanowią 10,8% masy), 2,5% tłuszczów, 18% celulozy i kilkanaście procent soli mineralnych[19].
Pokrzywa zwyczajna jest rozpowszechnionym w strefie klimatu umiarkowanego gatunkiem budującym liczne zbiorowiska roślinne kształtujące się zwłaszcza w dolinach rzecznych. Występuje w różnorodnych lasach łęgowych, w tym w europejskich i północnoamerykańskich łęgach wierzbowych i topolowych[4][52], europejskich łęgach z olszą czarną (Alnus glutinosa)[53] i amerykańskich z olszą białą (A. rhombifolia)[4]. W zagłębieniach bezodpływowych rośnie często jako gatunek runa lasów olesowych, choć jednak brak ich w uboższych siedliskowo olsach torfowcowych[53]. Jest rozpowszechniona poza tym w rozmaitych zbiorowiskach leśnych związanych z siedliskami żyznymi i wilgotnymi, w tym także z gatunkami iglastymi, np. w Europie w wyżynnym jodłowym borze mieszanym (Abietetum polonicum)[53], w buczynach i grądach[13], a w Ameryce Północnej w lasach żywotnika olbrzymiego (Thuja plicata)[4]. Nad rzekami stanowi istotny składnik ziołorośli zarówno niżowych[52], jak i górskich (zwłaszcza w zespole Rumicetum alpini[18]), poza tym rośnie często w szuwarach mozgi trzcinowatej, trzciny pospolitej i innych[13]. Rozpowszechniona jest zwłaszcza na obrzeżach terenów podmokłych – np. na granicy turzycowisk i zbiorowisk wyżej położonych[4].
Jako apofit rośnie często i licznie na siedliskach ruderalnych (na przydrożach, przypłociach, wysypiskach odpadów), występuje jako chwast w ogrodach, sadach i na obrzeżach pól oraz na pastwiskach[18]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych jest w Europie Środkowej gatunkiem charakterystycznym dla Cl. Artemisietea vulgaris i gatunkiem wyróżniającym dla Ass. Poo-Arabidetum[52]. Pokrzywa zwyczajna tworzy zwarte i rozległe płaty na porzuconych łąkach wstrzymując przez okres od kilku do kilkunastu lat inne przemiany sukcesyjne. W miarę upływu lat ekspansja pokrzyw powoduje zanikanie gatunków dawnej runi łąkowej, a z czasem wśród jej pędów zaczynają się pojawiać gatunki leśne[54].
Jako roślina azotolubna wymaga gleb żyznych, głębokich, bogatych w azot i fosforany, często przenawożonych. Unika gleb kwaśnych[23] (preferuje zakres pH od 5,6 do 7,6), ubogich (zwłaszcza w fosforany) i zasolonych[15]. Jest gatunkiem najwyraźniej odpornym na skażenie gleby metalami ciężkimi. Preferuje miejsca z dobrym dostępem do światła, w których obficie kwitnie i owocuje, w miejscach zacienionych rośnie słabiej. Najlepiej rośnie na glebach wilgotnych i mokrych, jednak źle znosi długotrwałe zalewy[4].
Konkurencja roślinności trawiastej ogranicza rozrastanie się pokrzywy zwyczajnej. Z kolei jest ona bardzo ekspansywna na terenach podmokłych, na których nastąpił spadek poziomu wód oraz w lasach w przypadku wykonania zrębu na wilgotnym i żyznym siedlisku[4]. W miejscach masowego występowania znacznie ogranicza zróżnicowanie gatunkowe roślin towarzyszących[54][13]. Do nielicznych gatunków, wobec których pokrzywa nie jest konkurentem zmniejszającym liczebność, należy przytulia czepna wykorzystująca pędy pokrzywy jako podpory[13].
Pokrzywy ze względu na obecność włosków parzących są raczej omijane przez zwierzęta roślinożerne, zwłaszcza bydło i konie, częściej zjadane są zaś przez owce i króliki. Zwierzęta roślinożerne zjadają pokrzywy preferując rośliny i ich części o mniejszej gęstości włosków parzących. Stwierdzono zwiększenie gęstości włosków parzących na roślinach odrastających po zgryzieniu, w stosunku do stanu wcześniejszego. Większą gęstość włosków parzących zarejestrowano też w takich przypadkach na roślinach rosnących na obrzeżach płatów (bardziej narażonych na zgryzienie) niż w ich centrum[13].
