From Wikipedia, the free encyclopedia
Максім Горкі (пры нараджэнні Аляксей Максімавіч Пяшкоў[6][7][8], устойлівым з’яўляецца таксама ўжыванне сапраўднага імя пісьменніка ў спалучэнні з псеўданімам — Аляксей Максімавіч Горкі; 16 (28) сакавіка 1868, Ніжні Ноўгарад, Расійская імперыя — 18 чэрвеня 1936, Горкі[9], Маскоўская вобласць, СССР) — рускі празаік , драматург , журналіст, публіцыст , грамадскі дзеяч[10]. Адзін з самых значных і вядомых у свеце рускіх пісьменнікаў і мысляроў[11]. Ганаровы акадэмік АН БССР (1932)[10]. Ганаровы член Мінскага гарсавета (1931)[10]
| Максім Горкі | |
|---|---|
| руск.: Алексей Максимович Пешков | |
 | |
| Асабістыя звесткі | |
| Імя пры нараджэнні | Аляксей Максімавіч Пяшкоў |
| Псеўданімы |
Максим Горький, Иегудиил Хламида |
| Дата нараджэння | 16 (28) сакавіка 1868[1][2][…] |
| Месца нараджэння | |
| Дата смерці | 18 чэрвеня 1936[2][5][…] (68 гадоў) |
| Месца смерці | |
| Пахаванне | |
| Грамадзянства | |
| Жонка | Кацярына Паўлаўна Пяшкова[d] і Марыя Фёдараўна Андрэева[d] |
| Дзеці | Максім Аляксеевіч Пяшкоў[d] |
| Месца працы | |
| Прафесійная дзейнасць | |
| Род дзейнасці | пісьменнік, драматург, раманіст, паэт, публіцыст, драматург, аўтабіёграф, журналіст, аўтар дзённіка, палітык, выдавец |
| Гады творчасці | 1892 — 1936 |
| Кірунак | Рамантызм/Рэалізм |
| Мова твораў | руская |
| Грамадская дзейнасць | |
| Партыя | |
| Член у | |
| Узнагароды | |
| Подпіс |
 |
 Творы ў Вікікрыніцах | |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
 Цытаты ў Вікіцытатніку | |
5 разоў намінаваны на Нобелеўскую прэмію па літаратуры[12]: у 1918, 1923, два разы ў 1928, 1933 гадах[13].
Пачаўшы з рамантычна адухоўленых навел, песень у прозе і апавяданняў, у 1901 годзе Горкі звярнуўся да драматургіі. На мяжы XIX і XX стагоддзяў праславіўся як аўтар твораў у рэвалюцыйным духу, які быў асабіста блізкім да сацыял-дэмакратаў і знаходзіўся ў апазіцыі да царскага рэжыму. Росквіт творчай біяграфіі пісьменніка адзначаны цыкламі нарысаў, аўтабіяграфічных аповесцяў, п’есамі, двума буйнымі раманамі, а таксама кнігамі і апавяданнямі ў жанры публіцыстычнай дакументалістыкі.
Асноўны пафас твораў Горкага — мара пра «новых людзей», бясстрашных і свабодных, якія валодаюць высокімі інтэлектуальнымі і фізічнымі здольнасцямі, здольных дасягнуць звышмэтаў за гранню магчымага, не выключаючы неўміручасці[14].
У эміграцыі правёў агулам больш за 18 гадоў, у тым ліку 15 гадоў у Італіі, пры гэтым не авалодаў ніводнай замежнай мовай[15][16].
У пачатку XX стагоддзя быў адным з ідэолагаў богабудаўніцтва[17], у 1909 годзе дапамагаў удзельнікам гэтай плыні ўтрымліваць школу на востраве Капры для рабочых, якую У. І. Ленін называў «літаратарскім цэнтрам богабудаўніцтва».
Горкі стаяў на чале трох буйных выдавецтваў — «Знание», «Парус» і «Всемирная литература» (з 1902 па 1921 год), прыўнёс у кнігавыдавецкую дзейнасць наватарскія падыходы.
Нягледзячы на тое, што некаторы час Горкі быў найбуйнейшым спонсарам бальшавіцкай фракцыі[18], да Кастрычніцкай рэвалюцыі і Савецкай улады ў яе пачатковы перыяд ён паставіўся скептычна. Хадатайнічаў перад бальшавікамі за арыштаваных і асуджаных на смяротнае пакаранне.
Пасля некалькіх гадоў культурнай і праваабарончай працы ў Савецкай Расіі жыў за мяжой у 1920-я (Берлін, Марыенбад, Сарэнта)[10]. У 1932 годзе канчаткова вярнуўся ў СССР, дзе ў апошнія гады жыцця атрымаў афіцыйнае прызнанне як заснавальнік сацыялістычнага рэалізму.
Горкі быў самым выдаваным у СССР савецкім пісьменнікам: за 1918—1986 гады агульны тыраж 3556 выданняў склаў 242,621 млн экзэмпляраў. Калі ж прымаць у разлік ўсіх рускіх пісьменнікаў, то Горкі саступае толькі Л. М. Талстому і А. С. Пушкіну[19]. Поўны збор твораў Горкага складаецца з 60 тамоў: мастацкія творы выдадзены ў 1968—1973 гадах, публіцыстыка — пасля 1985 года, лісты цалкам не выдадзеныя да гэтага часу[20]. З 1932 па 1990 год імя Горкага насіў яго родны горад Ніжні Ноўгарад.
Псеўданім М. Горкі ўпершыню з’явіўся 12 верасня 1892 года ў тыфліскай газеце «Кавказ» у подпісе да аповяду «Макар Чудра»[21].
Аляксей Максімавіч Пяшкоў нарадзіўся ў 1868 годзе ў Ніжнім Ноўгарадзе, у вялікім драўляным доме на каменным падмурку на Каваліхінскай вуліцы, які належаў яго дзеду, уладальніку фарбавальнай майстэрні, Васілю Васільевічу Кашырыну[22]. Хлопчык з’явіўся ў сям’і цясляра Максіма Савацьевіча Пяшкова (1840—1871), які быў сынам разжалаванага афіцэра. Па іншай версіі, якую шэраг літаратуразнаўцаў ігнаруюць, біялагічным бацькам пісьменніка быў кіраўнік астраханскай канторы параходства І. С. Колчын[23][24]. Быў ахрышчаны ў праваслаўі[25]. У тры гады Алёша Пяшкоў захварэў халерай, але змог выжыць. Заразіўшыся ад сына халерай, М. С. Пяшкоў памёр 29 ліпеня 1871 года ў Астрахані, дзе ў апошнія гады жыцця працаваў кіраўніком параходнай канторы. Алёша амаль не памятаў бацьку, але расказы блізкіх пра яго пакінулі глыбокі след — нават псеўданім «Максім Горкі», па сцвярджэнні старых ніжагародцаў, быў узяты ім ў 1892 годзе ў памяць пра Максіма Савацьевіча. Маці Аляксея клікалі Варвара Васільеўна, народжаная Кашырына (1842—1879) — з мяшчанскай сям’і; рана заўдавеўшы, другі раз выйшла замуж, памерла 5 жніўня 1879 года ад сухотаў. Бабуля Максіма — Акуліна Іванаўна замяніла хлопчыку бацькоў. Дзед Горкага Савацій Пяшкоў даслужыўся да афіцэра, але быў разжалаваны і сасланы ў Сібір «за жорсткае абыходжанне з ніжнімі чынамі», пасля чаго запісаўся ў мяшчане. Яго сын Максім пяць разоў уцякаў ад бацькі і ў 17 гадоў пайшоў з дому назаўжды[21][26].
Рана асірацеўшы, Аляксей правёў дзіцячыя гады ў сям’і дзеда па маці Васіля Кашырына ў Ніжнім Ноўгарадзе, у прыватнасці ў Доме на Паштовым з’ездзе, дзе ў XXI стагоддзі размяшчаўся музей. З 11 гадоў вымушаны быў зарабляць — ісці «ў людзі»: працаваў «хлопчыкам» пры краме, буфетным посуднікам, на параходзе, пекарам, вучыўся ў іканапіснай майстэрні.
Чытаць Аляксея навучыла маці, дзед Кашырын навучыў азам царкоўнай граматы. Нядоўга вучыўся ў прыходскай школе, потым, захварэўшы воспай, вымушаны быў спыніць навучанне ў школе. Затым два класа адвучыўся ў Слабадским пачатковым вучылішчы ў Канавіне, дзе жыў з маці і айчымам. Адносіны з настаўнікам і са школьным святаром складваліся ў Аляксея цяжка. Светлыя ўспаміны Горкага пра школу звязаныя з наведваннем яе епіскапам Астраханскім і Ніжнегародскім Хрысанфам. Уладыка вылучыў Пяшкова з усяго класа, доўга і павучальна гутарыў з хлопчыкам, пахваліў яго за веды жыццяў святых і Псалтыра, папрасіў паводзіць сябе дабрапрыстойна, «не гарэзаваць». Аднак пасля ад’езду епіскапа Аляксей на злосць дзеду Кашырына скрэмзаў яго любімыя святцы і выстрыг у кнігах нажніцамі лікі святых. У аўтабіяграфіі Пяшкоў адзначаў, што ў дзяцінстве не любіў хадзіць у царкву, але дзед прымушаў яго ісці ў храм сілай, пры гэтым ні пра споведзь, ні пра прычашчэнне не згадваецца зусім. У школе Пяшкоў лічыўся цяжкім падлеткам[27]. Атэістычны светапогляд захаваўся ў Горкага на ўсё жыццё, ужо стаўшы масцітым пісьменнікам, ён сказаў: «Бог выдуманы — і дрэнна выдуманы! — для таго, каб умацаваць уладу чалавека над людзьмі, і патрэбны ён толькі чалавеку-гаспадару, а рабочаму народу ён — відавочны вораг»[28].
Пасля хатняй сваркі з айчымам, якога Аляксей ледзь не зарэзаў за жорсткае абыходжанне з маці, Пешкоў вярнуўся назад да дзеда Кашырына, які да таго часу зусім згалеў. На некаторы час «школай» хлопчыка стала вуліца, дзе ён праводзіў час у кампаніі падлеткаў, пазбаўленых бацькоўскага нагляду; атрымаў там мянушку Башлык. Нядоўга вучыўся ў пачатковым прыходскім вучылішчы для дзяцей з немаёмных слаёў. Пасля ўрокаў для пражытка збіраў рыззё, разам з кампаніяй аднагодкаў падкрадаў дровы са складоў; на ўроках Пяшкова высмейвалі як «галечу». Пасля чарговай скаргі аднакласнікаў настаўніку, што ад Пяшкова быццам бы пахне памыйнай ямай і непрыемна сядзець побач з ім, несправядліва пакрыўджаны Аляксей неўзабаве кінуў вучылішча. Сярэдняй адукацыі не атрымаў, дакументаў для паступлення ва ўніверсітэт не меў. Пры гэтым Пяшкоў валодаў моцнай воляй да навучання і, па сведчанні дзеда Кашырына, «конскай» памяццю. Пешкоў шмат і прагна чытаў, праз некалькі гадоў ўпэўнена вывучаў і цытаваў філосафаў-ідэалістаў — Ніцшэ, Гартмана, Шапенгаўэра, Каро, Сэллі; учорашні валацуга пабіваў дыпламаваных прыяцеляў сваім знаёмствам з творамі класікаў. Аднак і да 30 гадоў Пешкоў пісаў напаўпісьменна, з масай арфаграфічных і пунктуацыйных памылак, якія яшчэ доўга выпраўляла яго жонка Кацярына, прафесійны карэктар[29].
Пачынаючы з юнацтва і на працягу ўсяго жыцця Горкі увесь час паўтараў, што не «піша», а толькі «вучыцца пісаць». Сябе пісьменнік з маладых гадоў называў чалавекам, які «ў свет прыйшоў, каб не згаджацца»[30][31].
З дзяцінства Аляксей быў піраманам, надзвычай любіў глядзець, як зачаравальна гарыць агонь[32].
Па агульным меркаванні літаратуразнаўцаў, аўтабіяграфічную трылогію Горкага, якая ўключае аповесці «Дзяцінства», «У людзях» і «Мае ўніверсітэты», нельга ўспрымаць як дакументальнае, а тым больш навуковае апісанне яго ранняй біяграфіі. Падзеі, выкладзеныя ў гэтых мастацкіх творах, творча зменены фантазіяй і уяўленнем аўтара, кантэкстам рэвалюцыйнай эпохі, калі былі напісаныя гэтыя кнігі Горкага. Сямейныя лініі Кашырына і Пяшкова выбудаваныя міфалагічна, далёка не заўсёды пісьменнік атаясамляў асобу свайго героя Аляксея Пяшкова з сабой, у трылогіі фігуруюць як сапраўдныя, так і выдуманыя падзеі і персанажы, характэрныя для часу, на які прыйшліся маладыя гады Горкага[33].
Сам Горкі аж да сталага ўзросту лічыў, што ён нарадзіўся ў 1869 годзе; ў 1919 годзе ў Петраградзе шырока адзначаўся яго 50-гадовы «юбілей»[34]. Дакументы, якія пацвярджаюць факт нараджэння пісьменніка ў 1868 годзе, паходжанне і акалічнасці дзяцінства (метрычныя запісы, рэвізскія казкі і паперы казённых палат), былі выяўленыя ў 1920-х гадах біёграфам Горкага, крытыкам і гісторыкам літаратуры Ільёй Груздзевым і энтузіястамі-краязнаўцамі; упершыню апублікаваны ў кнізе «Горкі і яго час»[35].
Па сацыяльным паходжанні Горкі яшчэ ў 1907 годзе падпісваўся як «горада Ніжняга Ноўгарада цэхавы малярнага цэха Аляксей Максімавіч Пяшкоў». У слоўніку Бракгаўза і Эфрона Горкі пазначаны як мешчанін[36].
