Loading AI tools
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Szpinak warzywny (Spinacia oleracea L.) – gatunek rośliny jednorocznej z rodziny szarłatowatych (Amaranthaceae s.l.), ew. z wyodrębnianych osobno komosowatych (Chenopodiaceae). Jest popularną rośliną warzywną, nieznaną współcześnie z naturalnego występowania w przyrodzie. Pochodzi najprawdopodobniej z południowo-zachodniej Azji.
 | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
szpinak warzywny | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Spinacia oleracea L. Sp. Pl. 1027 1753 | |||
| Synonimy | |||
| |||
Szpinak jest ceniony jako bogate źródło witamin, białka, błonnika, karotenoidów i soli mineralnych[4]. Istotnym walorem tego warzywa są niskie koszty uprawy i jego dostępność niemal przez cały rok, zwłaszcza w okresach niedoboru świeżych warzyw[5]. Ze względu na znaczną zawartość szczawianów przy spożywaniu dużych ilości może być toksyczny z powodu blokowania wchłaniania wapnia[6]. Podobnie związane chemicznie i w ograniczonym stopniu dostępne dla człowieka są zawarte w tej roślinie żelazo i fosfor.
Szpinak warzywny jest nieznany ze stanowisk naturalnych. Najbliżej spokrewnionym gatunkiem spotykanym w naturze jest szpinak czteropręcikowy (Spinacia tetrandra) rosnący dziko na obszarze od Południowego Kaukazu, poprzez Iran, do Afganistanu i Turkiestanu. Gatunek ten zresztą jest tam zbierany i spożywany jako warzywo[7][8]. Jako pierwotny obszar występowania przodka szpinaku warzywnego wskazuje się najczęściej rejon Persji[4][9]. Najstarsze informacje o uprawie tej rośliny pochodzą z tego właśnie kraju rządzonego przez Sasanidów[8]. Do Chin szpinak trafił poprzez Nepal w VII wieku[5] i do dziś nazywany jest tam „perskim warzywem”[8]. Z Chin szpinak trafił na Półwysep Koreański oraz do Japonii odpowiednio w XIV i XVIII wieku[4]. W kierunku zachodnim warzywo rozprzestrzenione zostało przez Arabów uprawiających je w północnej Afryce. Szpinak opisywał stamtąd w X wieku m.in. Muhammad ibn Zakariya al-Razi[8]. W Europie roślina pojawiła się wraz z Maurami na Półwyspie Iberyjskim w XI wieku, ale na większą skalę zaczęła być tu uprawiana od XVIII wieku[4]. Do Ameryki Północnej szpinak przywieźli z sobą koloniści. Uprawiany był tam na pewno w 1806 roku[5].
W Polsce szpinak uprawiany był co najmniej od końca XVII wieku, bowiem w 1786 roku pisze o nim w poradniku o „Porządkach robót miesięcznych ogrodnika na cały rok wpisany (...)” Anna Jabłonowska. Współcześnie warzywo to na ziemiach polskich znane jest tylko z uprawy (nie jest gatunkiem dziczejącym)[10]. Jako roślina sporadycznie rosnąca spontanicznie (zdziczała) podawana jest z siedlisk ruderalnych w niektórych krajach (np. z Wielkiej Brytanii)[11].
Nasiona wysiewa się w warunkach środkowoeuropejskich we wrześniu w celu wykonania zbioru wczesnowiosennego, także wiosną (w miesiącach marzec-kwiecień) lub latem (w miesiącach lipiec–sierpień), co pozwala na kilkukrotny zbiór w ciągu roku[5][7]. Kiełkowanie trwa zwykle ok. 5 dni. Ponieważ w naturze szpinak rósł w sezonie chłodnym – nie kiełkuje latem, gdy temperatury przekraczają 30 °C[13]. Początkowo rozwija się tylko rozeta liści przyziemnych. W zależności od odmiany pędy kwiatostanowe wyrastają od 30 do 60 dnia po wschodach[5]. Rozwój pędu kwiatonośnego stymulowany jest długością trwania dnia letniego oraz temperaturami przekraczającymi 20 °C[12]. Udział roślin z kwiatami męskimi i tych z kwiatami żeńskimi jest zwykle mniej więcej równy. Pierwsze rozwijają się kwiaty znajdujące się w połowie wysokości kwiatostanu, a następnie kolejne rosnące ku dołowi i wierzchołkowi pędu. W poszczególnych kwiatostanach kwitnie w określonym czasie tylko kilka kwiatów. W sumie okres kwitnienia trwa od 7 do 10 dni[5]. Kwiaty są obcopylne i wiatropylne, bardzo rzadko zdarza się samopylność[7]. Po kwitnieniu rośliny męskie zamierają, podczas gdy rośliny żeńskie rosną do czasu osiągnięcia przez owoce pełnej dojrzałości[5]. Owoce zachowują zdolność do kiełkowania przez 5 lat[14].