Pokrzywa odgrywa istotną rolę w ekosystemie jako roślina żywicielska wielu gatunków owadów. Szczególnie masowo mogą się pojawiać na pokrzywach gąsienice rusałki pokrzywnika (Aglais urticae) i rusałki pawika (Inachis io). Mniej licznie żerują na pokrzywach takie motyle jak: rusałka admirał (Vanessa atalanta), rusałka osetnik (Cynthia cardui) i Doralis urticaria[28]. Pokrzywa zwyczajna jest rośliną żywicielską dla szkodnika upraw warzyw korzeniowych z rodziny selerowatych – połyśnicy marchwianki (Chamaepsila rosae)[14]. Żywią się nią także chrząszcze z gatunków Nedyus quadrimaculatus, Chrysolina polita, Phyllobius pomaceus oraz larwy Parathelcus pollinarius i Phyllobius pomaceus, pluskwiaki: Heterogaster urticae, Plagiognathus chrysanthemi, Heterotoma planicornis, Orthonotus rufifrons, z równoskrzydłych Microlophium carnosum oraz wciornastek Thrips urticae. Liście są minowane przez larwy muchówek z rodzaju Agromyza, podczas gdy larwy innych muchówek (Melanagromyza aenea i Phytomyza flavicornis) zasiedlają łodygi[55].
Również ślimaki żywią się tkankami pokrzywy zwyczajnej. W przypadku ślimaka zaroślowego Arianta arbustorum i wstężyka gajowego Cepaea nemoralis pokrzywa bywa często najważniejszym źródłem pokarmu roślinnego. Pokrzywą żywi się także: krążałek plamisty Discus rotundatus, Hygromia striolata[13] i Helix aspersa[56].
Gęste skupienia pokrzyw nad wodą są wykorzystywane jako biotop lęgowy przez krakwy i krzyżówki. Między innymi w zbiorowiskach pokrzyw bytuje preriokur bażanci, a także inne drobne ptaki i ssaki[4].
Pokrzywa porażana jest przez grzyby z gatunków: Peronospora debaryi, Pseudoperonospora urticae[28], Erysiphe urticae, Septoria urticae, Phyllosticta urticae, Puccinia urticata, Calyptella capula[55] i Ramularia urticae[57].
Pokrzywa zwyczajna należy do podstawowych roślin żywicielskich dla kanianki pospolitej[58].
Gatunek bardzo zróżnicowany i zmienny, o problematycznej i zmiennej taksonomii. W jego obrębie wyróżnia się szereg taksonów wewnątrzgatunkowych[12][4]. W randze podgatunków zalicza się tu kilka taksonów północnoamerykańskich w przeszłości traktowanych czasem jako odrębne gatunki[4]. Szereg dawniej opisywanych form i odmian ma wątpliwą wartość taksonomiczną w związku ze znaczną heterogenicznością potomstwa uzyskiwanego z nasion tej samej rośliny[28].
W randze podgatunków wyróżnia się następujące taksony[3][59]:
Z obszaru od Iranu po Turcję podawany jest poza tym podgatunek U. dioica subsp. kurdistanica Chrtek in Rechinger (ma liście głęboko piłkowane i gęste włoski parzące skupione jednak tylko w dolnej części pędu i spodniej stronie liści), a z Cypru opisano U. dioica subsp. cypria H. Lindb. (rośliny jednopienne, z nielicznymi włoskami parzącymi w górnej części pędu) – takson bardzo zbliżony do północnoamerykańskiego subsp. gracilis[11].
Kilka taksonów wyróżnianych w różnych źródłach jako podgatunki Urtica dioica traktowane są w taksonomicznej bazie danych The Plant List jako odrębne gatunki[3]. Wśród taksonomów także przeważa pogląd o celowości wyodrębnienia ich w randze gatunków[13]:
Za formę typową podgatunku nominatywnego uważane były rośliny umiarkowanie pokryte parzącymi włoskami. Wyróżniane były poza tym takie formy jak: f. horrida Wedd. (gęsto szczeciniasto owłosiona, włącznie z okwiatem kwiatów żeńskich), f. trilobescens Ullep. (liście z boków z pojedynczymi ząbkami wyraźnie większymi od reszty, prawie trójklapowe), f. carpatica Zap. (rośliny wysokie z okazałymi, choć cienkimi liśćmi, z nielicznymi włoskami parzącymi i silnie sercowatą nasadą dolnych liści)[64]. Rośliny rosnące w lasach, mające liście górne równowąsko-lancetowate o nasadzie klinowatej wyróżniane są jako odmiana var. angustifolia (Fisch.) Ledeb[20].