У 1884 годзе Аляксей Пяшкоў прыехаў у Казань і паспрабаваў паступіць у Казанскі ўніверсітэт, але пацярпеў няўдачу. У той год статутам універсітэта было рэзка скарочана колькасць месцаў для выхадцаў з самых бедных слаёў, да таго ж у Пяшкова не было атэстата аб сярэдняй адукацыі. Працаваў на прыстанях, дзе пачаў наведваць сходкі рэвалюцыйна настроенай моладзі. Пазнаёміўся з марксісцкай літаратурай і прапагандысцкай працай. У 1885—1886 гадах працаваў у кандытарскай і булачнай В. Сямёнава. У 1887 годзе працаваў у булачнай народніка Андрэя Сцяпанавіча Дзеранкова (1858—1953), даходы якой накіроўваліся на нелегальныя гурткі самаадукацыі і іншую фінансавую падпітку руху народнікаў ў Казані. У гэтым жа годзе страціў бабулю і дзядулю: А. І. Кашырына памерла 16 лютага, В. В. Кашырын — 1 мая[37]
12 снежня 1887 года ў Казані, на высокім беразе над Волгай, за агароджай манастыра, 19-гадовы Пяшкоў у прыступе юнацкай дэпрэсіі распачаў спробу самагубства, прабіўшы сабе са стрэльбы лёгкае. Куля затрымалася ў целе, вартаўнік-татарын, які падаспеў тэрмінова, выклікаў паліцыю, і Аляксея адправілі ў земскую бальніцу, дзе зрабілі паспяховую аперацыю. Рана аказалася не смяротнай, аднак яна паслужыла штуршком да пачатку працяглай хваробы дыхальных органаў. Спробу суіцыду праз некалькі дзён Пяшкоў паўтарыў ў бальніцы, дзе пасварыўся з прафесарам медыцыны Казанскага ўніверсітэта М. І. Студэнцкім[38], раптам схапіў у ардынатарскай буйную бутэлечку хлоральгідрату і зрабіў некалькі глыткоў, пасля чаго быў другі раз выратаваны ад смерці прамываннем страўніка. У аповесці «Мае ўніверсітэты» Горкі з сорамам і самаасуджэннем назваў тое, што здарылася, самым цяжкім эпізодам са свайго мінулага, апісаць гісторыю ён спрабаваў у апавяданні «Выпадак з жыцця Макара». За спробу самагубства і адмову ад пакаяння Казанскай духоўнай кансісторыяй быў адлучаны ад царквы на чатыры гады[39][40].
На думку псіхіятра, прафесара І. Б. Галанта, які ў сярэдзіне 1920-х гадоў вывучаў асобу пісьменніка і псіхапаталагічную падаплёку яго твораў і яго жыцця, у юнацтве Аляксей Пяшкоў быў псіхічна неўраўнаважаным чалавекам і моцна пакутаваў з гэтай прычыны; аб выяўленым ім постфактум «цэлым букеце» псіхічных захворванняў прафесар Галант паведаміў у лісце самому Горкаму. У маладога Пяшкова праглядаўся, у прыватнасцi, суіцыдальны комплекс, схільнасць да самагубства як да сродку кардынальнага рашэння жыццёвых праблем. Да падобных высноў ў 1904 годзе прыйшоў таксама псіхіятр, доктар медыцыны М. В. Шайкевіч, які напісаў кнігу «Псіхапаталагічныя рысы герояў Максіма Горкага», выдадзеную ў Санкт-Пецярбургу. Сам Горкі ў старым узросце адпрэчваў гэтыя дыягназы, не жадаючы прызнаваць сябе вылечаным ад псіхапаталогіі, аднак забараніць медыцынскія даследаванні сваёй асобы і творчасці быў не ў стане[41].
У 1888 годзе разам з рэвалюцыянерам-народнікам М. А. Ромасем прыязджае ў сяло Краснавідава пад Казанню для вядзення рэвалюцыйнай прапаганды. Быў упершыню арыштаваны за сувязь з кружком М. Я. Федасеева. Знаходзіўся пад пастаянным наглядам паліцыі. Пасля таго, як заможныя сяляне спалілі дробязную лаўку Ромася, Пяшкоў некаторы час батрачыў. У кастрычніку 1888 года паступіў вартаўніком на станцыю Добрынка Гразе-Царыцынскай чыгункі. Уражанні ад знаходжання ў Добрынцы паслужылі асновай для аўтабіяграфічнага аповяду «Вартаўнік» і апавядання «Нуды дзеля». Потым з’ехаў на Каспійскае мора, дзе падрадзіўся ў арцель рыбаловаў[42][21].
У студзені 1889 года, па асабістым прашэнні (скарзе ў вершах), пераведзены на станцыю Барысаглебск, затым вагаўшчыком на станцыю Крутая[43]. Там Аляксея заспела першае моцнае пачуццё да дачкі начальніка станцыі Марыі Басаргіной; Пяшкоў нават прасіў рукі Марыі ў яе бацькі, але атрымаў адмову[44]. Праз 10 гадоў ужо жанаты пісьменнік у лісце да жанчыны з пяшчотай успамінаў: «Я ўсё памятаю, Марыя Захараўна. Добрае не забываецца, не так ужо шмат яго ў жыцці, каб можна было забываць…»[45]. Спрабаваў арганізаваць сярод сялян земляробскую калонію талстоўскага тыпу. Склаў калектыўны ліст з гэтай просьбай «ад імя ўсіх» і хацеў сустрэцца з Л. М. Талстым у Яснай Паляне і Маскве. Аднак Талстой (да якога тады ішлі за радай тысячы людзей, многіх з іх яго жонка Соф’я Андрэеўна называла «цёмнымі лайдакамі»), не прыняў хадака, і Пяшкоў вярнуўся ні з чым у Ніжні Ноўгарад у вагоне з надпісам «для жывёлы»[46].
У канцы 1889 — пачатку 1890 года пазнаёміўся ў Ніжнім Ноўгарадзе з пісьменнікам У. Г. Караленкам, якому прынёс для водгуку свой першы твор, паэму «Песня старога дуба». Прачытаўшы паэму, Караленка разнёс яе ў пух і прах. З кастрычніка 1889 года Пяшкоў працаваў пісарам у адваката А. І. Ланіна[47]. У гэтым жа месяцы упершыню быў арыштаваны[10] і заключаны ў Ніжагародскую турму — гэта было «рэха» разгрому студэнцкага руху ў Казані; гісторыю першага арышту апісаў у нарысе «Час Караленка»[48]. Завязаў сяброўства са студэнтам-хімікам Н. З. Васільевым, які пазнаёміў Аляксея з філасофіяй[21].
29 красавіка 1891 года Пяшкоў адправіўся з Ніжняга Ноўгарада вандраваць «па Русі». Пабываў у Паволжы, на Доне, на Украіне (у Мікалаеве трапіў у лякарню), у Крыму і на Каўказе, большую частку шляху прайшоў пешшу, часам ехаў на фурманках, на тармазных пляцоўках чыгуначных грузавых вагонаў . У лістападзе прыйшоў у Тыфліс. Уладкаваўся рабочым у чыгуначную майстэрню. Улетку 1892 года ў Абхазіі працаваў на будаўніцтве шашы Сухум — Новарасійск, пасля чаго ненадоўга залучыўся на Бакінскія нафтапромыслы — гэту працу пісьменнік потым называў самай цяжкай з усіх, што выпалі на яго долю[49]. Тым жа летам вярнуўся ў Тыфліс, жыў у падвале на Нова-Арсенальнай вуліцы разам з механікам, каморнікам, семінарыстам, студэнтам і чыгуначным рабочым. Прапаноўваў рабочым запісваць у сшыткі і нататнікі факты самавольства і прыгнёту з боку адміністрацыі на прадпрыемствах, паколькі верыў, што зафіксаванае ў пісьмовай крыніцы валодае сілай сведчання і падточвае сацыяльную несправядлівасць. Тыфліскія знаёмыя адзначалі магутную постаць Пяшкова, яго знарок грубаватыя манеры, руху і жэсты. У Тыфліскі перыяд Пяшкоў напісаў цэлыя сшыткі высакамоўных вершаў у перайманне Байрану, на памяць чытаў суседзям па склепе «Каіна» і «Манфрэда». Пасля на аснове сваіх вершаваных накідаў стварыў паэму «Дзяўчына і смерць», упершыню апублікаваную ў 1918 годзе. Наадварот, вусныя апавяданні Пешкова, па ўспамінах слухачоў, адрозніваліся жыццёвай пэўнасцю, іранічным стылем і яркасцю дэталяў[50].
Да 1892 года Пяшкоў ужо меў досвед працы грузчыкам, сталяром, красільшчыкам, хлебапёкам, бурлаком, будаўніком, вартаўніком, рэпарцёрам і інш[51]. У Тыфлісе Пяшкоў пазнаёміўся і пасябраваў з удзельнікам рэвалюцыйнага руху Аляксандрам Калюжным. Слухаючы апавяданні юнака аб падарожжах па краіне, Калюжны настойліва прапаноўваў Пяшкову запісваць гісторыі, якія з ім здарыліся. Калі рукапіс «Макара Чудры» (драмы з цыганскага жыцця) быў гатовы, Калюжны з дапамогай знаёмага журналіста Цвятніцкага здолеў надрукаваць аповяд у газеце «Каўказ». Публікацыя выйшла 12 верасня 1892 года, падпісаны аповяд быў — М. Горкі. Псеўданім «Горкі»[52] Аляксей прыдумаў сам. Пасля ён казаў Калюжнаму: «Не пісаць жа мне ў літаратуры — Пяшкоў…». У кастрычніку гэтага ж года Пяшкоў вярнуўся ў Ніжні Ноўгарад[53][21].
У 1893 годзе пісьменнік-пачатковец апублікаваў некалькі апавяданняў у ніжагародскіх газетах «Волгарь» і «Волжский вестник». Яго літаратурным настаўнікам становіцца Караленка. У гэтым жа годзе 25-гадовы Аляксей Пяшкоў ўступіў у першы, нявенчаны шлюб з акушэркай Вольгай Юльеўнай Каменскай, гераіняй яго пазнейшага аповяду «Аб першым каханні» (1922). З Вольгай ён быў знаёмы з 1889 года, яна была старэйшая на 9 гадоў, да таго часу ўжо сыйшла ад першага мужа і мела дачку. Пісьменніку здаўся пацешным таксама факт, што маці Каменскай, таксама акушэрка, калісьці прымала нованароджанага Пяшкова. Каменскай звернутая першая з вядомых аўтабіяграфій Горкага, напісаная ў выглядзе ліста пад уплывам паэта Гейнэ і якая мела вычварную назву «Выклад фактаў і дум, ад узаемадзеяння якіх адсохлі лепшыя кавалкі майго сэрца» (1893). Растаўся Аляксей з Каменскай ўжо ў 1894 годзе: пералом у адносінах наступіў пасля таго, як Вольга, якой «усю мудрасць жыцця замяніў падручнік акушэрства», заснула пры аўтарскім чытанні толькі што напісанай навелы «Старая Ізергіль»[55][56].
У жніўні 1894 года па рэкамендацыі Караленкі Пяшкоў напісаў апавяданне «Чалкаш» пра прыгоды басяка-кантрабандыста. Аповяд аднёс у часопіс «Русское богатство», твор некаторы час праляжаў у рэдакцыйным партфелі. У 1895 годзе Караленка параіў Пяшкову пераехаць у Самару, дзе той стаў прафесійным журналістам, і пачаў зарабляць сабе на хлеб артыкуламі, фельетонамі і нарысамі — пад псеўданімам Иегудиил Хламида. Псеўданім парадыраваў з’едлівага семінарыста, аўтарскі стыль быў падобны «на духоўную літаратуру, красамоўную і архаічную». Папулярнай стала рэгулярная афарыстычныя рубрыка «Мысли и максимы». Усяго за два няпоўныя гады ў самарскай газеце Пяшкоў апублікаваў каля 500 артыкулаў, нарысаў і фельетонаў (не лічачы белетрыстыкі, якую склалі апавяданні), што было неймавернай прадукцыйнасцю для тагачасных публіцыстаў у Расіі[57]. У чэрвеньскім нумары часопіса «Русское богатство», нарэшце, быў апублікаваны «Чалкаш», які прыносіць першую літаратурную вядомасць свайму аўтару — Максіму Горкаму[58].
У 1895 годзе ў выданні «Самарская газета» быў апублікаваны нарыс «Бабуля Акуліна» — першы накід да будучай аповесці «Дзяцінства»[59].
30 жніўня 1896 года ў самарскім Вазнясенскім саборы Горкі абвянчаўся з дачкой збяднелага памешчыка (які стаў упраўляючым), учорашняй гімназісткай, карэктарам «Самарскай газеты» Кацярынай Волжынай, малодшай сябе на 8 гадоў. Нямала пабачыўшы і ўжо даволі вядомы пісьменнік здаўся працаўніцы карэктуры «напаўбогам», сам жа Горкі ўспрымаў нявесту паблажліва, доўгімі заляцаннямі не удастоіў. У кастрычніку 1896 года хвароба стала праяўляць сябе ўсё больш трывожна: Горкі месяц ляжаў з бранхітам, які перайшоў у запаленне лёгкіх, а ў студзені яму быў упершыню пастаўлены дыягназ — туберкулёз. Лячыўся ў Крыму, далечваўся ў суправаджэнні жонкі на Украіне, у вёсцы Мануйлаўцы пад Палтавай, дзе асвойваў украінскую мову. 21 ліпеня 1897 года там жа нарадзіўся яго першынец — сын Максім[60].
У 1896 годзе Горкі піша водгук на першы кінасеанс апарата «Сінематограф» у кафэшантане Шарля Амона на Ніжагародскім кірмашы[61][62].
У 1897 годзе Горкі — аўтар твораў у часопісах «Русская мысль», «Новое слово» і «Северный вестник». Апублікаваны яго апавяданні «Канавалаў», «Зазубіна», «Кірмаш ў Голтве», «Муж і жонка Арловы», «Мальва», «Былыя людзі» і іншыя. У кастрычніку пачаў працу над першым буйным творам, аповесцю «Фама Гардзееў»[58].
З кастрычніка 1897 года да сярэдзіны студзеня 1898 года Горкі жыў у пасёлку Каменка (цяпер горад Куўшынава Цвярской вобласці) на кватэры ў свайго сябра Мікалая Захаравіча Васільева, які працаваў на Каменскай папяровай фабрыцы і які кіраваў нелегальным рабочым марксісцкім гуртком. Пасля жыццёвыя ўражанні гэтага перыяду паслужылі пісьменніку матэрыялам для рамана «Жыццё Кліма Самгіна».