Zawartość suchej masy w roślinach szpinaku waha się znacznie w granicach od 5 do 18% w zależności od odmiany, warunków uprawy i okresu wzrostu. Przeciętnie wynosi ok. 7–8%. Roślina zawiera ok. 0,6 do 1% węglowodanów[7], ok. 3% białek, poza tym błonnik, sole mineralne i witaminy[4]. Zawartość żelaza wynosi od 400 do 600 mg na 1 kg suchej masy liści[7]. Żelazo zawarte w szpinaku jest silnie związane z heksafosforanem inozytolu i nie dysocjuje w przewodzie pokarmowym człowieka[15]. Szpinak zawiera także sporo fosforu – zwykle ok. 50–80 mg na 1 kg suchej masy oraz wapnia – odpowiednio 80–100 mg. Podobnie jak w przypadku żelaza, wapń zawarty w tej roślinie, także niemal nie jest przyswajany w układzie pokarmowym. W tym przypadku wchłanianie go blokuje znaczna zawartość kwasu szczawiowego, którego jest od 500 do 1400 mg na 1 kg suchej masy. W efekcie tylko ok. 5% wapnia zawartego w szpinaku absorbowanych jest przez organizm człowieka, co oznacza, że w porównaniu do mleka porcja szpinaku dostarcza 16-krotnie mniej tego pierwiastka[16].
Odmiany jesienne szpinaku cechują się istotnie odmiennym składem chemicznym zważywszy na walory odżywcze. W stosunku do roślin uprawianych wiosną zawierają więcej suchej masy, węglowodanów, wapnia, żelaza, witaminy C, podczas gdy udział szczawianów jest zwykle niższy. Zawartość szczawianów zmniejsza też blanszowanie i inna obróbka cieplna[7].
Popularnie powtarzaną informacją w różnych mediach, w tym także w poważnych publikacjach, jest doniesienie o tym, że szpinak zasłynął jako bogate źródło żelaza po opublikowaniu wyników badań przez Niemca, doktora Eryka von Wolfa w 1870. Przez dziesięciolecia jego wyniki pozostawać miały niezweryfikowane, aż do 1937, kiedy to okazało się, że zawartość żelaza w szpinaku jest 10-krotnie mniejsza niż powszechnie sądzono[13]. Według licznych źródeł w wynikach badań Wolfa omyłkowo przestawiony został w prawo przecinek w liczbie dziesiętnej określającej zawartość żelaza[13][17]. W 2010 roku ukazała się praca podająca w wątpliwość wiarygodność tej historii[18].
Wyróżnia się dwie grupy odmian szpinaku warzywnego – letnie i zimowe. Szpinak letni (opisany po raz pierwszy w 1522[13]) wyróżnia się tworzeniem gładkich owoców, podczas gdy u odmian zimowych posiadają one 2–3 kolczaste wyrostki. Szpinak letni ma bardziej zwarty pokrój, a zimowy rozłożysty. Szpinak letni ma bardziej owalne liście, a zimowy trójkątne. W przeszłości uważano, że szpinak zimowy lepiej znosi mróz, ale nie zostało to potwierdzone. Większość odmian współcześnie uprawianych pochodzi od szpinaku zimowego[4].
W wyniku zabiegów hodowlanych uzyskano liczne odmiany dostosowane do rozmaitych potrzeb i warunków. Odmiany wiosenne odznaczają się odpornością na tworzenie pędów kwiatonośnych, a odmiany zimujące – odpornością na mróz (zwykle mają liście bardziej skórzaste). Odmiany przeznaczone do zbioru mechanicznego mają liście w rozecie wzniesione, a blaszkę średnio pomarszczoną. Rośliny o liściach gładkich łatwo się zaparzają w transporcie i szybko więdną, a z kolei odmiany o liściach silnie pomarszczonych trudno odpowiednio doczyścić. Odmiany przeznaczone do upraw ogrodowych mogą mieć gęste, rozłożyste rozety z silnie pomarszczonymi liśćmi. Poza tym odmiany różnią się pokrojem blaszki liściowej i długością ogonka, szybkością wzrostu i proporcjami udziału roślin różnych płci[7].
Szpinak jest wartościową rośliną warzywną, łatwą w uprawie i posiadającą krótki okres wegetacji. Częścią użytkową są liście spożywane najczęściej po ugotowaniu. W ofercie handlowej znajduje się szpinak świeży, konserwowy i mrożony. W postaci świeżej oferowane są liście pojedyncze lub w rozetkach, ale pozbawione pędu kwiatonośnego i korzeni. W przypadku młodych roślin dopuszcza się do obrotu całe rozetki z korzeniami. Szpinak konserwowy otrzymuje się ze świeżych, przetartych liści z dodatkiem soli kuchennej. Utrwalany jest termicznie w hermetycznych opakowaniach. W takiej postaci pozostaje gotowy do spożycia przez rok o ile jest przechowywany w temperaturze od 2 do 15 °C i bez dostępu bezpośrednich promieni słonecznych. Dla uzyskania mrożonek liście szpinaku mrozi się w całości, siekane lub przetarte[19].
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Dane liczbowe na podstawie: USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 28, full version[21] Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[22] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Zawarte w szpinaku liczne witaminy, mikroelementy i niektóre inne składniki oddziałują korzystnie na organizm człowieka. Jako warzywo bogate w luteinę ogranicza wpływ procesów starzenia wzroku. Zabezpieczając organizm przed działaniem rodników działa korzystnie w profilaktyce przeciwnowotworowej[23].
Ponieważ wysuszony papier, wcześniej nasączony wodą po gotowaniu szpinaku dobrze się tli, wywar ze szpinaku używany był do wyrobu drasek, a w XVIII i XIX wieku także do wyrobu ogni sztucznych[13].
Szpinak warzywny należy do najbardziej rozpowszechnionych w świecie warzyw. Uprawiany jest na potrzeby własne w ogrodach, także w pojemnikach, oraz na uprawach polowych, całkowicie zmechanizowanych[12]. Ze względu na krótki okres wegetacji wysiewany jest jako przedplon lub poplon[14]. Może być uprawiany jako międzyplon razem z fasolą, grochem, truskawką i kukurydzą cukrową[13]. Uprawiany jest w celu uzyskania plonu liści, stanowiących część użytkową roślin, a także na plantacjach nasiennych[12].
Chorobą przynajmniej okresowo występującą masowo w uprawach szpinaku jest mączniak rzekomy szpinaku. Wywoływana jest przez grzyba Peronospora spinaciae porażającego zwłaszcza liście zewnętrzne w latach wilgotnych i chłodnych. W efekcie następuje więdnięcie i zamieranie zaatakowanych liści. Wirus Cucumis virus 1 wywołuje żółciznę szpinaku objawiającą się żółknięciem, następnie deformacją i w końcu zamieraniem liści, począwszy od najmłodszych. Objawy polegające na powstawaniu na liściach dużych, nieregularnych plam, a następnie deformacjach liści, powoduje wirus Beta virus 4. Choroba nazywana jest żółtaczką wirusową szpinaku[5].
Uszkodzenia liści (ich kędzierzawienie) powodują żerujące na nich owady – mszyce z gatunków Myzus persicae oraz Aphis fabae, a także śmietka ćwiklanka Pegomyia hyoscyami[5]. Szkody w uprawach powodują także drutowce, tj. larwy sprężykowatych, pędraki oraz turkuć podjadek[27].
Szpinak został rozsławiony przez Popeye’a – bohatera komiksu „Thimble Theatre” od 1929, a od 1933 także filmu animowanego pt. „Popeye the Sailor”. Jako postać komiksowa cechował się ogromną siłą, co zawdzięczał regularnemu spożywaniu szpinaku. W filmie animowanym Popeye zyskiwał ogromną siłę każdorazowo i natychmiast po spożyciu szpinaku. Popularności tej postaci przypisywany jest wzrost sprzedaży tego warzywa w Stanach Zjednoczonych w latach 30. XX wieku o 33%[23]. Marka „Popeye” należy do liderów sprzedaży tego warzywa na rynku amerykańskim[23].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.JPG)