Pokrzywa zwyczajna tworzy mieszańce z pokrzywą żegawką[37]. Nie ma także bariery reprodukcyjnej z bliżej spokrewnionymi gatunkami, uznawanymi w różnych ujęciach także za podgatunki, jak np. w przypadku pokrzywy poziewnikolistnej, z którą tworzy płodne mieszańce o cechach pośrednich[65].
W wyniku hodowli pokrzyw prowadzonych w XX wieku w Niemczech przez profesora Gustawa Bredemanna uzyskano klony pokrzywy zwyczajnej o zwiększonej zawartości łyka (włókien), wynoszącej od 13 do 16%[32]. Rośliny te nie są zarejestrowanymi odmianami uprawnymi[28].
Pokrzywa zwyczajna znana jest w języku polskim pod licznymi nazwami zwyczajowymi i ludowymi: koprywa (określenie stosowane na kresach[66]), kropiewa (z rosyjskiego[67]), parzawica, pokrzywa chyrzawka, p. dwupienna, p. parząca, p. wielka[68]. Nazwa „pokrzywa” pojawia się w szeregu publikacji z XVI wieku. W XIX wieku stosowano dla gatunku raczej nazwę „pokrzywa wielka” (też „pokrzywy wielkie”)[66]. Nazwa „pokrzywa zwyczajna” spopularyzowana została przez kolejne wydania „Roślin polskich” (począwszy od 1924)[69].
Nazwa naukowa Urtica dioica ustalona została zgodnie z zasadami nomenklatury botanicznej przez Karola Linneusza w jego dziele Species Plantarum z 1753. Jednak nazwa ta stosowana była wcześniej np. przez Adriaana van Royena na początku XVII wieku. Jeszcze wcześniej gatunek był opisywany często pod nazwą Urtica major, ewentualnie jako Urtica vulgaris (przez Jeana Bauhina i Hieronima Bocka), Urtica urens maxima (przez Gasparda Bauhina), Urtica sylvestris (przez Konrada Gesnera)[70]. Nazwa Urtica w odniesieniu do pokrzywy stosowana była już u autorów rzymskich, przy czym pochodzi od łacińskiego słowa uro znaczącego palę, piekę, parzę. Epitet gatunkowy dioica oznacza dwudomowy, rozdzielnopłciowy i powstał jako wyraz złożony z greckich słów dis (=dwa) i oicos (=dom)[71].
W nomenklaturze botanicznej jako epitet gatunkowy stosowane jest nierzadko określenie urticifolius (-ia) w znaczeniu „pokrzywolistny” (mający liście podobne do pokrzywy)[71].
Pokrzywa jest rośliną od dawna wszechstronnie użytkowaną, przy czym wśród roślin użytkowych należy do najbardziej niedocenianych[23]. O jej właściwościach leczniczych pisali już w starożytności m.in. Hipokrates, Skryboniusz Largus[39], Pedanios Dioskurydes i Pliniusz Starszy[72][73]. W średniowieczu chwalili jej właściwości Hildegarda z Bingen oraz Paracelsus. Albert Wielki opisywał jej zastosowanie przędzalnicze. Hieronim Bock w XVI wieku wskazywał ją jako jedną z najważniejszych roślin użytkowych o wielostronnych zastosowaniach[39]. W XIX wieku roślina została zapomniana i traktowana tylko jako pokarm dla ubogich[43]. Wracała do łask jednak w czasach kryzysu (np. podczas wojen światowych)[39]. W końcu XX wieku wraz z rozwojem wiedzy o jej właściwościach leczniczych, kosmetycznych, żywieniowych oraz wraz z rosnącym zapotrzebowaniem na naturalne produkty – pokrzywa zyskała ponownie na znaczeniu i popularności[43][74].
