Remove ads
Tarcza kanadyjska (ang. Canadian Shield, Laurentian Shield; fr. Bouclier Canadien lub Laurentian Plateau) – rejon geologiczny i geograficzny w Ameryce Północnej. Obejmuje jej północną część, włączając w to dużą część Archipelagu Arktycznego. Zajmuje większą część Kanady i niewielki fragment Stanów Zjednoczonych[1].
Remove ads
Tarcza kanadyjska obejmuje powierzchnię około 5,75 miliona kilometrów kwadratowych. Południowa granica tarczy kanadyjskiej przebiega wzdłuż skarpy laurentyńskiej, następnie dalej na zachód przecina Wielkie Jeziora Ameryki Północnej. W dalszym swym biegu granica wyznaczona jest linią przechodzącą przez jeziora Leśne, Winnipeg, Athabaska, Wielkie Jezioro Niedźwiedzie i Wielkie Jezioro Niewolnicze, aż po Półwysep Bathurst.
Stanowi większą część platformy amerykańsko-grenlandzkiej. Od zachodu i południa graniczy z płytą centralną, na niewielkim odcinku na południowym wschodzie z Appalachami, na północnym wschodzie z tarczą grenlandzką, a na północy z pasmem innuickim[2]
Tarcza kanadyjska zbudowana jest z archaicznych skał krystalicznych, na których w późniejszych okresach geologicznych pojawiły się osady algonckie i paleozoiczne piaskowce, a w późniejszych erach geologicznych także intruzje granitowe.
Najstarsze skały metamorficzne – granitognejsy – występują w północnej części Kanady, a także w Górach Skalistych, poza obszarem tarczy kanadyjskiej, jak i platformy amerykańsko-grenlandzkiej. Ich wiek oznaczono metodami radiometrycznymi na ok. 3100-3000 mln lat (mezoarchaik). Młodsze są skały systemu Keewatin – pierwotnie szarogłazowo-piaskowcowe z licznymi przewarstwieniami zasadowych skał wylewnych i piroklastycznych i przechodzących w stropie w kwarcyty Timiskaming. Ich wiek określono na ok. 2500 mln lat. Zostały one przefałdowane i zmetamorfizowane w orogenezie kenorańskiej, ok. 2490 mln lat temu. Opisane skały tworzą łącznie tzw. prowincję kenorańską[2].
Częściowo na podłożu prowincji kenorańskiej, a częściowo w jej obrzeżeniu powstały skały prowincji hudsońskiej. Są one bardzo zróżnicowane. Występują to miin. seria hudsońska o charakterze miogeosynklinalnym i seria Animiki o charakterze eugeosynklinalnym z dużym udziałem skał wulkanicznych. W obu tych seriach występują skały zbliżone do tillitów (zlodowacenie hurońskie). Utwory prowincji hudsońskiej zostały przefałdowane i zmetamorfizowane w czasie orogenezy hudsońskiej, po dolnym proterozoiku, ok. 1700 mln lat temu. Lokalnie skały prowincji kenorańskiej oraz hudsońskiej zostały powtórnie przeobrażone w czasie orogenezy elsońskiej. Ta orogeneza spowodowała powstanie basenów sedymentacyjnych w centralnych rejonach tarczy kanadyjskiej – w okolicy Jeziora Górnego i Zatoki Hudsona[2].
Na podłożu zbudowanym z serii hudsońskiej (prowincja hudsońska) powstał gruby kompleks zasadowych skał wylewnych z przeławiceniami pstrych piaskowców kontynentalnych. Ku górze wzrasta ilość utworów detrytycznych, a całą serię kończą osady piaszczyste. Skały te nie są zafałdowane ani zmetamorfizowane tylko pocięte uskokami oraz intruzjami, głównie gabrowymi. Wiek intruzji został ustalony na ok. 1100 mln lat[2].
We wschodniej części tarczy kanadyjskiej występują zmetamorfizowane utwory prowincji grenwilskiej, których fałdowanie określono na ok. 800 mln lat. Są to najmłodsze skały krystaliczne tarczy kanadyjskiej[2].
Remove ads
Tarcza kanadyjska jest w większości nizinna. Teren ten, niegdyś bardzo zróżnicowany morfologicznie, uległ wypłaszczeniu, głównie wskutek wielowiekowego działania czynników atmosferycznych, a w epoce plejstocenu działania lodowców. Działalność lodowców zaznaczyła się w postaci wygładów skał, rys lodowcowych, mutonów i mis egzaracyjnych, a na obszarach peryferyjnych moren. W szczególności na północnych terenach, z płytkiej i mało urodzajnej gleby, wyłaniają się duże obszary wygładzonych skał. Zagłębienia terenu wypełnione są jeziorami, a cały teren przecinany jest licznymi rzekami i strumieniami. Nieco odmienny charakter ma Półwysep Labrador i Ziemia Baffina. Obszar ten uległ silnemu i szybkiemu wypiętrzeniu (ok. 2 m na 10 lat) w erze kenozoicznej, tworząc wysokie równiny sięgające wysokości 2000 m n.p.m. Tereny te uległy później silnemu przeobrażeniu glacjalnemu. Wypiętrzenie tych terenów spowodowało obniżenie się centralnego terenu tarczy kanadyjskiej – Niziny Hudsońskiej oraz częściowe zalanie jej przez wody Oceanu Arktycznego, tworząc w ten sposób Zatokę Hudsona. Podobne zjawisko zaobserwowano na niektórych wyspach Archipelagu Arktycznego, najwyraźniej na wyspach Wiktorii, Banksa, Księcia Walii i Somerset.
Najbardziej znaczącymi pasmami górskimi wznoszącymi się na terenie tarczy kanadyjskiej są: Torngat, Góry Hope, Góry Baffina, Góry Treuter, Góry Księcia Walii, Góry Wiktorii i Alberta, Góry Kriegera, Góry Shalera.
Tarczę kanadyjską przecinają liczne rzeki uchodzące głównie do Zatoki Hudsona lub bezpośrednio do Oceanu Arktycznego. Choć wiele z nich tworzy bystrza i wodospady, to większość na przeważającym ich odcinku charakteryzuje się wolnym i niezdecydowanym biegiem, tworząc rozlewiska, jeziora i bagna. Do najważniejszych rzek zalicza się Albany, Nelson i Churchill.
Większość terenu tarczy kanadyjskiej ma surowy, monotonny, tundrowy charakter.
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads