Medycyna oparta na faktach, medycyna oparta na dowodach (naukowych), EBM (od ang. evidence-based medicine) – korzystanie w postępowaniu klinicznym z wiarygodnych dowodów naukowych[1][2] dotyczących skuteczności i bezpieczeństwa terapii. Dowodów takich dostarczają wyniki badań eksperymentalnych (RCT) oraz badań obserwacyjnych[1][2].
Inne polskie odpowiedniki terminu EBM to „ewaluacja badań medycznych” (dla uzyskania identycznego skrótowca) i „praktyka oparta na wiarygodnych i aktualnych publikacjach” (POWAP) – jednak tłumaczenia te nie oddają pierwotnego znaczenia terminu[a].
Historia
Jako protoplastę medycyny opartej na faktach wskazuje się wiedeńskiego lekarza Ignaza Semmelweisa, który w 1840 roku na podstawie badań statystycznych skorelował umieralność kobiet na wydziale położniczym z wcześniejszą pracą lekarzy w prosektorium i na tej podstawie wysnuł wniosek, że zakażenia poporodowe muszą być powodowane przez jakiś czynnik zakaźny przenoszony przez lekarzy. Dzięki tej obserwacji Semmelweis był w stanie obniżyć umieralność w połogu z 12% do 2% przez wprowadzenie procedury dezynfekcji rąk przez lekarzy opuszczających prosektorium[3], pomimo że nie potrafił precyzyjnie wyjaśnić mechanizmu zakażenia (Ludwik Pasteur opisał go dopiero 20 lat później).
EBM rozwinęła się w latach 80. XX wieku jako reakcja na powszechną w medycynie dominację paradygmatu opartego na naukach podstawowych (patofizjologia, biochemia). Wywodzi się z epidemiologii klinicznej, dyscypliny zajmującej się problematyką eksperymentu medycznego i oceną wiarygodności badań klinicznych. Według części źródeł powstała na McMaster University w Kanadzie[4], według innych – w uczelniach brytyjskich (Uniwersytet Oksfordzki, Londyńska Szkoła Higieny i Medycyny Tropikalnej i in.). „Ojcami EBM” bywają nazywani zarówno David Sackett (1934-2015) z McMaster University[5][6], jak Archie Cochrane (1909–1988) z University College London[7], autor klasycznej dla EBM książki Effectiveness & Efficiency: Random Reflections on Health Services[8][9], upamiętniony nazwą utworzonej w 1993 roku Cochrane Collaboration, której celem jest gromadzenie wiarygodnych danych, dot. skuteczności tysięcy nowych procedur medycznych. Istotny wkład w budowanie statystycznych podstaw EBM wniósł też Douglas Altman (1948–2018), współtwórca Cochrane Collaboration, CONSORT i in.
Współczesność
W skład EBM wchodzi, między innymi, typologia poszczególnych rodzajów klinicznych badań naukowych (w tym badania obserwacyjne i eksperymentalne) wraz z charakterystyką ich wiarygodności, wyszukiwanie publikacji naukowych (charakterystyki dostępnych baz informacji medycznej, na przykład MedLine[10], EMBASE ), podstawy biostatystyki, zasady sporządzania badań wtórnych, takich jak przeglądy systematyczne czy metaanaliz.
EBM nie ogranicza się jednak do operowania statystyką i metodami epidemiologii; oryginalne sformułowanie twórcy EBM G. Guyatta „best available evidence” nie wyklucza bowiem korzystania np. z mniej wiarygodnych doniesień naukowych (np. opisy przypadków), o ile lepsze nie istnieją lub nie są w danym momencie dostępne. Czyni to EBM nurtem otwartym na nowe koncepcje, o czym świadczy ewolucja „medycyny opartej na faktach” z buntowniczo nastawionego nurtu lat 80. do obecnie dominującego integracyjnego podejścia.
Owo integracyjne podejście, określane niekiedy żartobliwie jako medicine based evidence (fakty oparte na medycynie) rehabilituje rolę indywidualnego doświadczenia lekarza i patofizjologii oraz wartości pacjenta jako równoprawnych z dowodami naukowymi czynników w podejmowaniu decyzji medycznych.
Amerykańska fundacja ABIM w ramach kampanii Choosing Wisely publikuje listę rozpowszechnionych w środowisku lekarskim terapii lub analiz, które w świetle badań naukowych są nieuzasadnione lub nieskuteczne[11].
Stosowanie podejścia EBM nie rozwiązało takich negatywnych aspektów jak błędne dowody (np. wykorzystanie wyników niepoprawnie sporządzonych raportów z RCT) czy wpływ ukrytych interesów w publikowaniu badań naukowych, które są coraz bardziej wyszukane i trudniejsze do wykazania. Nie przesądza to o tym, że model EBM okazał się bezwartościowy, jednak niezbędny wydaje się powrót do zasad EBM, etycznych aspektów leczenia chorych, indywidualnych i zrozumiałych procedur raczej niż sztywnych reguł postępowania[12].
Metody postępowania
Proces postępowania w EBM można streścić w następujących pięciu krokach[13]:
- sprowadzenie problemu do postaci prawidłowo sformułowanego pytania; wymaga to krytycznego stawiania pytań, zaplanowania badania i określenia mocy dowodów[14]
- systematyczne pozyskiwanie najlepszych dostępnych dowodów
- krytyczna ocena spójności wewnętrznej dowodów[15], z uwzględnieniem następujących elementów:
- błędy systematyczne wynikające z niewłaściwego doboru próby, zakłócenia przebiegu informacji i wpływu zmiennych interweniujących
- ilościowe aspekty rozpoznania i leczenia
- wpływ wielkości próby na wyniki badania
- kliniczne znaczenie wyników badania
- możliwości uogólniania wyników badania
- zastosowanie wyników badania w praktyce[16]
- ocena skuteczności[17].
Inne dziedziny
Pojęcie EBM zostało z czasem uwzględnione w innych dziedzinach klinicznych, w tym pielęgniarstwie, stomatologii, fizjoterapii, farmakologii. W efekcie powstało określenie EBHC (evidence-based health care), czyli opieka oparta na wiarygodnych i aktualnych publikacjach naukowych.
Powstało również pojęcie EBNP (evidence-based nursing practice), czyli opieka pielęgniarska oparta na faktach. EBNP wdraża podobne zasady jak EBM, promując rozwiązywanie dylematów klinicznych, pielęgnacyjnych w oparciu o wykorzystanie oryginalnych doniesień. Wiarygodnych doniesień naukowych dostarcza baza Cochrane'a czy elektroniczny podręcznik UpToDate, baza Medline[18].
Pojęciem wywodzącym się bezpośrednio z EBM jest EBD (evidence-based design), czyli projektowanie oparte na dowodach/badaniach naukowych. Stosowane do projektowania szpitali, placówek służby zdrowia, a także mebli medycznych.
Postuluje się także rozszerzenie działań „opartych na dowodach” na politykę społeczną[19] (evidence-based policy) i tworzenie prawa (evidence-based legislation)[potrzebny przypis].
Coraz szerzej pojawia się również koncepcja zarządzania opartego na dowodach (evidence-based management) oraz szkoleń opartych na dowodach (evidence-based training)[20].
Zobacz też
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