Pokrzywa wykorzystywana jest do pielęgnowania urody. Z liści pokrzywy otrzymuje się chlorofil, a i b. Ma on szerokie zastosowanie w produkcji kremów, maseczek i toników. Kosmetyki z pokrzywy wykorzystywane są do pielęgnacji skóry i włosów skłonnych do przetłuszczania się[72][73]. Regularne płukanie włosów roztworem uzyskanym z zalania 100 g posiekanych liści 0,5 l gorącej wody, do którego po ostudzeniu dodaje się 0,5 l 4% octu powoduje, że włosy nie wypadają, stają się elastyczne i lśniące[91]. Pokrzywa pozwala też zwalczyć łupież[23]. W przypadku niektórych osób o bardzo wrażliwej cerze, pokrzywa obecna w kosmetykach może powodować reakcję alergiczną[92].
Pokrzywa zwyczajna (jak również inne gatunki pokrzyw) była rośliną jadalną w wielu regionach. Jadana była w całej Polsce, przy czym doniesienia dotyczące pokrzywy żegawki są rzadsze, choć może to wynikać z ich nierozróżniania. Zwykle traktowana była jak pożywienie głodowe. Jej spożycie w Polsce spadało, zwłaszcza na początku XX w., od II wojny światowej stało się incydentalne, ograniczone głównie do zjadania na surowo jako przekąski dla osób starszych (pamiętających jej częste używanie), dzieci czy osób zainteresowanych. W odróżnieniu od wielu innych gatunków, których spożywanie również zarzucono w okresie XVIII–XX w., pamięć o jej kulinarnym potencjale była żywa również w XX w., co ułatwiło częściowy powrót do tego typu wykorzystania w środowiskach zainteresowanych restytucją naturalnego stylu życia. Obecnie liście pokrzywy bywają traktowane jako tzw. zdrowa żywność[74].
Młode pokrzywy (stare stają się włókniste, w starszych liściach powstają cystolity szkodliwe dla nerek[23]) stanowią cenny składnik pokarmowy ze względu na dużą zawartość i zróżnicowanie soli mineralnych, witamin i białek. Szczególnie cenione były na przednówku stanowiąc jeden z ważniejszych składników pożywienia głodowego. Spożywano je jako warzywo, sporządzano z nich zupy lub okrasę do ziemniaków. Lokalnie z pokrzyw sporządzano postne potrawy w czasie Wielkiego Tygodnia[68]. Pokrzywy mogą być spożywane analogicznie jak szpinak warzywny[4]. W celach spożywczych zbiera się młode rośliny o wysokości 15–20 cm w okresie od przedwiośnia do maja (później ew. tylko młode liście z wierzchołków pędów)[93], które spożywa się po obróbce cieplnej (przynajmniej sparzeniu, przy czym zalecane jest gotowanie ich w niewielkiej ilości wody z dodatkiem masła i czosnku[93]) lub wysuszeniu. Suszone liście używane są do sporządzania zimą rozgrzewających naparów[23].
Chlorofil pozyskiwany z pokrzyw wykorzystywany jest jako zielony barwnik spożywczy oznaczany kodem E140. Sok ze świeżych liści bywa używany jako roślinny zamiennik podpuszczki przy wyrobie serów podpuszczkowych[23] (pozwala na wyrób nabiału wegetariańskiego[93]).
.jpg)
Pokrzywa jest bardzo cenną rośliną pokarmową ze względu na dużą zawartość białka strawnego (stanowi 10,8% paszy – więcej niż w zwykłym sianie, a przy tym białko to jest łatwiej dostępne ze względu na niewielki udział błonnika[26]), bogactwo witamin, karotenów i soli mineralnych. Nie ustępuje wartością pokarmową roślinom motylkowatym. Może być stosowana do karmienia zwierząt w postaci kiszonki w mieszance z innymi roślinami pastewnymi, w postaci świeżego, posiekanego i sparzonego ziela, siana oraz mieszanek z sieczką[19]. Pokrzywy powinny być mieszane z innymi paszami ze względu na ich działanie przeczyszczające (zaleca się nieprzekraczanie 30% udziału pokrzyw w pożywieniu)[26]. Obecność młodych pokrzyw w pożywieniu ma zwiększać mleczność krów i zawartość tłuszczu w mleku. Kury karmione pokrzywami poprawiają swoją nieśność[19], dając przy tym jajka o ciemnym żółtku[94]. Indyki tuczone paszą z udziałem pokrzyw dają mięso miękkie i bardziej czerwone. W przypadku koni dodatek pokrzyw do karmy, ewentualnie pojenie jednodniowym maceratem z tych roślin poprawia stan ich sierści[26].
Ze względu na właściwości parzące, pokrzywy nie są zjadane w postaci świeżej na pastwiskach przez bydło i konie[18] (według niektórych źródeł rzadko najwyraźniej są zjadane, bowiem w odchodach tych zwierząt stwierdzano nasiona pokrzyw[13]). Chętnie wyjadane są natomiast, nawet w stanie świeżym, przez kozy, świnie i kury[18]. Po ścięciu i przewiędnięciu pokrzyw wszystkie zwierzęta roślinożerne chętnie się nimi pożywiają[95]. Ze względu na ekspansję i konkurowanie pokrzyw z innymi roślinami oraz omijanie ich przez bydło, w gospodarce łąkowo-pastwiskowej uważane są za chwasty[96].
_-_DSC04760.JPG)
Włókna pokrzyw są gładkie, mocne[26][19], miękkie i sprężyste, barwy szarobiałej[32]. Długość włókien technicznych wynosi do 80 cm, przy czym włókna elementarne rzadko przekraczają 12 cm[32]. Włókna otrzymywane są z łodyg z wydajnością od 8 do 12%[19] (u odmian uprawnych od 13 do 16%[32]). Pod wpływem roszenia lub obróbki chemicznej łatwo następuje kotonizacja i dlatego do obróbki we włókiennictwie stosuje się zwykle kotoninę[32]. Jest ona trudnym surowcem do obróbki mechanicznej[26].
Pokrzywy jako surowiec włókienniczy kosi się w sierpniu i wrześniu – gdy pędy zaczynają więdnąć. Po parudniowym suszeniu opadają liście i łodygi powiązane w pęczki moczy się (należy przy tym nie dopuścić do ich gnicia). Po utłuczeniu i utarciu pędów wyczesuje się surową przędzę, która powinna być przechowywana w suchym pomieszczeniu[26]. Do uzyskiwania włókien stosuje się obecnie zarówno metody mechaniczne i moczenie, jak i metody enzymatyczne i mikrobiologiczne[97][98].
Pokrzywy jako rośliny przędzalnicze opisywane były w XII wieku[36], ale tkaniny z nich znajdowane są w Europie na stanowiskach archeologicznych już z epoki brązu[48]. Pokrzywy traktowane były jako rośliny włókniste mniejszej wartości, przy czym jednak wzrost ich zastosowania następował sukcesywnie do XVII wieku, po czym wyparte zostały przez jedwab i bawełnę[39]. Według niektórych źródeł tkaniny z pokrzyw były cenione, a wyparte zostały przez tańsze materiały bawełniane[98]. Powszechnie wykorzystywano włókna pokrzyw do produkcji szpagatu, lin i tkanin[19], zarówno grubych (żaglowych, workowych, namiotowych), jak i bieliźnianych[32]. Rejon francuskiego miasta Angers słynął z wyrobu cenionych prześcieradeł z pokrzywy. W całości także z pokrzyw utkano mundury armii francuskich w czasie wojen napoleońskich[26]. Obrusy i prześcieradła z pokrzyw stosowano m.in. w Szkocji i Tyrolu[48]. Ponieważ włókna pokrzyw nie nasiąkają i nie gniją w wodzie, używane były do wyrobu sprzętu rybackiego. Jeszcze w XIX wieku wyrabiano z tych roślin tkaniny oraz sita do cedzenia miodu i przesiewania mąki[19]. Pokrzywa wracała do łask w czasie kryzysów np. podczas I wojny światowej w państwach centralnych z powodu braku dostępu do cenniejszych surowców importowanych. Wyrabiano wówczas z pokrzywy nawet tkaniny ubraniowe[39], a w Berlinie działało Berlińskie Towarzystwo Uprawy Pokrzywy wypłacające premie pieniężne za uprawę tego gatunku[16]. W efekcie w czasie I wojny światowej szybko rosła produkcja materiałów tekstylnych z pokrzyw, już w 1916 sięgając wydajności 2,7 tys. ton. Z tkanin z włókien pokrzyw szyto m.in. mundury armii niemieckiej[44]. Później w okresie międzywojennym pokrzywy w znacznych ilościach eksportowane były z Niemiec do Wielkiej Brytanii[48]. W czasie II wojny światowej w Niemczech i Austrii uprawiano pokrzywę na ok. 0,5 tys. ha[28]. Od lat 30. do co najmniej 50. XX wieku także w Związku Radzieckim produkowano z pokrzywy powrozy i tkaniny opatrunkowe[32]. W drugiej połowie XX i na początku XXI wieku w kilku instytutach badawczych wciąż utrzymywano klony pokrzyw o podwyższonej zawartości włókien i zwłaszcza na przełomie wieków zintensyfikowano prace badawcze nad ich technicznym wykorzystaniem. Wiodące znaczenie w tych badaniach mają instytucje badawcze z Niemiec, Austrii, Finlandii i Włoch[28].
Wraz z rosnącym popytem na produkty przyjazne środowisku rośnie współcześnie zainteresowanie tkaninami z pokrzyw, czyniąc ich produkcję ekonomicznie opłacalną[28]. Tkaniny utkane z pokrzyw mają nieco połyskującą fakturę, są delikatniejsze od tkanin lnianych i mocniejsze niż bawełniane[98].
Chlorofil z liści używany jest jako zielony barwnik wykorzystywany w farmaceutyce, produkcji kosmetyków oraz w przemyśle spożywczym[94]. Jeśli podczas farbowania wełny za pomocą pokrzywy użyty zostanie siarczan miedzi jako zaprawa (utrwalacz) – uzyska się barwę miękko szarozieloną. Jeśli wełna zaprawiona zostanie ałunem, kwasem winowym lub siarczanem żelaza – zabarwi się na szarozielono[99]. Zaprawiona ałunem wełna farbowana korzeniem pokrzywy nabiera barwy żółtej[94]. Liście i korzenie mogą służyć także do barwienia białych jajek odpowiednio na zielono i żółto[68]. Przy barwieniu za pomocą korzeni trzeba ich posiekać 200 g i zagotować w wodzie z jajkami[26].
Wyciąg wodny z pokrzyw (popularnie zwany „gnojówką z pokrzyw”) działa biostymulująco na inne rośliny ze względu na zawartość elicytorów. Zwiększa odporność roślin na atak owadów i grzybów chorobotwórczych, przyśpiesza wzrost roślin, a także aktywuje rozkład kompostu i odstrasza niektóre owady (mszyce, zwójkowate), a także roztocze. Preparat wykonuje się z pokrzyw zebranych przed kwitnieniem, zalanych w niemetalowym pojemniku niechlorowaną wodą o temperaturze pokojowej[100]. Wywar należy napowietrzać (np. przez codzienne mieszanie) po czym, gdy przestanie wydzielać się gaz ciecz należy starannie odcedzić (szczątki roślinne w wyniku rozpadu gnilnego spowodowałyby wydzielanie nieprzyjemnego zapachu). Uzyskany płyn stosuje się do podlewania lub oprysków. Wywar z korzeni i kłączy pokrzyw ma działanie antygrzybowe (za sprawą lektyn), skuteczne w przypadku mączniaka jabłoni i szarej pleśni malin[101]. Potwierdzono także antygrzybowe działanie wyciągów z pokrzywy na inne patogeny, w szczególności wobec Alternaria alternate i Rizoctonia solani[102].
W przypadku, gdy pokrzywa jest niepożądana, najlepszym sposobem jej eliminacji jest usuwanie roślin wraz z kłączami wówczas, gdy tylko zacznie się pojawiać w uprawie. Podczas powtarzanego spulchniania gleby za pomocą motyki należy wydobywać z ziemi kłącza pokrzyw i niszczyć siewki pojawiające się wiosną i jesienią. Pokrzywa nie toleruje regularnego wzruszania i przekopywania gleby na głębokości kłączy – źle znoszą one fragmentację i rośliny nie regenerują się z niewielkich ich odcinków[95]. Na dużych powierzchniach zalecane jest powtarzane wydobywanie kłączy za pomocą kultywatorów lub bron[106]. W przypadku wyrastania pokrzyw w runi trawiastej regularne koszenie także skutecznie eliminuje pokrzywy (jednak koszenie jednorazowe w ciągu roku lub nieregularne sprzyja ekspansji pokrzyw). Na pastwiskach ogranicza ich występowanie regularne tratowanie roślin przez zwierzynę. Chcąc wyeliminować kępy pokrzyw na pastwisku warto w ich sąsiedztwie umieszczać lizawki soli. Skuteczne dla eliminacji pokrzyw porastających użytki zielone jest też ich wykoszenie podczas suszy i upału, w takich warunkach bowiem zamierają organy podziemne[95]. Występowanie pokrzyw ogranicza też wałowanie użytków zielonych[106].
