Ameryka Północna

Ameryka Północna – trzeci co do wielkości kontynent na Ziemi, o powierzchni 24 230 000 km² (16,2% lądowej powierzchni planety), położony na półkulach: północnej i zachodniej^[1][2]. Nazwa kontynentu pochodzi od włoskiego kupca i nawigatora Amerigo Vespucciego, który był jednym z pierwszych Europejczyków badających Nowy Świat^[1].

Ten artykuł dotyczy kontynentu. Zobacz też: Mgławica Ameryka Północna.

Ameryka Północna

Państwo	Państwa Ameryki Północnej
Powierzchnia	24 230 000 km²[1]
Wysokość	max: 6190 m n.p.m., Mount McKinley (Denali); min: 85 lub 86 m p.p.m., Dolina Śmierci
Rodzaj obiektu	kontynent
Położenie na mapie świata Ameryka Północna
48°N 100°W
Cieniowana mapa Ameryki Północnej

Nowy Jork

W zależności od źródeł pod względem geograficznym Ameryką Północną określa się obszar, którego południową granicę stanowi Przesmyk Panamski lub przesmyk Tehuantepec^[1]. W Ameryce Północnej znajdują się m.in. Kanada, Stany Zjednoczone i Meksyk. W skład kontynentu wchodzą również Ameryka Środkowa. Obszar Ameryki Środkowej obejmuje Amerykę Centralną (południową część Meksyku od przesmyku Tehuantepec, Gwatemalę, Belize, Salwador, Honduras, Nikaraguę, Kostarykę i Panamę) oraz Indie Zachodnie, niekiedy zaliczane jako osobny region^[1][3][4]. Według innej definicji Ameryka Środkowa obejmuje obszar od granicy amerykańsko-meksykańskiej do Panamy. Pomiędzy Ameryką Północną a Środkową istnieje podział kulturowy, gdzie granica przebiega na wysokości przesmyku Tehuantepec w Meksyku. Ze względu na to, że przesmyk dzieliłby Meksyk na dwie różne części, kraj ten w całości jest przypisany kulturowo do Ameryki Środkowej. Pod względem geograficznym Ameryka Środkowa jest silnie powiązany geograficznie z resztą kontynentu północnoamerykańskiego^[1].

Dane geograficzne

Osobny artykuł: Geografia Ameryki Północnej.

Osobny artykuł: Geologia Ameryki Północnej.

Swoim kształtem kontynent przypomina trójkąt, którego szczyt znajduje się na południu. Z kontynentem związane są: Grenlandia (największa wyspa na świecie), Archipelag Arktyczny, Wyspy Królowej Charlotty, Aleuty i Indie Zachodnie. Od zachodu Amerykę Północną otacza Ocean Spokojny, od północy Ocean Arktyczny, a od wschodu Ocean Atlantycki. Grenlandia jest oddzielona od Islandii Cieśniną Duńską. Na północnym-zachodzie Ameryka Północna oddzielona jest od Azji Cieśniną Beringa. Na południu ma połączenie lądowe z Ameryką Południową^[1].

Skrajne punkty Ameryki Północnej jako kontynentu^[5]:

• na północy – Półwysep Murchisona (71°58′N),
• na południu – Punta Mariato (7°12′N),
• na zachodzie – Przylądek Księcia Walii (168°05′W),
• na wschodzie – Cape St. Charles (55°40′W).

Rozciągłość kontynentu wschód-zachód (od Alaski do Labradoru) wynosi 5600 km, rozciągłość północ-południe 7175 km^[5].

Największą wyspą w Ameryce Północnej (i na świecie) jest Grenlandia zajmująca powierzchnię 2,175 mln km²^[6].

Najwyższym szczytem Ameryki Północnej jest położony w Kordylierach Mount McKinley (również: Denali^[7]) o wysokości 6190 m^[8][9][10]. Najniżej położony punkt (86 m p.p.m.) znajduje się w Dolinie Śmierci^[1]. Północ tworzy tarcza laurentyńska (znana również jako kanadyjska)^[5]. W zachodniej części kontynentu rozciągają się Kordyliery^[11]. Na południowym zachodzie Stanów Zjednoczonych znajdują się wyżyny Kolorado^[12]. Przedłużeniem systemu Kordylierów na południu jest Wyżyna Meksykańska^[13]. W środkowej części kontynentu, od wybrzeża arktycznego do Rio Grande w środkowym Teksasie znajdują się Wielkie Równiny^[14]. Wschodnia część Ameryki Północnej (od Nowej Fundlandii do północnej Alabamy) jest zdominowana przez Appalachy^[5][15]. Linia brzegowa liczy ok. 60 tys. km^[1].

Na północy panuje klimat polarny i subpolarny. Północna-wschodnia część kontynentu jest chłodna. Na zachodzie dominuje klimat umiarkowany, zaś na południu klimat podzwrotnikowy^[5]. Główną rzeką jest Missisipi, która wraz z Missouri i Ohio odprowadzają wody z około 15% powierzchni Ameryki Północnej do Zatoki Meksykańskiej. Inne ważne rzeki to: Mackenzie i Rzeka Świętego Wawrzyńca^[16]. Ta ostatnia łączący pięć Wielkich Jezior (Erie, Huron, Jezioro Górne, Micigan i Ontario), będących największym zbiornikiem wody słodkiej na Ziemi^[14][16].

Pustynie zajmują powierzchnię 5,5%, półpustynie 11,2%^[2].

Na północy pustynie arktyczne, tundra, lasy iglaste, ku południu przechodzą w lasy mieszane i liściaste, w części środkowej prerie, na pd.-zach. półpustynie i pustynie. W Kordylierach górskie lasy iglaste i roślinność alpejska, na wybrzeżach Ameryki Środkowej lasy równikowe^[17]. Fauna ssaków zróżnicowana, m.in.: wół piżmowy, renifer karibu, jeleń wirginijski, niedźwiedzie (baribal, grizzly), bizon amerykański (w rezerwatach)^[18].

Ludność

Pierwszymi mieszkańcami Ameryki Północnej były ludy, który wyemigrowały z Syberii do Ameryki Północnej podczas epoki lodowej^[1]. Potomkami tych ludów są rdzeni Indianie, Aleuci, Innuici, stanowiący współcześnie mniejszość mieszkańców kontynentu^[1][19]. Największą grupę ludności stanowią ludzie pochodzenia europejskiego. W Ameryce Północnej żyją również ludzie pochodzenia azjatyckiego i afrykańskiego oraz Latynoamerykanie^[1]. W latach 1950–2008 liczba ludności się podwoiła. Rozmieszczenie ludności jest bardzo nierównomierne i jest następstwem silnego zróżnicowania środowiska naturalnego^[20].

W 2005 roku na kontynencie znajdowały się trzy zespoły miejskie liczące więcej niż 10 mln mieszkańców: Meksyk (ok. 22 mln), Nowy Jork-Newark (18,8 mln), Los Angeles–Long Beach–Santa Ana (17,7 mln)^[20].

Gospodarka

Ameryka Północna posiada duże zasoby bogactw mineralnych, lasów, słodkiej wody oraz żyznych gleb. Z tych względów kontynent stał się jednym z najbardziej rozwiniętych gospodarczo regionów na świecie, jednak poziom rozwoju społeczno-gospodarczego jest znacznie zróżnicowany. Na skutek przypływy imigrantów z Europy, którzy posługiwali się najnowszymi osiągnięciami technicznymi, inwestycji w transport oraz bogactwom naturalnym Stany Zjednoczone i Kanada stały się jednymi z najbogatszych państw na świecie. Państwa Ameryki Środkowej odznaczają się słabszym poziomem gospodarczym. Na przestrzeni lat rozwój gospodarczy hamowały: mniejszy od Stanów Zjednoczonych i Kanada przypływ imigrantów, rozdrobnienie tego obszaru na szereg małych państw i kolonii oraz niestabilność polityczna w regionie. W wielu państwach Ameryki Środkowej z bogactwa generowanego przez rozwój gospodarczy korzysta niewielka grupa osób. Nierówności społeczne w mniejszym stopniu dotykają również Stany Zjednoczone i Kanadę^[1].

Podział polityczny Ameryki Północnej

Ameryka Północna – mapa polityczna

Państwa Ameryki Północnej oraz ich stolice

Lp.	Państwo	Stolica	Powierzchnia (w km²)	Ludność (2024 r.)
1	Antigua i Barbuda	Saint John’s[21]	443[21]	93 316[22]
2	Bahamy	Nassau[23]	13880[23]	399 440[22]
3	Barbados	Bridgetown[24]	430[24]	282 336[22]
4	Belize	Belmopan[25]	22966[25]	411 106[22]
5	Dominika	Roseau[26]	751[26]	66 510[22]
6	Dominikana	Santo Domingo[27]	48670[27]	11 331 265[22]
7	Grenada	Saint George’s[28]	344[28]	117 081[22]
8	Gwatemala	Gwatemala[29]	108889[29]	18 124 838[22]
9	Haiti	Port-au-Prince[30]	27750[30]	11 637 398[22]
10	Honduras	Tegucigalpa[31]	112090	10 644 851[22]
11	Jamajka	Kingston[32]	10991[32]	2 839 786[22]
12	Kanada	Ottawa[33]	9984670[33]	40 097 761[22]
13	Kostaryka	San José[34]	51100[34]	5 105 525[22]
14	Kuba	Hawana[35]	110860[35]	11 019 931[22]
15	Meksyk	Meksyk[36]	1964375[36]	129 739 759[22]
16	Nikaragua	Managua[37]	130370[37]	6 823 613[22]
17	Panama	Panama[38]	75420[38]	4 458 759[22]
18	Saint Kitts i Nevis	Basseterre[39]	261[39]	46 758[22]
19	Saint Lucia	Castries[40]	616[40]	179 285[22]
20	Saint Vincent i Grenadyny	Kingstown[41]	389[41]	101 323[22]
21	Salwador	San Salvador[42]	21 041[42]	6 309 624[22]
22	Stany Zjednoczone	Waszyngton[43]	9833517[43]	334 914 895[22]

Terytoria zależne

• Terytoria autonomiczne Danii: Grenlandia^[44].
• Departamenty i regiony zamorskie Francji: Gwadelupa, Martynika^[45].
• Terytoria zamorskie Francji: Saint-Barthélemy, Saint-Martin, Wyspa Clippertona^[a][50].
• Wspólnoty zamorskie Francji: Saint-Pierre i Miquelon^[51].
• Gminy zamorskie Holandii: Saba, Sint Eustatius^[52].
• Kraje autonomiczne Holandii: Sint Maarten^[51].
• Terytoria nieinkorporowane Stanów Zjednoczonych: Navassa (stanowiące obszar roszczeń Haiti), Portoryko, Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych^[53]
• Terytoria zamorskie Wielkiej Brytanii: Anguilla, Bermudy, Brytyjskie Wyspy Dziewicze, Kajmany, Montserrat, Turks i Caicos^[54].

Uwagi

1. Wyspa Clippertona jest zaliczona do Ameryki Północnej przez Komisję Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej w Urzędowym wykazie nazw państw i terytoriów niesamodzielnych^[46]. W innych opracowaniach wyspa ta wiązana z terytoriami zamorskimi Francji na Pacyfiku^[47][48][49].