Zwójkowate

Zwójkowate, zwójki, zwójkówki (Tortricidae) – rodzina motyli z podrzędu Glossata i infrarzędu różnoskrzydłych. Obejmuje blisko 10 900 opisanych gatunków, z których niecałe 700 ma znaczenie ekonomiczne jako szkodniki roślin. Gąsienice prowadzą skryty tryb życia, żerując wewnątrz roślin lub schronień utworzonych z przędzy, zwiniętych liści czy też elementów podłoża. Dorosłe motyle są aktywne głównie po południu i wieczorem.

Zwójkowate

Tortricidae
Latreille, 1803
Epiblema uddmanniana
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Gromada	owady
Rząd	motyle
Podrząd	Glossata
Infrarząd	motyle różnoskrzydłe
(bez rangi)	Ditrysia
(bez rangi)	Apoditrysia
Nadrodzina	Tortricoidea
Rodzina	zwójkowate

Zwójka zieloneczka

Gąsienica Neosphaleroptera nubilana

Aleimma loeflingiana

Taksonomia

Rodzina ta umieszczana jest w monotypowej nadrodzinie Tortricoidea w obrębie Apoditrysia^[1]. Badania molekularne potwierdzają jej monofiletyzm^[2], natomiast nie ma pewności co do jej najbliższych krewnych. Niektórzy autorzy wskazują tu Cossoidea^[3].

W 2014 roku znanych było blisko 10 900 opisanych gatunków, sklasyfikowanych w 1111 rodzajach^[4] i 3 podrodzinach^[3]:

• Tortricinae (m.in. rodzaj Labidosa)
• Olethreutinae
• Chlidanotinae

Opis

Głowa niewielka^[5], na wierzchu grubo łuskowana, na dole czoła zaś łuski są przyległe, krótkie i skierowane ku górze. Narządy gębowe o dobrze rozwiniętej i bezłuskiej ssawce, zredukowanych głaszczkach szczękowych oraz ułożonych poziomo lub wyciągniętych ku przodowi, trójczłonowych głaszczkach wargowych z krótkim i tępym członem szczytowym. Na głowie obecne przyoczka i chaetosema^[3]. Skrzydła dobrze rozwinięte, wyjątkowo u samic zredukowane, w faunie polskiej rozpiętości od 10 do 36 mm. Przednie skrzydła wielu gatunków o silnie wygiętym przednim brzegu, który u samców w części przynasadowej często zawija się na górną powierzchnię formując zwinięcie kostalne, zwane też okładką kostalną. Ogólnie na deseń skrzydeł przednich składają się: plamka przynasadowa, przepaska środkowa i plamka zewnętrzna, jednak w szczegółach jest on przekształcony u różnych taksonów. Skrzydła tylne stosunkowo szerokie, mniej żywo ubarwione niż przednie. Strzępiny obecne na obu parach^[5].

Narządy rozrodcze samców w szczegółach różnorodnie zbudowane. Edeagus z wezyką. Walwy zwykle dłuższe niż szersze, na brzusznym brzegu z silnie zesklerotyzowanym sakulusem, a u Olethreutinae także z kukulusem na zewnętrznych końcach^[5]. Pokładełko samic z płaskimi płatami, co jest jedyną apomorfią całej rodziny^[3].

Biologia

Należą tu monofagi, jak i polifagi, żerujące na rozmaitych roślinach. Gąsienice minują liście, żerują wewnątrz roślin (np. w pączkach czy owocach^[6] lub na zewnątrz nich, często ukryte w stworzonych przez siebie schronieniach. Schronienia te budowane są przy użyciu przędzy ze zwiniętego liścia, a nawet kilku liści. Rzadziej budowane są na powierzchni gruntu, z piasku, żwiru lub odpadków pożywienia. Niekiedy młodsze gąsienice żerują inaczej niż starsze^[5]. Przepoczwarczenie następuje najczęściej w miejscu żerowania^[6], rzadziej poza nim. Imagines są zwykle aktywne po południu i wieczorem^[5].

W Polsce zwójkowate wydają od 1 do 3 pokoleń rocznie. Spotykane są od lutego do pierwszych przymrozków^[5].

Rozprzestrzenienie

Rodzina kosmopolityczna^[5]. W Polsce stwierdzono występowanie 452 gatunków, co czyni ją najbardziej różnorodną gatunkowo rodziną motyli w tym kraju (stan na 2011 rok)^[6] (zobacz: Zwójkowate Polski).

Znaczenie

Wiele gatunków uznawanych jest w leśnictwie i sadownictwie za szkodniki^[5][6]. W tym kontekście wymienia się 687 gatunków zwójkowatych, co stanowi trzecią pod tym względem liczbę wśród rodzin motyli^[7].

W Polsce do najbardziej znanych szkodników należą: owocówka jabłkóweczka, której gąsienice żerują w jabłkach, żerująca na dębach zwójka zieloneczka oraz deformująca pędy sosen zwójka sosnóweczka (Rhyacionia buoliana)^[6].