Pokrzywa zwyczajna towarzysząc osadom ludzkim, boleśnie parząca i mająca wielorakie zastosowania nie mogła pozostawać ludziom obojętna – odgrywała istotną rolę w wierzeniach, obrzędowości i symbolice[43].
W mitologii rzymskiej pokrzywa była poświęcona Wenus i była traktowana jako afrodyzjak. Działać tak miały sproszkowane nasiona z miodem popijane winem. Juwenalis pisał, że także chłosta pokrzywami przywraca bogatym mężczyznom ochotę do życia. W wierzeniach germańskich gatunek odgrywał istotną rolę – poświęcony był skandynawskiemu Thorowi oraz południowogermańskiemu odpowiednikowi – Donarowi. Jako że byli oni władcami piorunów, pokrzywa miała chronić przed ich uderzeniami[43]. Jeszcze w końcu XIX wieku Oskar Kolberg pisał, że także w polskiej tradycji ludowej chroniono domostwa podczas nawałnicy, burzy i grzmotów poprzez okadzanie ich święconymi wianeczkami z pokrzyw[107]. Dla ochrony domów przed demonami zawieszano wiązki pokrzyw w noc świętojańską[108]. W tym też czasie okadzano krowy pokrzywami, by ustrzec je przed wiedźmami i innym złem[68]. Wierzono poza tym, że liść pokrzywy włożony pod podeszwę do buta chroni przed „zmordowaniem w tańcu i chodzeniu dalekim”[108]. Pokrzywa miała także zapewnić narodziny męskiego potomka, o ile mąż w tajemnicy przed żoną umieścił pod jej łożem wiązkę pokrzyw zerwaną w pełnym słońcu[75].
W Starym Testamencie pokrzywa pojawia się jako uosobienie chwastów porastających rolę próżniaka i winnicę głupca[109]. Albert Wielki przypisywał jej ochronę przed czarami, strachami i złym mocom[110]. W średniowieczu roślina sama jednak miała ogromne znaczenie magiczne. Wiązka pokrzyw pod łóżkiem chorego miała zapewnić mu uzdrowienie, a noszona chroniła przed złym spojrzeniem. Dla wypędzenia złych mocy i ochrony przed diabłem i duchami smarowano ciało kremami i maściami z pokrzyw[43]. Podobne moce przypisywane są także pokrzywie we współczesnych zbiorach wiedzy magicznej, gdzie zalecana jest do noszenia jako amulet oraz ochrony domostw przed złem[111]. W Meksyku kąpiele z pokrzywą uważane są za skutecznie oczyszczające od złego ze względu na „drapieżność” tej rośliny[111].
Pokrzywy święcono podczas Bożego Ciała i podczas dnia Matki Boskiej Zielnej. Na Kresach Wschodnich na polach zasianych zbożem smagano pokrzywami dziewczęta, by zapewnić urodzaj[68].
W Prusach wiązkę pokrzyw podrzucano 1 maja w oknach dziewcząt, których obyczaje chciano w ten sposób potępić jako nazbyt lekkie (szanowanym i lubianym tego dnia wręczano konwalie). Pokrzywy wręczano także zrywając związek[43].
Biały liść pokrzywy widnieje na herbie Szlezwika-Holsztynu[43], gdzie symbolizuje historyczną krainę Holsztyn.
Zaznacza swą obecność pokrzywa także w sztuce. Victor Hugo wielbi ją w jednym z poematów cyklu Kontemplacje oraz wychwala jej walory w Nędznikach[43]. Pokrzywy odgrywają ważną rolę w baśni Hansa Christiana Andersena – Dzikie łabędzie. Są one tam materiałem włókienniczym, którego pozyskanie wiąże się z cierpieniem, będącym zapłatą za magiczne właściwości[112].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