У 1898 годзе выдавецтвам С. Дараватаўскага і А. Чарушнікава выпушчаны першыя два тамы твораў Горкага. У тыя гады наклад першай кнігі маладога аўтара рэдка перавышаў 1000 экзэмпляраў. А. Багдановіч раіў выпусціць першыя два тамы «Нарысаў і апавяданняў» М. Горкага па 1200 экзэмпляраў. Выдаўцы «рызыкнулі» і выпусцілі больш. Першы том 1-га выдання «Нарысаў і апавяданняў» выйшаў накладам 3000 экзэмпляраў[63], другі том — 3500. Абодва тамы былі хутка распрададзеныя. Праз два месяцы пасля выхаду кнігі пісьменнік, чыё імя было ўжо на слыху, быў зноў арыштаваны ў Ніжнім, этапаваны і заключаны ў Метэхскі замак Тыфліса за ранейшыя рэвалюцыйныя справы. У рэцэнзіі на «Нарысы і апавяданні» крытыка і публіцыста, галоўнага рэдактара часопіса «Русское богатство» М. К. Міхайлоўскага адзначалася пранікненне ў творчасць Горкага «асаблівай маралі» і месіянскіх ідэй Ніцшэ[64].
У 1899 годзе Горкі ўпершыню з’яўляецца ў Санкт-Пецярбургу. У гэтым жа годзе выдавецтвам С. Дараватаўскага і А. Чарушнікава першым выданнем выпушчаны трэці том «Нарысаў і апавяданняў» накладам 4100 экзэмпляраў і другім выданнем 1-й і 2-й тамы накладам па 4100 экзэмпляраў. У гэтым жа годзе публікуюцца раман «Фама Гардзееў», паэма ў прозе «Песня пра сокала». З’яўляюцца першыя пераклады Горкага на замежных мовах[65].
У 1900—1901 годзе Горкі напісаў раман «Трое», які застаўся малавядомым. Адбываецца асабістае знаёмства Горкага з Чэхавым, Талстым.
У сакавіку 1901 года ў Ніжнім Ноўгарадзе стварыў твор невялікага фармату, але рэдкага, арыгінальнага жанру, песню ў прозе, — шырока вядомую як «Песня пра Буравесніка». Удзельнічае ў марксісцкіх працоўных гуртках Ніжняга Ноўгарада, Сормава, Санкт-Пецярбурга; напісаў пракламацыю, якая заклікае да барацьбы з самадзяржаўем. За гэты арыштаваны і высланы з Ніжняга Ноўгарада.
У 1901 годзе Горкі ўпершыню звярнуўся да драматургіі. Стварае п’есы «Мяшчане» (1901), «На дне» (1902). У 1902 годзе ён стаў хросным і прыёмным бацькам яўрэя Зіновія Свярдлова, які ўзяў прозвішча Пяшкоў і прыняў праваслаўе. Гэта было неабходна для таго, каб Зіновій атрымаў права жыць у Маскве.
21 лютага 1902 года пасля ўсяго шасці гадоў рэгулярнай літаратурнай дзейнасці адбываецца абранне Горкага ў ганаровыя акадэмікі Імператарскай Акадэміі навук па разрадзе прыгожага пісьменства. Абураны Мікалай II наклаў з’едлівую рэзалюцыю: «Больш чым арыгінальна». І перш чым Горкі змог скарыстацца сваімі новымі правамі, яго абранне было анулявана ўрадам, паколькі новаабраны акадэмік «знаходзіўся пад наглядам паліцыі». У сувязі з гэтым Чэхаў і Караленка адмовіліся ад сяброўства ў Акадэміі. Сябраваць з Горкім і праяўляць салідарнасць з ім у літаратурным асяроддзі стала прэстыжна. Горкі становіцца заснавальнікам плыні «сацыяльны рэалізм» і заканадаўцам літаратурных мод: з’яўляецца цэлая плеяда маладых пісьменнікаў (Елеонаў, Юшкевіч, Скіталец, Гусеў-Арэнбургскі, Купрын і дзясяткі іншых), якіх абагульнена называлі «падмаксімкамі» і раз сустрэўшыся стараліся пераймаць Горкаму ва ўсім, пачынаючы ад манеры насіць вусы і шырокія капялюшы, акцэнтаванай рэзкасці і грубаватасці манер, уласцівых, як лічылася, простаму чалавека, уменню ўставіць па месцы ў літаратурную гаворку салёнае слоўца, і заканчваючы волжскім оканнем, якое і ў Горкага гучала некалькі найграна, штучна[66][67]. 20 сакавіка 1917 года пасля звяржэння манархіі Горкі быў абраны ганаровым членам Акадэміі навук паўторна.
У 1902 годзе Горкі ўпершыню апублікаваў верш «Валашская легенда», які стаў потым вядомым пад назвай «Легенда пра Марка».
А вы на земле проживёте,
Как черви слепые живут:
Ни сказок о вас не расскажут,
Ни песен про вас не споют.— Максім Горкі. «Легенда пра Марка», апошняя страфа
Першапачаткова «Легенда пра Марка» ўваходзіла ў апавяданне «Аб маленькай феі і маладым чабане (Валашская казка)». Пазней Горкі істотна перапрацаваў рэч, зноўку напісаў заключную страфу, зрабіў верш асобным творам і даў згоду кампазітару Аляксандру Спендыяраву пакласці яго на музыку. У 1903 годзе выйшла першае выданне новага тэксту, які суправаджаўся нотамі. У далейшым верш шмат разоў перавыдаваўся пад назвамі: «Валашская казка», «Фея», «Рыбак і фея». У 1906 годзе верш уключаны ў кнігу «М. Горкі. Песня пра Сокала. Песня пра Буравесніка. Легенда пра Марка». Гэта першая кніга з аб’ёмнай «Таннай бібліятэкі таварыства „Веды“», выдадзенай у Санкт-Пецярбургу ў 1906 годзе, дзе налічвалася больш за 30 твораў Горкага[68].
У верасні 1902 года, ужо сусветна вядомы пісьменнік, які атрымліваў салідныя ганарары, з жонкай Кацярынай Паўлаўнай і дзецьмі Максімам (нар. 21 ліпеня 1897) і Кацяй (нар. 26 мая 1901), пасяліўся ў арандаваных 11 пакоях ніжагародскага дома барона М. Ф. Кіршбаўма (цяпер Музей-кватэра А. М. Горкага ў Ніжнім Ноўгарадзе). Да гэтага часу Горкі быў аўтарам шасці тамоў літаратурных твораў, каля 50 яго твораў былі выдадзеныя на 16 мовах. У 1902 годзе пра Горкага было апублікавана 260 газетных і 50 часопісных артыкулаў, выдадзена больш за 100 манаграфій. У 1903 і 1904 гадах Таварыства рускіх драматычных пісьменнікаў і кампазітараў двойчы прысуджае Горкаму Грыбаедаўскую прэмію за п’есы «Мяшчане» і «На дне». Пісьменнік набыў прэстыж у сталічным грамадстве: у Санкт-Пецярбургу Горкі быў вядомы па дзейнасці кніжнага выдавецтва «Знание», а ў Маскве з’яўляўся вядучым драматургам у Мастацкім тэатры.
У Ніжнім Ноўгарадзе, пры шчодрай фінансавай і арганізацыйнай падтрымцы Горкага, завяршалася будаўніцтва Народнага дома, ствараўся народны тэатр, адкрылася школа імя Ф. І. Шаляпіна.
Кватэру пісьменніка ў Ніжнім Ноўгарадзе сучаснікі называлі «Горкаўскай акадэміяй», у ёй, па ацэнцы В. Дзясніцкага, панавала «атмасфера высокага духоўнага настрою». Амаль штодня пісьменніка наведвалі ў гэтай кватэры прадстаўнікі творчай інтэлігенцыі, у прасторнай гасцінай часцяком збіраліся па 30-40 дзеячаў культуры. Сярод гасцей былі Леў Талстой, Леанід Андрэеў, Іван Бунін, Антон Чэхаў, Яўген Чырыкаў, Ілья Рэпін, Канстанцін Станіслаўскі. Самы блізкі сябар — Фёдар Шаляпін, які таксама здымаў кватэру ў доме барона Кіршбаўма, актыўна ўдзельнічаў у жыцці сям’і Горкага і горада.
У ніжагародскай кватэры Горкі скончыў п’есу «На дне», адчуў натхняльны поспех пасля яе пастановак у Расіі і Еўропе, зрабіў накіды да аповесці «Маці», напісаў паэму «Чалавек», асэнсаваў канву п’есы «Дачнікі»[69].
На мяжы 1900-х гадоў у жыцці Горкага з’явілася статусная, прыгожая і паспяховая жанчына[70]. 18 красавіка 1900 года ў Севастопалі, куды Маскоўскі Мастацкі тэатр выязджаў паказаць А. П. Чэхаву яго «Чайку», Горкі пазнаёміўся з вядомай маскоўскай актрысай Марыяй Андрэевай. «Мяне захапіла прыгажосць і моц яго таленту», — успамінала Андрэева. Абодвум у год іх першай сустрэчы споўнілася па 32 гады. Пачынаючы з крымскіх гастроляў пісьменнік і актрыса сталі бачыцца часта, Горкі ў ліку іншых запрошаных гасцей стаў наведваць вечары-прыёмы ў багата абстаўленай 9-пакаёвай кватэры Андрэевай і яе мужа, важнага чыгуначнага чыноўніка Жэлябужскага, у Тэатральным праездзе[71]. Асаблівае ўражанне Андрэева зрабіла на Горкага ў вобразе Наташы ў яго першай п’есе «На дне»: «Прыйшоў увесь у слязах, ціснуў рукі, дзякаваў. У першы раз тады я моцна абняла і пацалавала яго, тут жа на сцэне, пры ўсіх»[72][73]. У коле сваіх сяброў Горкі называў Марыю Фёдараўну «Цудоўнай Чалавечынкай» (руск.: Чудесная Человечинка)[71]. Пачуццё да Андрэевай стала істотным фактарам эвалюцыі Горкага, адзначалі Павел Басінскі і Дзмітрый Быкаў, у 1904—1905 годзе пісьменнік пад уплывам Андрэевай зблізіўся з ленінскай партыяй РСДРП і ўступіў у яе[10]. 27 лістапада 1905 года адбываецца першая сустрэча Горкага з Леніным[10], які месяцам раней вярнуўся з палітэміграцыі[74][75][76][77].
У 1903 годзе Андрэева канчаткова сыходзіць са сваёй сям’і (дзе яна доўгі час жыла толькі як гаспадыня і маці дваіх дзяцей), здымае сабе кватэру, становіцца грамадзянскай жонкай і літаратурным сакратаром Горкага, пра што сведчыць Вялікая Савецкая Энцыклапедыя[78]. Пісьменнік, захоплены новым гарачым каханнем, назаўжды пакінуў Ніжні Ноўгарад, стаў жыць у Маскве і Санкт-Пецярбургу, дзе літаратурнае прызнанне і новая грамадская дзейнасць адкрылі перад ім новыя перспектывы. Калі Горкі з Андрэевай летам 1906 года знаходзіліся ў ЗША[10], у Ніжнім Ноўгарадзе ад раптоўнага менінгіту 16 жніўня памірае 5-гадовая дачка Горкага Каця. Горкі напісаў з Амерыкі пакінутай жонцы суцяшальны ліст, дзе патрабаваў берагчы сына[79]. Муж і жонка па ўзаемнай згодзе прынялі рашэнне расстацца, незарэгістраваныя адносіны Горкага з Андрэевай працягваліся да 1919 года, пры гэтым развод з першай жонкай пісьменнікам не афармляўся. Афіцыйна К. П. Пяшкова заставалася яго жонкай да канца жыцця, і гэта не было проста фармальнасцю. 28 мая 1928 года, пасля сямігадовай эміграцыі прыехаўшы ў СССР з Італіі на святкаванне свайго 60-годдзя, Горкі спыніўся ў Маскве на Цвярской вуліцы ў кватэры Кацярыны Пяшковай, якая ўзначальвала тады Камітэт дапамогі палітвязням — адзіную легальную праваабарончую арганізацыю ў СССР. У чэрвені 1936 года, на пахаванні Горкага Кацярына Паўлаўна прысутнічала ў якасці яго законнай, усімі прызнанай ўдавы, якой асабіста выказаў спачуванне Сталін[80][81][82][83].
У 1958 годзе была ўпершыню выпушчаная ў серыі «Жыццё выдатных людзей» масавым 75-тысячным накладам біяграфія «Горкі», аўтарам якой выступіў даследчык яго жыцця і творчасці, савецкі пісьменнік і сцэнарыст Ілья Груздзеў, які быў знаёмы і складаўся ў перапісцы з самім Горкім. У гэтай кнізе ні словам не сказана пра тое, што Андрэева была фактычнай жонкай Горкага, а сама яна згаданая адзіны раз як актрыса Мастацкага тэатра, якая захварэла ў Рызе ў 1905 годзе перытанітам, пра што Горкі ў лісце К. П. Пяшковай выказаў непакой. Упершыню пра сапраўдную ролю Андрэевай ў жыцці Горкага масаваму чытачу стала вядома толькі ў 1961 годзе, калі былі выдадзеныя ўспаміны Марыі Андрэевай, Мікалая Бурэніна, які суправаджаў іх у паездцы ў ЗША і іншых калегаў па сцэне, рэвалюцыйнай барацьбе[84][85]. У 2005 годзе ў серыі ЖЗЛ выйшла новая біяграфія «Горкі», аўтарства Паўла Басінскага, дзе, хоць і скупа, але асветленая роля Марыі Андрэевай у жыцці пісьменніка, згадваецца таксама і пра тое, што адносіны паміж двума жонкамі не былі канфліктнымі: так, К. П. Пяшкова з сынам Максімам прыязджала на Капры ў госці да Горкага і нязмушана мела зносіны з М. Ф. Андрэевай. У дзень пахавання Горкага, 20 ліпеня 1936 года, згодна з гістарычнай фатаграфіяй у Калоннай зале Дома Саюзаў, К. П. Пяшкова і М. Ф. Андрэева ішлі за катафалкам у адным шэрагу, плячом да пляча[76][86]. Тэма «Горкі і Андрэева» даследуецца таксама ў манаграфіі Дзмітрыя Быкава «Ці быў Горкі?» (2012)[77].
У 1904—1905 гадах Максім Горкі піша п’есы «Дачнікі», «Дзеці сонца», «Варвары». За рэвалюцыйную пракламацыю, і ў сувязі з расстрэлам 9 студзеня, арыштаваны і заключаны ў адзіночную камеру Петрапаўлаўскай крэпасці[10]. У абарону Горкага выступілі вядомыя дзеячы мастацтва Герхарт Гаўптман, Анатоль Франс, Агюст Радэн, Томас Хардзі, Джордж Мерэдзіт, італьянскія пісьменнікі Грацыя Деледда, Марыа Рапісардзі, Эдмонда Дэ Амічыс, сербскі пісьменнік Радае Доманавіч[87], кампазітар Джакама Пучыні, філосаф Бенедэта Крочэ і іншыя прадстаўнікі творчага і навуковага свету з Германіі, Францыі, Англіі. У Рыме прайшлі студэнцкія дэманстрацыі[88]. Пад ціскам грамадскасці 14 лютага 1905 года вызвалены пад заклад. У лістападзе 1905 года Горкі ўступіў у Расійскую сацыял-дэмакратычную рабочую партыю.
У 1904 годзе ў Горкага адбыўся разрыў з Маскоўскім Мастацкім тэатрам. У Аляксея Максімавіча паўсталі планы стварэння ў Санкт-Пецярбургу новага маштабнага тэатральнага праекта. Галоўнымі арганізатарамі таварыства павінны былі стаць, акрамя Горкага, Сава Марозаў, Вера Камісаржэўская, Канстанцін Нязлобін. Тэатр меркавалася адкрыць у арандаваным на сродкі Савы Марозава будынку на Ліцейным праспекце, а ў складзе трупы планавалася аб’яднаць акцёраў тэатраў Нязлобіна і Камісаржэўскай, з Масквы запрошаны быў і Васіль Качалаў. Аднак па шэрагу прычын, як творчых, так і арганізацыйных, новы тэатр у Санкт-Пецярбургу так і не ўдалося стварыць. Восенню 1905 года ў Мастацкім тэатры адбылася прэм’ера новай п’есы Горкага «Дзеці сонца», дзе Андрэева выканала ролю Лізы[89].
Асабістае жыццё Горкага ў гэты палітычна бурны перыяд, насупраць, характарызуецца супакаеннем, стабільнасцю і дабрабытам. Другую палову 1904 года Горкі і Андрэева разам правялі ў дачным пасёлку Куакала пад Пецярбургам. Там, на мызе Лінтуля, Андрэевай арандавалася вялікая дача, пабудаваная ў псеўдарускім стылі, акружаная садам у духу старадаўніх маёнткаў рускіх памешчыкаў, дзе Горкі набыў у сувязі з Марыяй Фёдараўнай шчасце і супакой, якія натхняльна адбіліся на яго творчасці. Яны наведваліся ў суседнюю сядзібу «Пянаты», да мастака Ільі Рэпіна, у яго незвычайным доме аўтарскай архітэктуры зроблена некалькі вядомых фатаграфій пары. Потым Горкі і Андрэева адправіліся ў Рыгу, дзе гастраляваў Маскоўскі Мастацкі тэатр. Адпачывалі на гаючых крыніцах курорта Старая Руса. Частку часу Горкі і Андрэева праводзілі ў кватэры актрысы ў Маскве ва Успольным завулку, 16[90]. З 29 сакавіка па 7 мая 1905 года Горкі з Андрэевай адпачывалі ў Ялце, потым зноў на дачы актрысы ў мястэчку Куакала, дзе 13 мая пару і заспела вестка аб загадкавым самагубстве ў Ніцы іх агульнага сябра і мецэната Савы Марозава[71][82].
Максім Горкі таленавіта праявіў сябе і як выдавец. З 1902 па 1921 год ён узначальваў тры буйныя выдавецтвы — «Знание», «Парус» і «Всемирная литература». Раўнапраўным удзельнікам-партнёрам выдавецтва «Знание», арганізаванага ў 1898 годзе ў Санкт-Пецярбургу, якое спецыялізавалася першапачаткова на навукова-папулярнай літаратуры, Горкі стаў 4 верасня 1900 года. Першай яго ідэяй было пашырэнне профілю выдавецтва кнігамі па філасофіі, эканоміцы і сацыялогіі, а таксама выпуск «таннай серыі» для народа на вобраз і падабенства «кніг-капеек» Івана Сыціна. Усё гэта выклікала пярэчанне іншых партнёраў і не было прынята. Яшчэ больш канфлікт Горкага з астатнімі чальцамі таварыства абвастрыўся, калі ён прапанаваў выдаваць кнігі новых пісьменнікаў-рэалістаў, што сустрэла асцярогі камерцыйнага правалу. У студзені 1901 года Горкі намерыўся пакінуць выдавецтва, аднак у выніку развязкі канфліктнай сітуацыі, наадварот, з таварыства сышлі іншыя яго члены, а засталіся толькі Горкі і К. П. Пятніцкі. Пасля разлома Горкі ўзначаліў выдавецтва і стаў яго ідэолагам, а Пятніцкі ведаў тэхнічным бокам справы. Пад пачаткам Горкага выдавецтва «Знание» цалкам змяніла свой кірунак, зрабіла галоўны ўпор на белетрыстыку і развіла вялікую актыўнасць, высунуўшыся на лідзіруючыя пазіцыі ў Расіі. Штомесяц выпускалася каля 20 кніг сукупным тыражом больш за 200 тысяч асобнікаў. Ззаду засталіся найбуйнейшыя пецярбургскія выдаўцы А. С. Суворын, А. Ф. Маркс, М. В. Вольф.
Да 1903 года «Знание» выпусціла асобнымі выданнямі з незвычайна буйнымі па тых часах накладамі сачыненні самога Горкага, а таксама Леаніда Андрэева, Івана Буніна, Аляксандра Купрына, Серафімовіча, Скітальца, Целяшова, Чырыкава, Гусева-Арэнбургскага і іншых пісьменнікаў. Дзякуючы намаганням Горкага і кнізе, якая выйшла ў выдавецтве «Знание», стаў знакамітым журналіст маскоўскай газеты «Курьер» Леанід Андрэеў. У выдавецтве Горкага атрымалі усерасійскую вядомасць і іншыя пісьменнікі-рэалісты. У 1904 годзе выйшаў у свет першы калектыўны зборнік пісьменнікаў-рэалістаў, што ўкладвалася ў тэндэнцыю пачатку XX стагоддзя, калі павышаным попытам у чытачоў карысталіся альманахі і калектыўныя зборнікі. У 1905 годзе выпушчана серыя «Танная бібліятэка», у белетрыстычны цыкл якой увайшло 156 твораў 13 пісьменнікаў, уключаючы Горкага. Цана кніжак вагалася ад 2 да 12 капеек. У «Бібліятэцы» Горкі ўпершыню пазначыў блізкія яму ідэалагічныя арыенціры, у ёй быў арганізаваны аддзел марксісцкай літаратуры і ўтворана спецыяльная рэдакцыйная камісія па адборы кніг для народа. У склад камісіі ўвайшлі марксісты-бальшавікі У. І. Ленін, Л. Б. Красін, В. В. Вароўскі, А. В. Луначарскі і іншыя[91].
Горкі вырабіў пераварот у ганарарнай палітыцы — «Знание» выплачвала за аўтарскі ліст у 40 тысяч знакаў ганарар 300 рублёў (у пачатку XX стагоддзя чарка гарэлкі каштавала 3 капейкі, баханка хлебу — 2 капейкі). За першую кнігу Леанід Андрэеў атрымаў ад горкаўскага «Знания» 5642 рубля (замест 300 рублёў, якія абяцаў заплаціць канкуруючы выдавец Сыцін), што адразу зрабіла Андрэева заможным чалавекам. Акрамя высокіх ганарараў Горкі укараніў новую практыку штомесячных авансаў, дзякуючы якой пісьменнікі нібы аказаліся «у штаце» і пачалі атрымліваць у выдавецтве «заработную плату», што было тады ў Расіі беспрэцэдэнтна. «Знание» штомесяц авансавала Буніна, Серафімовіча, Скітальца, усяго каля 10 пісьменнікаў. Навацыяй для расійскага кнігавыдання сталі ганарары ад замежных выдавецтваў і тэатраў, якіх дамаглося «Знание» ў адсутнасць афіцыйнай канвенцыі аб аўтарскіх правах — дасягалася гэта шляхам перасылкі замежным перакладчыкам і выдаўцам літаратурных твораў яшчэ да першай публікацыі іх у Расіі. Са снежня 1905 года па ініцыятыве Горкага за мяжой было створана спецыяльнае кнігавыдавецтва для рускіх аўтараў, дзе Горкі стаў адным з заснавальнікаў. Матэрыяльнае забеспячэнне пісьменнікаў у горкаўскім выдавецтве «Знание» з’явілася правобразам будучага Саюза пісьменнікаў СССР, уключаючы як фінансавы бок, так і пэўную ідэалагічную арыентацыю, — што гады праз стала асновай савецкай літаратурнай палітыкі[91].
М. Горкі прымаў удзел у Снежаньскім паўстанні ў Маскве[10].
У пачатку 1906 года Горкі пакінуў Расію, дзе яго пачалі пераследваць за палітычную дзейнасць, і стаў палітычным эмігрантам. Па меры паглыблення ва ўласную творчасць Горкі страціў у эміграцыі цікавасць да дзейнасці выдавецтва «Знание». У 1912 годзе Горкі пакінуў таварыства, а ў 1913 годзе, калі ён вярнуўся ў Расію[10], выдавецтва ўжо перастала існаваць. За ўвесь час працы «Знание» выпусціла каля 40 калектыўных зборнікаў[92].
У лютым 1906 годзе па даручэнні Леніна і Красіна Горкі з фактычнай жонкай, актрысай Марыяй Андрэевай адправіліся праз Фінляндыю, Швецыю, Германію, Швейцарыю і Францыю параходам у Амерыку. Пачалося падарожжа 19 студзеня 1906 года з дабрачыннай літаратурна-музычнай вечарыны ў Фінскім нацыянальным тэатры ў Гельсінгфорсе, дзе Горкі выступаў разам са Скітальцам (Пятровым) і Андрэевай, якая, згодна справаздачам царскай ахранкі, прачытала заклік «супрацьурадавага зместу». 4 красавіка ў Шэрбуры Горкі, Андрэева і іх сувязны і целаахоўнік, агент «баявой тэхнічнай групы» бальшавікоў Мікалай Бурэнін падняліся на борт акіянскага лайнера «Фрыдрых Вільгельм Вялікі»[93]. Андрэева выклапатала у капітана парахода для Горкага самую камфартабельную каюту на борце, якая найлепшым чынам падыходзіла для пісьменніцкай працы на працягу 6 дзён пераходу праз Атлантыку. У каюце Горкага быў кабінет з вялікім пісьмовым сталом, гасцёўня, спальня з ваннай і душам[90].
У Амерыцы Горкі з Андрэевай прабылі да верасня. Мэта — збор сродкаў у касу бальшавікоў для падрыхтоўкі рэвалюцыі ў Расіі. Па прыбыцці ў ЗША Горкага чакала захопленая сустрэча журналістаў і тых, хто спачуваў бальшавікам, ён удзельнічаў у некалькіх мітынгах у Нью-Ёрку (сабрана ў партыйную касу 1200 долараў), Бостане, Філадэльфіі. Да госця з Расіі штодня тоўпіліся рэпарцёры, якія жадалі ўзяць інтэрв’ю. Неўзабаве Горкі пазнаёміўся і вырабіў прыемнае ўражанне на Марка Твэна. Аднак затым у Амерыку прасачылася інфармацыя (на думку пісьменніка і Бурэніна — з падачы пасольства і эсэраў) аб тым, што Горкі з першай жонкай не развёўся, а з Андрэевай не браў шлюб, з-за чаго па-пурытанску настроеныя ўладальнікі гатэляў палічылі, што пара абражае маральныя асновы амерыканцаў, сталі высяляць гасцей з нумароў. Прытулілі Горкага і Андрэеву заможныя спадары Марцін — у сваім маёнтку на востраве Стэйтэн-Айлэнд у вусці Гудзону[90][94][93].
«Дзе б ні быў Аляксей Максімавіч, ён звычайна станавіўся цэнтрам увагі. Ён горача гаварыў, шырока размахваў рукамі... Рухаўся ён незвычайна лёгка і спрытна. Кісці рук, вельмі прыгожыя, з доўгімі выразнымі пальцамі, краслілі ў паветры нейкія фігуры і лініі, і гэта надавала яго прамове асаблівыя маляўнічасць і пераканаўчасць... Не быўшы занятай у спектаклі "Дзядзька Ваня», я назірала, як ўспрымаў Горкі тое, што адбываецца на сцэне. Вочы яго то ўспыхвалі, то згасалі, часам ён моцна ўзварушваў доўгімі валасамі, відаць было, як ён імкнецца стрымацца, перасіліць сябе. Але слёзы нястрымна залівалі вочы, ліліся па шчоках, ён з прыкрасцю змахваў іх, гучна смаркаўся, збянтэжана азіраўся і зноў неадрыўна глядзеў на сцэну.
У Амерыцы Горкі стварыў сатырычныя памфлеты аб «буржуазнай» культуры Францыі і ЗША («Мае інтэрв’ю», «У Амерыцы»). У маёнтку мужа і жонкі Марцін у гарах Адзірондак Горкі пачаў пралетарскі раман «Маці»; па ацэнцы Дзмітрыя Быкава — «самая навязвальная пры савецкай уладзе і самая забытая сёння кніга Горкага»[95]. Вярнуўшыся ў верасні на кароткі час у Расію, піша п’есу «Ворагі», завяршае раман «Маці»[24][96].
У кастрычніку 1906 года з-за туберкулёзу Горкі з грамадзянскай жонкай пасяліўся ў Італіі. Спачатку спыніліся ў Неапалі, куды прыехалі 13 (26) кастрычніка 1906 года. У Неапалі праз два дні быў зладжаны мітынг перад гасцініцай «Везувій», дзе перад натхнёным натоўпам тых, хто спачуваў рускай рэвалюцыі, зачытаны заклік Горкага да «таварышаў італьянцаў». Неўзабаве па просьбе занепакоеных уладаў Горкі абгрунтаваўся на востраве Капры[10], дзе разам з Андрэевай пражыў 7 гадоў[97] (с 1906 по 1913).
Пара пасялілася ў прэстыжнай гасцініцы Grand Hotel Quisisana[98]. З сакавіка 1909 года па люты 1911 года Горкі з Андрэевай пражывалі на віле «Спінола» (цяпер «Берынг»), спыняліся на вілах (маюць памятныя дошкі аб знаходжанні пісьменніка) «Блезіюс» (з 1906 па 1909) і «Серфіна» (цяпер «П’ерына»)[99]. На востраве Капры, з якога раз у суткі да Неапаля хадзіў параход, была немалая руская калонія. Тут жылі паэт і журналіст Леанід Старк і яго жонка, пасля — бібліятэкар Леніна Шушанік Манучар’янц, пісьменнік Іван Вольнаў (Вольны), наездамі бывалі пісьменнікі Новікаў-Прыбой, Міхаіла Салтыкоў, Ян Струян, Фелікс Дзяржынскі, іншыя літаратары і рэвалюцыянеры. Раз на тыдзень на віле, дзе жылі Андрэева і Горкі, уладкоўваўся літаратурны семінар для маладых пісьменнікаў[100].
Марыя Андрэева падрабязна апісала вілу «Спінола» на віа Ланган, дзе яны з Горкім жылі працяглы час, і распарадак пісьменніка на Капры. Дом знаходзіўся на паўгары, высока над берагам. Віла складалася з трох пакояў: на ніжнім паверсе галоўная спальня і пакой Андрэевай, увесь другі паверх займала вялікая зала з панарамнымі вокнамі з суцэльнага шкла даўжынёй тры метра і вышынёй паўтара метра, адно з вокнаў з відам на мора. Там знаходзіўся кабінет Горкага. Марыя Фёдараўна, якая займалася (акрамя хатняй гаспадаркі) перакладамі сіцылійскіх народных казак, знаходзілася ў ніжнім пакоі, адкуль вяла наверх лесвіца, каб не перашкаджаць Горкаму, але пры першым жа зове дапамагчы яму ў чым-небудзь. Для Аляксея Максімавіча быў спецыяльна пабудаваны камін, хоць звычайна дамы на Капры абаграваліся жароўнямі. Каля акна, якое выходзіць на мора, стаяў пакрыты зялёным сукном вялікі пісьмовы стол на вельмі доўгіх ножках — каб Горкаму з яго высокім ростам было зручна і не даводзілася занадта нагінацца. З правага боку ад стала знаходзілася канторка — на выпадак, калі Горкі стамляўся сядзець, ён пісаў стоячы. Паўсюдна ў кабінеце, на сталах і ўсіх паліцах размяшчаліся кнігі. Пісьменнік выпісваў газеты з Расіі — як вялікія сталічныя, так і губернскія, а таксама замежныя выданні. Яму прыходзіла на Капры шырокая карэспандэнцыя — як з Расіі, так і з іншых краін. Прачынаўся Горкі не пазней за 8 гадзін раніцы, праз гадзіну падавалася ранішняя кава, да якой паспявалі выкананыя Андрэевай пераклады артыкулаў, якія цікавілі Горкага. Штодня а 10 гадзіне пісьменнік садзіўся за пісьмовы стол і за рэдкімі выключэннямі працаваў да паловы на другую. У тыя гады Горкі працаваў над трылогіяй з правінцыйнага жыцця «Гарадок Акураў». А другой гадзіне — абед, у ходзе прыёму ежы Горкі знаёміўся з прэсай, нягледзячы на пярэчанні лекараў. За абедам з замежных газет, пераважна італьянскіх, французскіх і англійскіх, Горкі атрымліваў уяўленне, што адбываецца ў свеце, і як рабочы клас адстойвае свае правы. Пасля абеду да 4 гадзін папаўдні Горкі адпачываў, седзячы ў крэсле, глядзець на мора і пакурваючы — са шкоднай звычкай, нягледзячы на хворыя лёгкія, пастаянны моцны кашаль і крывахарканне, ён не расставаўся. У 4 гадзіны Горкі і Андрэева выходзілі на гадзінны шпацыр да мора. У 5 гадзін падаваўся чай, з паловы шостай Горкі зноў падымаўся да сябе ў кабінет, дзе працаваў над рукапісамі, ці чытаў. А сёмай гадзіне — вячэра, за якой Горкі прымаў таварышаў, што прыбылі з Расіі ці жылі на Капры ў эміграцыі — тады здараліся ажыўленыя гутаркі і ладзіліся вясёлыя інтэлектуальныя гульні. У 11 гадзін вечара Горкі зноў падымаўся ў кабінет, каб нешта яшчэ напісаць ці пачытаць. Клаўся ў ложак Аляксей Максімавіч каля гадзіны ночы, аднак засынаў не адразу, а яшчэ паўгадзіны-гадзіну чытаў, лежачы ў ложку. Улетку на вілу пабачыцца з Горкім прыязджала шмат рускіх і замежнікаў, якія чулі аб яго славе. Сярод іх былі як родныя (напрыклад, К. П. Пяшкова і сын Максім, прыёмны сын Зіновій[101], дзеці Андрэевай Юрый і Кацярына), сябры — Леанід Андрэеў са старэйшым сынам Вадзімам, Іван Бунін, Фёдар Шаляпін, Аляксандр Ціханаў (Сераброў), Герман Лапацін (перакладчык «Капіталу» Маркса), знаёмыя[102]. Прыязджалі і зусім незнаёмыя людзі, якія спрабавалі знайсці праўду, даведацца, як жыць, шмат было і проста цікаўных. З кожнай сустрэчы адарваны ад Расіі Горкі спрабаваў атрымаць хоць бы макулінку новых жыццёвых ведаў або вопыту з радзімы для сваіх твораў. Рэгулярную перапіску Горкі падтрымліваў з Леніным, які знаходзіўся ў эміграцыі ў Францыі. Восенню ўсё звычайна раз’язджаліся, і Горкі зноў апускаўся ў працу на цэлыя дні. Зрэдку, у сонечнае надвор’е, пісьменнік здзяйсняў больш далёкія прагулкі або наведваў мініяцюрны кінематограф, гуляў з мясцовай дзятвой. Замежнымі мовамі, у прыватнасці, італьянскай, Горкі ніколькі не авалодаў, адзіная фраза, якую ён за 15 гадоў у Італіі запомніў і паўтараў: «Buona sera!» («Добры вечар»)[103].
На Капры Горкі напісаў таксама «Споведзь» (1908), дзе пазначыліся яго філасофскія разыходжанні з Леніным (які наведваў Капры для сустрэч з Горкім у красавіку 1908 і чэрвені 1910 гадоў) і збліжэнне з богабудаўнікамі Луначарскі і Багданаў. Паміж 1908 і 1910 год Горкі перажываў душэўны крызіс, які адбіўся і на яго творчасці: у прымірэнчай, антыбунтарскай аповесці «Споведзь», якая выклікала свайго канфармізм раздражнення і прыкрасць Леніна, сам Горкі пасля пераасэнсавання ўлавіў залішнюю дыдактычнасць. Горкі шчыра не разумеў, чаму Ленін больш схільны да альянсу з меншавікамі-пляханаўцамі, чым з бальшавікамі-багданаўцамі. Неўзабаве і ў Горкага абазначыўся разрыў з групай Багданава (яго школа «богабудаўнікоў» быў адселеная на вілу «Паскуале»), пад уплывам Леніна ў пісьменніка пачаўся адыход ад махісцкай і богашукальніцкай філасофіі на карысць марксізму. Ідэалізацыя надыходзячай рэвалюцыі ў Горкага працягвалася аж да таго, як ён паспеў пераканацца ў бязлітаснай жорсткасці паслякастрычніцкіх рэалій у Расіі[104][105]. Іншыя важныя падзеі жыцця Горкага перыяду знаходжання на Капры:
У 1906—1913 гадах на Капры Горкі злажыў 27 невялікіх апавяданняў, якія склалі цыкл «Казкі пра Італію». Эпіграфам да ўсяго цыклу пісьменнік паставіў словы Андэрсена: «Няма казак лепш за тыя, якія стварае само жыццё». Першыя сем казак былі апублікаваныя ў бальшавіцкай газеце «Звезда»[10], частка — у «Правде»[10], астатнія надрукаваныя ў іншых бальшавіцкіх газетах і часопісах. Па ацэнцы Сцяпана Шаумяна, казкі яшчэ больш зблізілі Горкага з рабочымі. «І рабочыя з гонарам могуць заявіць: так — Горкі наш! Ён наш мастак, наш сябар і паплечнік у вялікай барацьбе за вызваленне працы!» «Велікапышнымі і духапад’ёмнымі» назваў «Казкі пра Італію» і Ленін, які цёпла ўспамінаў 13 дзён на Капры, праведзеныя ў 1910 годзе разам з Горкім у сумеснай рыбнай лоўлі, прагулках і спрэчках, якія пасля шэрагу ідэйных разыходжанняў зноў ўмацавалі іх сяброўскія адносіны, і пазбавілі Горкага, як меркаваў Ленін, ад яго «філасофскіх і богашукальніцкіх памылак». На зваротным шляху ў Парыж Горкі ў мэтах бяспекі суправаджаў Леніна ў цягніку да французскай мяжы[104].
31 снежня 1913 года, скончыўшы ў Італіі аповесці «Дзяцінства», пасля абвяшчэння ўсеагульнай амністыі з нагоды 300-годдзя дома Раманавых (якая крануўся перш за ўсё палітычных літаратараў), Горкі цягніком праз станцыю Вержбалава вярнуўся ў Расію. На мяжы Ахоўнае аддзяленне яго праглядзела, быў узяты пад назіранне філёрамі ўжо ў Санкт-Пецярбургу. У данясенні дэпартамента паліцыі пазначаны як «эмігрант, ніжагародскі цэхавы Аляксей Максімаў Пяшкоў» [107]. Пасяліўся з Марыяй Андрэевай ў Мустамяках, Фінляндыя, у вёсцы Неувола, на дачы Аляксандры Карлаўны Горбік-Ланге, а затым у Санкт-Пецярбургу на Кронверкскім праспекце, дом 23, кватэра 5/16 (цяпер 10). Тут яны пражылі з 1914 па 1919 (па іншых дадзеных — па 1921 год)[105][108].
У 11-пакаёвай кватэры з дазволу гасцінных гаспадароў пасялілася больш за 30 іх сваякоў, знаёмых і нават прафесійных прыжывальцаў. Большасць з іх ні ў чым не дапамагалі па гаспадарцы і не атрымлівалі ніякіх пайкоў. У суседнім з Горкім пакоі абгрунтавалася Марыя Будберг, якая аднойчы прынесла на подпіс Горкаму нейкія паперы, тут жа пры гаспадарах «страціла прытомнасць ад голаду», была накормленая і запрошана пажыць, а неўзабаве стала прадметам страсці пісьменніка. Па ўспамінах дачкі Андрэевай Кацярыны Андрэеўны Желябужскай пра атмасферу дома ў гэтыя пяць гадоў, перанаселеная прыватная кватэра фактычна ператварылася ў прыёмную ўстанову, скардзіцца на жыццё і нягоды Горкаму «сюды прыходзілі ўсе: акадэмікі, прафесары, усякія пакрыўджаныя інтэлігенты і псеўдаінтэлігенты, усякія князі, дамы з „грамадства“, пераследаваныя расійскія капіталісты, якія яшчэ не паспелі збегчы да Дзянікіна або за мяжу, наогул тыя, чыё добрае жыццё дзёрзка парушыла Рэвалюцыя». Сярод гасцей былі і шырока вядомыя людзі — Фёдар Шаляпін, Барыс Пільняк, Карней Чукоўскі, Яўген Замяцін, Ларыса Рэйснер, выдавец З. Гржэбін, акадэмік С. Альдэнбург, рэжысёр С. Радлаў, М. Дабужынскі, літаратары А. Пінкевіч, В. Дзясніцкі, рэвалюцыянеры Л. Красін, А. Луначарскі, А. Калантай, старшыня Петрасавета Р. Зіноўеў і упаўнаважаны Савета рабоча-сялянскай абароны Л. Каменеў, прыязджаў з Масквы і Ленін[109]. Асноўнае баўленне часу незлічоных насельнікаў і гасцей кватэры Горкага складалася ў тым, што яны бесперапынку елі, пілі, танчылі, азартна гулялі ў лато і ў карты, абавязкова на грошы, спявалі «нейкія дзіўныя песні», адбывалася саборнае чытанне распаўсюджаных у той час выданняў «для дзядкоў» і парнаграфічных раманаў XVIII стагоддзя, папулярны ў тых, хто сабраўся, быў маркіз дэ Сад. Гутаркі вяліся такая, што ў дачкі Андрэевай, маладой жанчыны, па яе прызнанні, «гарэлі вушы»[105].
У 1914 годзе Горкі рэдагаваў бальшавіцкія газеты «Звезда» і «Правда», мастацкі аддзел бальшавіцкага часопіса «Просвещение»[10], выдаваў першы зборнік пралетарскіх пісьменнікаў. Выдаваў з 1915 па 1917 год часопіс «Летопись», заснаваў выдавецтва «Парус»[108]. У 1912—1916 гадах Горкі стварае серыю апавяданняў і нарысаў, якія склалі зборнік «Па Русі», аўтабіяграфічныя аповесці «Дзяцінства», «У людзях». У 1916 годзе ў выдавецтве «Парус» была апублікавана аўтабіяграфічная аповесць «У людзях» і цыкл нарысаў «Па Русі»[108]. Апошняя частка трылогіі «Мае ўніверсітэты» была напісана ў 1923 годзе.
У 1917—1919 гадах Горкі, які халаднавата ўспрыняў Лютаўскую і Кастрычніцкую рэвалюцыі, вёў вялікую грамадскую і праваабарончую працу, крытыкаваў метады бальшавікоў, асуджаў іх стаўленне да старой інтэлігенцыі, ратаваў шэраг яе прадстаўнікоў ад рэпрэсій бальшавікоў і голаду. Заступаўся за зрынутых Раманавых, над якімі паўсюдна здзекаваліся натоўпы, што стыхійна збіраліся. Не знойдучы падыходнай трыбуны для выражэння самастойнай пазіцыі, Горкі 1 мая 1917 года пачаў выдаваць газету «Новая жизнь»[10] на ганарары, атрыманыя за выданне кніг у выдавецтве «Нива», і на пазыкі банкіра, уладальніка банка «Груббе и Небо» Э. К. Грубэ. Рэагуючы на абвінавачванні ў прадажнасці і на тое, што гуляе на руку ворагам працоўнага класа, Горкі растлумачыў, што такія метады фінансавання пралетарскага друку ў Расіі не новыя: «За час з 1901 па 1917 год цераз мае рукі прайшлі сотні тысяч рублёў на справу расійскай сацыял-дэмакратычнай партыі, з іх мой асабісты заробак вылічаецца дзесяткамі тысяч, а ўсё астатняе чэрпалася з кішэняў „буржуазіі“. „Искра“ выдавалася на грошы Савы Марозава, які, вядома, не ў доўг даваў, а — ахвяраваў. Я мог бы назваць добры дзясятак шаноўных людзей — „буржуяў“, — якія матэрыяльна дапамагалі росту с.-д. партыі. Гэта выдатна ведае У. І. Ленін і іншыя старыя работнікі партыі»[110].
У газеце Новая жизнь Горкі выступіў у якасці калумніста; са сваіх публіцыстычных калонак, якія Д. Быкаў ацаніў як «унікальную хроніку перараджэння рэвалюцыі», пазней Горкі сфармаваў дзве кнігі — «Несвоечасовыя думкі» і «Рэвалюцыя і культура». У лістападзе 1917 гады Горкі пісаў, што «…Ленін лічыць, што мае права прарабіць з рускім народам жорсткі вопыт, загадзя асуджаны на няўдачу»[111]. Чырвонай ніткай публіцыстыкі Горкага ў гэты перыяд быў разважанні аб свабодзе рускага народа («Ці гатовыя мы да яе?»), заклік да авалодання ведамі і пераадолення невуцтва, да заняткаў творчасцю і навукай, да зберажэння культуры (каштоўнасці якой неміласэрна рабаваліся). Горкі актыўна асуджаў разгром «звераватымі» сельскімі мужыкамі маёнткаў Худзякова і Абаленскага, спаленне панскіх бібліятэк, знішчэнне карцін і музычных інструментаў як класава чужых сялянству прадметаў. Непрыемна здзівіла Горкага, што з усіх рамёстваў у краіне квітнела спекуляцыя. Не спадабалася Горкаму люстрацыя, якая пачалася ў Расіі, і публікацыя спісаў таемных супрацоўнікаў ахоўнага аддзялення, якімі, да здзіўлення пісьменніка і грамадства, у Расіі невытлумачальна апынуліся многія тысячы. «Гэта ганебны абвінаваўчы акт супраць нас, гэта адна з прыкмет распаду і гніення краіны, прыкмета грозная», — палічыў Горкі. Гэтая і падобныя заявы выклікалі напружанасць ва ўзаемаадносінах пісьменніка і новай рабоча-сялянскай улады[112][113][114].
Пасля перамогі Кастрычніка рэвалюцыйным уладам свабодная прэса была ўжо не патрэбна, і 29 ліпеня 1918 года газета «Новая жизнь» была зачынена. «Несвоечасовыя думкі» з іх сумленнымі, крытычнымі ацэнкамі падзей першых паслярэвалюцыйных гадоў у наступны раз выдадзеныя ў СССР толькі праз 70 гадоў, у 1988 годзе. 19 лістапада 1919 года доме Елісеева на Мойцы, 29 па ініцыятыве Горкага быў адкрыты «Дом мастацтваў» (руск.: ДИСК), правобраз пісьменніцкага прафсаюза, дзе праводзіліся лекцыі, чытанні, даклады і дыспуты, пісьменнікі мелі зносіны і атрымлівалі матэрыяльную дапамогу па прафесійнай прыкмеце. У Доме мастацтваў спрачаліся паміж сабой рэалісты, сімвалісты і акмеістаў, працавала паэтычная студыя Гумілёва «Ракавіна, якая гучыць», выступаў Блок, дні і ночы праводзілі ў доме Чукоўскі, Хадасевіч, Грын, Мандэльштам, Шклоўскі. У 1920 годзе, дзякуючы Горкаму паўстала Цэнтральная камісія па паляпшэнню побыту навукоўцаў (руск.: ЦЕКУБУ), яна займалася размеркаваннем харчовых пайкоў, што дапамаглі петраградскім навуковым работнікам перажыць эпоху «ваеннага камунізму». Падтрымліваў Горкі і групу маладых літаратараў «Серапіёнавы браты»[115].
Малюючы псіхалагічны партрэт перакананага рэвалюцыянера, Горкі выкладае сваё крэда так: «Вечны рэвалюцыянер — гэта дрожджа, бесперапынна раздражняльная мазгі і нервы чалавецтва, гэта — ці геній, які, руйнуючы ісціны, створаныя да яго, творыць новыя, або — сціплы чалавек, спакойна упэўнены у сваёй сіле, згарае ціхім, часам амаль нябачным агнём, асвятляючы шлях да будучыні»[116].
Астуджэнне шлюбных адносін паміж Горкім і Андрэевай адбылося ў 1919 годзе не толькі па прычыне ўсё больш рэзка праяўляльных палітычных рознагалоссяў. Горкі, які адухоўлена марыў пра «новых ідэальных людзей» і спрабаваў стварыць іх рамантычны вобраз у сваіх творах, не прыняў рэвалюцыю, быў здзіўлены яе жорсткасцю і бязлітаснасцю, — калі, нягледзячы на яго асабістае заступніцтва перад Леніным, былі расстраляныя вялікі князь Павел Аляксандравіч і паэт Мікалай Гумілёў. Да асабістага разрыва з Андрэевай, па сцвярджэнні яе дачкі Кацярыны, прывёў не легкадумны флірт з Будберг, а доўгае захапленне Горкага Варварай Васільеўнай Шайкевіч — жонкай іх агульнага сябра, выдаўца і пісьменніка Аляксандра Ціханава (Сераброва)[105].
У лютым 1919 года Горкі і Андрэева былі прызначаны кіраваць Ацэначна-антыкварнай камісіяй Народнага камісарыята гандлю і прамысловасці. Да працы былі прыцягнутыя 80 лепшых піцерскіх спецыялістаў у галіне антыкварыяту. Мэта складалася ў тым, каб адабраць з маёмасці, канфіскаванай у цэрквах, у палацах і асабняках заможных класаў, у банках, антыкварных крамах, ламбардах, прадметы, якія прадстаўляюць мастацкую ці гістарычную каштоўнасць. Затым гэтыя прадметы меркавалася перадаць у музеі, а частку канфіскаванага рэалізаваць на аўкцыёнах за мяжой. Праз некаторы час, па словах Зінаіды Гіпіус, кватэра Горкага на Кронверкскім набыла выгляд «музея ці крамы старызніка». Аднак пры расследаванні, праведзеным следчым УНК Назар’евым, даказаць асабістай карысці тых, хто ўзначальваў Ацэначна-антыкварную камісію, не ўдалося, а ў пачатку 1920 года камісіі для папаўнення экспартнага фонду дазволілі і скупляць прыватныя калекцыі[105].
У гэтыя гады Горкі стаў вядомы і як збіральнік прадметаў мастацтва, калекцыянаваў гіганцкія кітайскія вазы, стаў у Петраградзе знаўцам у гэтай галіне. Пісьменнік цаніў (не толькі за тэксты) і рэдкія дарагія кнігі, аформленыя як вытанчаныя, мудрагелістыя і вычварныя творы паліграфічнага мастацтва. Будучы ў паслярэвалюцыйныя гады на фоне збяднення мас даволі заможным чалавекам, Горкі фінансаваў уласныя выдавецкія праекты, шмат займаўся дабрачыннасцю, утрымліваў у сваёй кватэры каля 30 дамачадцаў, высылаў матэрыяльную дапамогу гаротнікам літаратарам, правінцыйным настаўнікам, сасланым, часта зусім незнаёмым людзям, якія звярталіся да яго з лістамі і просьбамі[117].
У 1919 годзе па ініцыятыве і пры вырашальным удзеле Горкага арганізавана выдавецтва «Всемирная литература»[10], мэтай якога на пяць гадоў, якія змясцілі разам больш за 200 тамоў, стаў выпуск у краіне сусветнай класікі ў эталонным перакладзе, з высокакваліфікаванымі каментарамі і інтэрпрэтацыямі найбуйнейшых літаратуразнаўцаў[118].
Пасля замаху на Леніна ў жніўні 1918 года адносіны Горкага і Леніна, азмрочаным да таго шэрагам сварак, зноў умацаваліся. Горкі адправіў Леніну спагадлівую тэлеграму і аднавіў перапіску з ім, перастаў займацца франдзёрскай дзейнасцю. Шукаў у Леніна абароны ад піцерскіх чэкістаў, якія спрабавалі ўсталяваць у пісьменніка правапарушэнні і наведваліся на кватэру Горкага з ператрусамі. Горкі некалькі разоў выязджаў у Маскву для сустрэч з Леніным, Дзяржынскім, Троцкім, шмат звяртаўся да старога сябра, якога цяпер называлі правадыром Кастрычніцкай рэвалюцыі, з рознымі просьбамі, у тым ліку з хадайніцтвамі аб асуджаных. Клапатаў Горкі і аб дазволе на выезд за мяжу для Аляксандра Блока, аднак яно было атрымана толькі за дзень да смерці паэта. Пасля расстрэлу Мікалая Гумілёва ў Горкага з’явілася адчуванне безвыходнасці ўласных намаганняў, пісьменнік стаў задумвацца аб ад’ездзе за мяжу. Ленін, які шанаваў Горкага за ранейшыя заслугі і сацыяльны рэалізм у творчасці, падаў ідэю адправіцца ў Еўропу для лячэння і збору сродкаў для барацьбы з голадам, які напаткаў Расію пасля засухі 1921 года. У ліпені 1920 года Горкі ўбачыўся з Леніным, калі той прыязджаў у Петраград на Другі кангрэс Камінтэрна. Пісьменнік атрымаў у падарунак ад Леніна, які наведаў Горкага ў яго кватэры перад вяртаннем у Маскву, толькі што выдадзеную ленінскую кнігу «Дзіцячая хвароба «левізны» ў камунізме», яны разам сфатаграфаваліся ля калон Таўрыйскага палаца. Гэта была апошняя сустрэча Горкага і Леніна[119].
16 кастрычніка 1921 года- ад’езд M. Горкага за мяжу, слова «эміграцыя» ў кантэксце яго паездкі тады не ўжывалася. Афіцыйнай прычынай ад’езду было аднаўленне яго хваробы і неабходнасць, па патрабаванні Леніна, лячыцца за мяжой. Па іншай версіі, Горкі быў вымушаны з’ехаць з-за абвастрэння ідэалагічных рознагалоссяў з савецкай уладай[120]. У 1921—1923 гадах жыў у Гельсінгфорсе, Берліне, Празе. Адразу ў Італію Горкага не адпусцілі як «палітычна недобранадзейнага»[30].
Па ўспамінах Уладзіслава Хадасевіча, у 1921 годзе Горкі, як хісткі і недобранадзейны мысліцель, па ініцыятыве Зіноўева і савецкіх спецслужбаў, са згоды Леніна, адпраўлены ў Германію, а Андрэева неўзабаве рушыла ўслед за былым грамадзянскім мужам «у мэтах нагляду за яго палітычнымі паводзінамі і тратамі грошай». З сабой Андрэева ўзяла новага палюбоўніка, супрацоўніка НКУС Пятра Кручкова (будучага нязменнага сакратара пісьменніка), з якім разам пасялілася ў Берліне, у той час як сам Горкі з сынам і нявесткай абгрунтаваўся за горадам. У Германіі Андрэева, скарыстаўшыся сваімі сувязямі ў савецкім урадзе, уладкавала Кручкова галоўным рэдактарам савецкага кнігагандлёвага і выдавецкага прадпрыемства «Международная книга». Такім чынам Кручкоў пры садзейнічанні Андрэевай стаў фактычным выдаўцом твораў Горкага за мяжой і пасярэднікам ва ўзаемаадносінах пісьменніка з расійскімі часопісамі і выдавецтвамі. З прычыны гэтага Андрэева і Кручкоў змаглі цалкам кантраляваць расходаванне Горкім яго немалых грашовых сродкаў[121][122][123].
Вясной 1922 года Горкі напісаў адкрытыя лісты А. І. Рыкаву і Анатолю Франсу, дзе выступіў супраць суда ў Маскве над эсэрамі, які быў багаты для іх смяротнымі прысудамі. Атрымала рэзананс ліст надрукавала нямецкая газета «Vorwärts», а таксама шэраг рускіх эмігранцкіх выданняў. Ленін ахарактарызаваў ліст Горкага як «паганы» і назваў яго «здрадай» сябра. З крытыкай ліста Горкага выступілі Карл Радэк у «Праўдзе» і Дзям’ян Бедны ў газеце «Известия». Да рускай эміграцыі Горкі, аднак, ставіўся насцярожана, але да 1928 года адкрыта не крытыкаваў яе. У Берліне Горкі не ўшанаваў прысутнасцю ўшанаванне сябе з нагоды 30-годдзя літаратурнай дзейнасці, уладкованае А. Белым, А. Талстым, У. Хадасевічам, В. Шклоўскім і іншымі рускімі літаратарамі, якія прыязна да яго ставіліся[30].
Улетку 1922 года Горкі жыў у Херынгсдорфе, на беразе Балтыйскага мора, меў зносіны з Аляксеем Талстым, Уладзіславам Хадасевічам, Нінай Берберавай[124]. У 1922 годзе напісаў з’едлівую брашуру «Аб рускім сялянстве», у якой усклаў адказнасць за трагічныя падзеі ў Расіі і «жорсткасць формаў рэвалюцыі» на сялянства з яго «заалагічным інстынктам ўласніка». Гэтая брашура, хоць і не друкавалася ў СССР, з’явілася, на думку П. В. Басінскага, адным з першых літаратурна-ідэалагічных абгрунтаванняў будучай сталінскай палітыкі суцэльнай калектывізацыі. У сувязі з кнігай Горкага у эмігранцкай прэсе з’явіўся неалагізм «народазлоб’е» (руск.: народозлобие)[125].
З 1922 па 1928 год Горкі напісаў «Нататкі з дзённіка», «Мае ўніверсітэты», а таксама «Апавяданні 1922-24 гг.». Ядром зборніка, прасякнутага адзіным сюжэтам, з’яўляюцца «Аповяд аб незвычайным» і «Пустэльнік», дзе Горкі адзіны раз у сваёй творчасці звярнуўся да тэмы Грамадзянскай вайны ў Расіі. Кастрычніцкая рэвалюцыя і наступная Грамадзянская вайна паўстаюць у кнізе падзеямі ўсеагульнага спрашчэння, плоскай рацыяналізацыі і дэградацыі, метафарамі нізвядзення з’яў незвычайнага і гуманнага — да штодзённага, прымітыўнага, цеснага і жорсткага[126]. У 1925 годзе выйшаў у свет раман «Справа Артамонавых»[30].
З 1924 Горкі жыў у Італіі, у Сарэнта — на віле «Il Sorito» і ў санаторыях. Апублікаваў успаміны пра Леніне. У Сарэнта мастаком Паўлам Корыным напісаны адзін з лепшых партрэтаў Горкага[127]; асаблівасцю карціны з’яўляецца малюнак пісьменніка на фоне вулкана Везувій, пры гэтым Горкі як бы узвышаецца над горным волатам. Разам з тым у сюжэце карціны выразна гучыць тэма адзіноты, у якую паступова апускаўся Горкі[128].
У Еўропе Горкі гуляў ролю своеасаблівага «моста» паміж рускай эміграцыяй і СССР, спрабаваў прадпрымаць намаганні па збліжэнні рускіх эмігрантаў першай хвалі з гістарычнай радзімай[129].
Разам са Шклоўскім і Хадасевічам Горкі пачаў свой адзіны выдавецкі праект у Еўропе — часопіс «Беседа». У новым канцэптуальнай выданні Горкі хацеў злучыць культурны патэнцыял літаратараў Еўропы, рускай эміграцыі і Савецкага Саюза. Планавалася выдаваць часопіс у Германіі, а распаўсюджваць пераважна ў СССР. Ідэя заключалася ў тым, каб маладыя савецкія пісьменнікі атрымалі магчымасць выдавацца ў Еўропе, а ў пісьменнікаў з рускай эміграцыі з’явіліся б чытачы на радзіме. І такім чынам часопіс сыграў бы злучную ролю — моста паміж Еўропай і Савецкай Расіяй. Меркаваліся высокія аўтарскія ганарары, што выклікала пісьменніцкі энтузіязм па абодва бакі межаў. У 1923 годзе ў берлінскім выдавецтве «Эпоха» выйшаў у свет першы нумар часопіса «Беседа». Супрацоўнікамі рэдакцыі пад пачаткам Горкага былі Хадасевіч, Белы, Шклоўскі, Адлер, запрошаныя еўрапейскія аўтары Р. Ралан, Д. Галсуорсі, С. Цвэйг; эмігранцкія А. Рэмізаў, М. Асаргін, П. Муратаў, Н. Бярберава; савецкія Л. Лявонаў?!, К. Федзін, В. Каверын, Б. Пастарнак. Хоць тады ўлады ў Маскве праект на словах падтрымалі, пазней у сакрэтных архівах Галоўліту былі знойдзены дакументы, якія характарызавалі выданне як ідэалагічна шкоднае. Усяго выйшла 7 нумароў, але Палітбюро ЦК РКП (б) забараніла дапускаць тыраж часопіса ў СССР, пасля чаго праект быў зачынены з прычыны бесперспектыўнасці. Горкі быў маральна прыгнечаны. Як перад пісьменнікамі эміграцыі, так і перад савецкімі літаратарамі Горкі, не здолеўшы стрымаць абяцанні, апынуўся са сваім немагчымым сацыяльным ідэалізмам ў няёмкім становішчы, што нанесла ўрон яго рэпутацыі[130][131].
У сакавіку 1928 года ў Італіі Горкі адзначыў свой 60-гадовы юбілей. Тэлеграмы і лісты з віншаваннямі яму даслалі Стэфан Цвэйг, Ліён Фейхтвангер, Томас Ман і Генрых Ман, Джон Галсуорсі, Герберт Уэлс, Сельма Лагерлёф, Шэрвуд Андэрсан, Эптан Сінклер і іншыя вядомыя пісьменнікі Еўропы. Святкаванне юбілею Горкага на высокім узроўні было арганізавана і ў Савецкім Саюзе. У мностве гарадоў і вёсак СССР адбыліся выстаўкі пра жыццё і творчасць Горкага, у тэатрах шырока ішлі спектаклі па яго творах, у адукацыйных установах, клубах, на прадпрыемствах прачытаны лекцыі і даклады аб Горкім і значэнні яго прац для будаўніцтва сацыялізму[132].
Утрыманне Горкага і асоб, якія яго суправаджалі, у Італіі складала прыкладна 1000 долараў у месяц. У адпаведнасці з дамовай, падпісанай Горкім у 1922 годзе з гандлёвым прадстаўніцтвам СССР у Германіі і разлічанай на тэрмін да 1927 года, пісьменнік губляў права як самастойна, так і праз іншых асоб выдаваць свае творы на рускай мове — як у Расіі, так і за мяжой. Адзіныя абумоўленыя каналы выдання — Дзяржвыдат і гандлёвае прадстаўніцтва. Горкаму выплачваўся штомесячны ганарар за выданне яго збору твораў і іншых кніг 100 тысяч германскіх марак, 320 даляраў. Фінансаванне Горкага ажыццяўлялася праз П. П. Кручкова, выбіць грошы пісьменніка з СССР, па словах Андрэевай, было справай цяжкай[133].
У маі 1928 года па запрашэнні Савецкага ўрада і асабіста Сталіна першы раз за 7 гадоў пасля ад’езду ў эміграцыю Горкі прыехаў у СССР. 27 мая 1928 года, а 22 гадзіне, цягнік з Берліна спыніўся на першай савецкай станцыі Негарэлае, Горкага на пероне вітаў мітынг. З натхненнем пісьменніка сустракалі і на іншых станцыях па шляху да Масквы, а на плошчы перад Беларускім вакзалам Горкага чакаў шматтысячны натоўп, частку шляху да дома (спыніўся ён у кватэры жонкі К. П. Пяшковай) пісьменніка неслі на руках[134].
Горкі мусіў ацаніць поспехі будаўніцтва сацыялізму. Пісьменнік здзейсніў пяцітыднёвую паездку па краіне. З сярэдзіны ліпеня 1928 года Горкі наведаў Курск, Харкаў, Крым, Растоў-на-Доне, Баку, Тбілісі, Ерэван, Уладзікаўказ, Царыцын, Самару, Казань, Ніжні Ноўгарад (на радзіме правёў тры дні), 10 жніўня вярнуўся ў Маскву. Падчас паездкі Горкаму паказвалі дасягненні СССР, больш за ўсё яго захапіла арганізацыя працы і чысціня (вадзілі пісьменніка на загадзя падрыхтаваныя аб’екты). Канстанціна Федзіна, пісьменнікаў і літаратуразнаўцаў уразіла выдатная фізічная форма, поўная адсутнасць лядашчасці і здаравецкі поціск рукі Горкага, які перанёс пасля трох дзесяцігоддзяў цяжкай хваробы такія шляхавыя нагрузкі. Уражанні ад паездкі знайшлі сваё адлюстраванне ў цыкле нарысаў «Па Саюзу Саветаў». Але ў СССР Горкі не застаўся, восенню з’ехаў назад у Італію[135].
У 1929 годзе Горкі другі раз прыехаў СССР і 20-23 чэрвеня наведаў Салавецкі лагер асобага прызначэння, прыбыўшы туды на сумна вядомым цеплаходзе «Глеб Бокій», які прывозіў на Салаўкі зняволеных, у суправаджэнні самога Глеба Бокія. У нарысе «Салаўкі» станоўча адазваўся аб рэжыме ў турме і перавыхаванні яе вязняў[136]. 12 кастрычніка 1929 года Горкі з’ехаў назад у Італію.
У 1931 годзе Горкаму быў прадстаўлены савецкім урадам для пастаяннага пражывання ў Маскве асабняк С. П. Рабушынскага на Малой Нікіцкай вуліцы[137], с 1965 года — Музей-кватэра А. М. Горкага ў Маскве.
З 1928 па 1933 год, як сцвярджае П. В. Басінскі, Горкі «жыў на два дамы, зіму і восень праводзячы ў Сарэнта» на віле Il Sorito, а канчаткова вярнуўся ў СССР 9 мая 1933 года[138]. Большасць распаўсюджаных крыніц паказвае, што Горкі прыязджаў у СССР у цёплы сезон 1928, 1929 і 1931 гадоў, у 1930 годзе не прыязджаў у СССР з-за праблем са здароўем, а канчаткова вярнуўся на радзіму ў кастрычніку 1932 года. Пры гэтым Сталін абяцаў Горкаму, што ён і далей зможа праводзіць зіму ў Італіі, на чым настойваў Аляксей Максімавіч, аднак пісьменніку замест гэтага з 1933 года прадаставілі вялікую дачу ў Тэселі (Крым), дзе ён знаходзіўся ў халодны сезон з 1933 па 1936 год. У Італію Горкага больш не выпускалі[139].
У пачатку 1930-х гадоў Горкі чакаў і разлічваў на Нобелеўскую прэмію па літаратуры, на якую ён быў намінаваны 5 разоў, а па многіх прыкметах было вядома, што з года на год яе ўпершыню прысудзяць рускаму пісьменніку. Канкурэнтамі Горкага лічыліся Іван Шмялёў, Дзмітрый Меражкоўскі і Іван Бунін. У 1933 годзе прэмію атрымаў Бунін, надзеі Горкага на статутнае сусветнае прызнанне паваліліся. Вяртанне Аляксея Максімовіча ў СССР літаратуразнаўцы збольшага звязваюць і з інтрыгай вакол прэміі, якую, па распаўсюджанай версыі, Нобелеўскі камітэт жадаў прысудзіць пісьменніку з рускай эміграцыі, а Горкі эмігрантам у поўным сэнсе слова не быў[140].
У сакавіку 1932 года дзве цэнтральныя савецкія газеты, «Правда» і «Известия», адначасова надрукавалі артыкул-памфлет Горкага пад назвай, якая стала крылатай фразай — «З кім вы, майстры культуры?»[141].
У кастрычніку 1932 года Горкі, згодна з распаўсюджанай версіяй, канчаткова вяртаецца ў Савецкі Саюз. Рэпатрыіравацца пісьменніка настойліва ўгаворваў сын Максім, не без уплыву АДПУ, што шчыльна апекавала яго ў якасці крамлёўскага курьера. Эмацыйнае ўздзеянне на Горкага аказалі маладыя, жыццярадасныя, поўныя гіганцкіх планаў і захапленняў ад поспехаў першай пяцігодкі ў СССР пісьменнікі Леанід Лявонаў?! і Усевалад Іванаў, якія прыязджалі да яго ў Італію[30][122].
У Маскве ўрад зладзіў Горкаму ўрачыстую сустрэчу, за ім і яго сям’ёй быў замацаваны былы асабняк С. П. Рабушынскага ў цэнтры Масквы, дачы ў Горках і ў Тэселі (Крым), яго імем быў названы родны горад пісьменніка Ніжні Ноўгарад. Горкі адразу атрымлівае заказ Сталіна — падрыхтаваць глебу для 1-га з’езда савецкіх пісьменнікаў[10], а для гэтага правесці сярод іх тлумачальную працу. Горкім ствараецца мноства газет і часопісаў: аднаўляецца серыя «Жыццё выдатных людзей», адкрываюцца кніжныя серыі «Гісторыя фабрык і заводаў», «Гісторыя грамадзянскай вайны», «Бібліятэка паэта», «Гісторыя маладога чалавека XIX стагоддзя», часопіс «Литературная учёба», ён піша п’есы «Ягор Булычёв і іншыя» (1932), «Дасцігаеў і іншыя» (1933).
У 1934 годзе Горкі праводзіць I Усесаюзны з'езд савецкіх пісьменнікаў, выступае на ім з асноўным дакладам.
У гэтым жа годзе Горкі — сурэдактар кнігі «Беламорска-Балтыйскі канал імя Сталіна». Гэты твор Аляксандр Салжаніцын ахарактарызаваў як «першую кнігу ў рускай літаратуры, якая апявае рабскую працу»[136][142].
23 мая 1934 года па замове Сталіна адначасова ў газетах «Правда» і «Известия» надрукаваны артыкул Горкага «Пралетарскі гуманізм», дзе ў кантэксце ідэалагічнага супрацьстаяння «камунізм-фашызм» давалася катэгарычная ацэнка гомасексуальнасці як шкоднай уласцівасці нямецкай буржуазіі (у Германіі да ўлады ўжо прыйшоў Гітлер): «не дзясяткі, а сотні фактаў кажуць аб разбуральным, раскладальным уплыве фашызму на моладзь Еўропы, — абвяшчаў Горкі. — Пералічваць факты — брыдка, ды і памяць адмаўляецца загружацца брудам, які ўсё больш старанна і багата фабрыкуе буржуазія. Пакажу аднак, што ў краіне, дзе мужна і паспяхова гаспадарыць пралетарыят, гомасексуалізм, разбэшчвае моладзь, прызнаны сацыяльна злачынным і каральным, а ў „культурнай“ краіне вялікіх філосафаў, навукоўцаў, музыкаў ён дзейнічае свабодна і беспакарана. Ужо склалася саркастычная прымаўка: „Знішчыце гомасексуалістаў — фашызм знікне“»[143][144].
У 1935 годзе Горкі меў у Маскве цікавыя сустрэчы і гутаркі з Рамэнам Раланам, у жніўні здзейсніў настальгічнае падарожжа на параходзе па Волзе. 10 кастрычніка 1935 года ў Маскоўскім Мастацкім тэатры адбылася прэм’ера п’есы Горкага «Ворагі»[145].
На працягу апошніх 11 гадоў жыцця (1925—1936 гады) Горкі піша свой самы буйны, выніковы твор, раман-эпапею ў чатырох частках «Жыццё Кліма Самгіна» — пра лёсы рускай інтэлігенцыі ў пераломную эпоху, яе цяжкім і слізкім шляху ў рэвалюцыю, выкрыванні яе ілюзій і памылак. Раман застаўся не дапісаны да фіналу, тым не менш успрымаецца літаратуразнаўцамі як суцэльны твор, неабходны, на думку Д. Быкава, для чытання любым чалавекам, хто хоча спасцігнуць і зразумець рускае XX стагоддзе[146]. Адзначаючы, што Горкага і яго героя, Кліма Самгіна, радніць прыцэльны погляд прыкмячаць за людзьмі «самае агіднае, засяроджанасць на адштурхвальных дэталях і жудаснаватых гісторыях», Д. Быкаў называе «Жыццё Кліма Самгіна» выдатным прыкладам «выкарыстання ўласных заганаў для стварэння сапраўднай літаратуры». Раман неаднаразова экранізаваны як культавы твор сацыялістычнага рэалізму і стаў літаратурнай асновай для спектакляў у многіх тэатрах СССР[147].
11 мая 1934 года, прастудзіўшыся пасля начлегу на халоднай зямлі пад адкрытым небам на дачы ў Горках пад Масквой, нечакана памірае ад крупознага запалення лёгкіх сын Горкага — Максім Пяшкоў. У ноч, калі паміраў яго сын, Горкі на першым паверсе дачы ў Горках абмяркоўваў з прафесарам А. Д. Спяранскім дасягненні і перспектывы Інстытута эксперыментальнай медыцыны і праблему неўміручасці, якую ён лічыў актуальнай і дасягальнай для навукі. Калі ў тры гадзіны ночы суразмоўцам паведамілі пра смерць Максіма, Горкі запярэчыў: «Гэта ўжо не тэма» і працягваў захоплена тэарэтызаваць аб бессмяротнасці[122][148].
27 мая 1936 года Горкі цягніком у няважным стане вярнуўся ў Маскву з адпачынку з Тэселі (Крым). З вакзалу адправіўся ў сваю «рэзідэнцыю» у асабняк Рабушынскага на Малой Нікіцкай вуліцы пабачыць унучак Марфу і Дар’ю, якія ў гэты час хварэлі грыпам; вірус перадаўся і дзядулі[149]. На наступны дзень, пасля наведвання магілы сына на Новадзявочых могілках Горкі прастудзіўся на халодным ветраным надвор’і і захварэў; праляжаў у Горках тры тыдні. Да 8 чэрвеня стала ясна, што пацыент ужо не выздаравее. Тройчы да ложка паміраючага Горкага прыязджаў Сталін — 8, 10 і 12 чэрвеня, Горкі знайшоў у сабе сілы падтрымаць гутарку пра жанчын-пісьменніц і іх выдатных кнігах, пра французскую літаратуру і жыццё французскага сялянства[150]. У спальні безнадзейна хворага, які знаходзіўся ў свядомасці, у апошнія дні жыцця з ім развіталіся самыя блізкія людзі, сярод якіх былі афіцыйная жонка К. П. Пяшкова, нявестка Н. А. Пяшкова па мянушцы Цімоша, асабісты сакратар ў Сарэнта М. І. Будберг, медсястра і сябар сям’і А. Д. Чарткова (Ліпа), літаратурны сакратар, а затым дырэктар Архіва Горкага П. П. Кручкоў[122], мастак І. М. Ракіцкі, які некалькі гадоў жыў у сям’і Горкага[83].
18 чэрвеня прыблізна ў 11 раніцы Максім Горкі памёр у Горках, на 69-м годзе жыцця, перажыўшы сына крыху больш чым на два гады. Апошнія словы Горкага, тыя, што засталіся ў гісторыі, былі сказаны медсястры Ліпе (А. Д. Чарткова) — «А ведаеш, я зараз з Богам спрачаўся. Ух, як спрачаўся»[121][83].
Пры неадкладна праведзеным тут жа, на стале ў спальні, ускрыцці высветлілася, што лёгкія памерлага знаходзіліся ў жахлівым стане, плеўра прырасла да рэбраў, завапнякавалася, абодва лёгкіх закасцянелі, — так што лекары дзівіліся, якім чынам Горкі наогул дыхаў. З гэтых фактаў вынікала, што з дактароў здымалася адказнасць за магчымыя памылкі ў лячэнні гэтак далёка нябачнага захворвання, несумяшчальнага з жыццём. У ходзе ўскрыцця мозг Горкага быў выняты і дастаўлены ў маскоўскі Інстытут мозгу для далейшага вывучэння. Па рашэнні Сталіна цела было крэміравана, прах змешчаны ва ўрне ля Крамлёўскай сцяны на Краснай плошчы ў Маскве. Пры гэтым ўдаве К. П. Пяшковай было адмоўлена ў пахаванні часткі праху ў магіле сына Максіма на Новадзявочых могілках[83].
На пахаванні, у ліку іншых, урну з прахам Горкага неслі Сталін і Молатаў.
Абставіны смерці Максіма Горкага і яго сына некаторымі лічацца «падазронымі», хадзілі чуткі пра атручванні[151], якія не знайшлі пацверджання[121][122].
Сярод іншых абвінавачванняў Генрыха Ягоды і Пятра Кручкова на Трэцім Маскоўскім працэсе 1938 года было абвінавачванне ў атручванні сына Горкага. Згодна з допытам Ягоды, Максім Горкі быў забіты па загаду Троцкага, а забойства сына Горкага, Максіма Пяшкова, было яго асабістай ініцыятывай. Падобныя паказанні даў Кручкоў. І Ягода, і Кручкоў у ліку іншых асуджаных былі расстраляныя па прысудзе суда. Аб’ектыўных пацверджанняў іх «прызнаннях» не існуе, Кручкоў пасля быў рэабілітаваны[121][122].
Некаторыя публікацыі ў смерці Горкага абвінавачваюць Сталіна[152]. Важным эпізодам у «Маскоўскіх працэсах» быў Трэці маскоўскі працэс (1938), дзе сярод падсудных былі тры лекара (Казакоў, Левін і Плятнёў), які абвінавачваліся ў забойстве Горкага і іншых[122].
«Наогул жа сьмерць, у параўнанні з працягласцю жыцця па часе і з яе насычанасцю пышным трагізмам - момант мізэрны, да таго ж пазбаўлены ўсіх прыкмет сэнсу. І калі гэта страшна - то страшна дурное. Рэчы на тэму «вечнага абнаўлення» і г. д. Не могуць схаваць ідыятызму так званай прыроды. Было б больш разумна і эканамічней стварыць людзей вечнымі, як, трэба меркаваць, вечны сусвет, таксама не жыве ў нястачы ў частковым «разбурэнні ды адраджэнні». Аб бессмяротнасці або шматгадовым быцці неабходна паклапаціцца волі і розуму людзей. Цалкам упэўнены, што яны гэтага дасягнуць».
Метафізічная канцэпцыя неўміручасці — не ў рэлігійным сэнсе, а менавіта як фізічнай неўміручасці чалавека, — займала розум Горкага на працягу дзесяцігоддзяў, грунтавалася на яго тэзісах аб «поўным пераходзе ўсёй матэрыі ў псіхічную», «знікненні фізічнай працы», «царстве думкі»[164].
Гэтая тэма абмяркоўвалася і была падрабязна заканспектавана пісьменнікам у ходзе гутаркі з Аляксандрам Блокам, якая адбылася 16 сакавіка 1919 года ў Санкт-Пецярбургу, у выдавецтве «Всемирная литература», на святкаванні ўяўнага 50-гадовага юбілею Горкага («юбіляр» зменшыў сабе год). Блок быў настроены скептычна і заявіў, што ў неўміручасць не верыць. Горкі ў адказ запярэчыў, што колькасць атамаў у Сусвеце, якім бы няўяўна велізарным яно ні было, — усё роўна вядома, а такім чынам цалкам магчыма «вечнае вяртанне». І праз шматлікія стагоддзі зноў можа атрымацца так, што Горкі і Блок зноў будуць весці дыялог у Летнім садзе «такім жа хмурным вечарам пецярбургскай вясны». Праз 15 гадоў тэму неўміручасці Горкі з ранейшай ўпэўненасцю абмяркоўваў з лекарам, прафесарам А. Д. Сперанскім[165].
Па вяртанні ў СССР у 1932 годзе, Горкі звярнуўся да Сталіна з прапановай стварыць Усесаюзны інстытут эксперыментальнай медыцыны (УІЭМ), які займаўся б, у прыватнасці, і праблемай неўміручасці. Сталін падтрымаў просьбу Горкага, інстытут быў у тым жа годзе створаны ў Ленінградзе на базе раней існавалага Імператарскага інстытута эксперыментальнай медыцыны, заснаванага прынцам Ольдэнбургскім, які з’яўляўся папячыцелем інстытута да лютага 1917 года. У 1934 годзе інстытут УІЭМ быў пераведзены з Ленінграда ў Маскву. Адной з прыярытэтных задач інстытута было максімальнае падаўжэнне чалавечага жыцця, гэтая ідэя выклікала наймацнейшы энтузіязм Сталіна і іншых членаў Палітбюро. Сам Горкі, будучы цяжка хворым чалавекам, ставячыся да ўласнай няўхільна надыходзячай смерці абыякава, іранічна і нават пагарджаючы яе, верыў у прынцыповую магчымасць дасягнення навуковымі сродкамі чалавечага неўміручасці. Сябар і лекар Горкага, загадчык аддзела патафізіялогіі УІЭМ, прафесар А. Д. Спяранскі, з якім Горкі пастаянна вёў даверныя размовы пра бессмяротнасць, лічыў у размове з пісьменнікам максімальнай навукова абгрунтаванай мяжою працягласці жыцця чалавека, і то ў аддаленай перспектыве, — 200 гадоў. Аднак прафесар Спяранскі прама сказаў Горкаму, што зрабіць чалавека несмяротным медыцына не зможа ніколі. «Дрэнная ваша медыцына», — уздыхнуў Горкі з вялікай крыўдай за магчымасці ідэальнага чалавека будучага[166].
У жыцці і творчасці Максіма Горкага яўрэйскае пытанне займала значнае месца. Для сучаснага сусветнага яўрэйства Горкі традыцыйна — самы ўшанаваны з савецкіх пісьменнікаў неяўрэйскага паходжання.
Адным з дэвізаў жыцця Горкі прызнаваў словы яўрэйскага мудраца і настаўніка закону Гілеля: "Калі я не за сябе, то хто ж за мяне? А калі я толькі за сябе, то што ж я? "Менавіта гэтыя словы, па перакананні Горкага, выказваюць самую сутнасць калектыўнага ідэалу сацыялізму[167].
У 1880-х гадах пісьменнік у нарысе «Погром» (упершыню апублікаваны ў зборніку «Дапамога яўрэям, якія пацярпелі ад неўраджаю», 1901[168][169]) з гневам і асуджэннем апісаў яўрэйскі пагром у Ніжнім Ноўгарадзе, сведкам якога ён стаў. А тых, хто граміў яўрэйскае жыллё, адлюстраваў выразнікамі «цёмнай і узлаванай сілы»[167].
У 1914 годзе, падчас Першай сусветнай вайны, калі яўрэяў масава высялялі з прыфрантавой зоны руска-германскага фронту, па ініцыятыве Горкага было створана Рускае таварыства для вывучэння яўрэйскага жыцця і ў 1915 годзе пачаўся выпуск публіцыстычнага зборніка «Шчыт» у інтарэсах абароны яўрэяў.
Горкі напісаў некалькі артыкулаў аб яўрэях, дзе не толькі ўзвысіў яўрэйскі народ, але і абвясціў яго заснавальнікам ідэі сацыялізму, «рухавіком гісторыі», «дрожджамі, без якіх немагчымы гістарычны прагрэс». У вачах рэвалюцыйна настроеных масаў такая характарыстыка выглядала тады вельмі прэстыжна, у ахавальных кансэрватыўных колах — выклікала насмешку.
У дачыненні да лейтматываў сваёй творчасці Горкі знайшоў у яўрэях тых самых «ідэалістаў», якія не прызнавалі ўтылітарнага матэрыялізму і шмат у чым адпавядалі яго рамантычным намерам «новых людзей».
У 1921—1922 гадах Горкі, карыстаючыся сваім аўтарытэтам у Леніна і Сталіна, асабіста дапамог 12 яўрэйскім пісьменнікам на чале з буйным сіяністам, паэтам Хаімам Бялікам эміграваць з Савецкай Расіі ў Палесціну. З прычыны гэтай падзеі Горкага прылічаюць да дзеячаў, якія стаялі ля вытокаў выезду савецкіх яўрэяў на гістарычныя тэрыторыі Зямлі абетаванай.
У 1906 годзе, выступаючы на яўрэйскім мітынгу ў Нью-Ёрку, Горкі выступіў з прамовай, якая затым была апублікаваная артыкулам пад назвай «Аб яўрэях» і разам з артыкулам «Пра „Бунд“» і нарысам «Пагром» склала кнігу Горкага, якая выйшла ў тым жа годзе асобным выданнем і была прысвечана яўрэйскаму пытанню. У нью-ёркскай прамове Горкі, у прыватнасці, заявіў: «У працяг ўсяго цяжкага шляху чалавецтва да прагрэсу, да святла, на ўсіх этапах стомнага шляху яўрэй стаяў жывым пратэстам, даследчыкам. Ён заўсёды быў тым маяком, на якім горда і высока разгараўся над усім светам неаслабны пратэст супраць усяго бруднага, усяго нізкага ў чалавечым жыцці, супраць грубых актаў гвалту чалавека над чалавекам, супраць агіднай пошласці духоўнага невуцтва»[167]. Далей у сваёй прамове з трыбуны Горкі распаўсюджваўся аб тым, што «адна з прычын жудаснай нянавісці да яўрэяў — гэта тое, што яны далі свету хрысціянства, падавіўшы ў чалавеку звера і абудзіўшы ў ім сумленне — пачуццё любові да людзей, патрэбу думаць пра дабро ўсіх людзей».
Пасля навукоўцы і гісторыкі шмат спрачаліся пра дзіўнае разуменнt Горкім хрысціянства як іўдзейскай рэлігіі — некаторыя спісвалі гэта на адсутнасць у пісьменніка базавай адукацыі па Закону Божаму і ведаў у рэлігіязнаўстве, іншыя лічылі неабходным рабіць папраўку на гістарычны кантэкст. Разам з тым цікавасць навукоўцаў і літаратуразнаўцаў выклікалі таксама цікавасць Горкага да Старога Запавету і, у асаблівасці, да Кнігі Іова[167].
У дарэвалюцыйнай Расіі асобныя літаратурныя крытыкі падазравалі Горкага і ў антысемітызме. Падставай да такіх здагадках паслужылі словы некаторых персанажаў пісьменніка — напрыклад, Рыгора Арлова ў першай рэдакцыі аповяду «Муж і жонка Арловы». Пад «антысеміцкім» вуглом часткай крытыкаў успрымалася і апавяданне «Каін і Арцём». Літаратуразнаўцы больш позняга перыяду адзначалі, што аповяд амбівалентны, гэта значыць дае магчымасць множных інтэрпрэтацый, здабывання розных сэнсаў — нават супрацьлеглых і узаемавыключальных, пры тым што сапраўдная аўтарская задума была вядомы толькі Горкаму[167].
У прадмове да зборніка «Горкі і яўрэйскае пытанне», выдадзеным ў 1986 годзе на рускай мове ў Ізраілі, яго аўтары-складальнікі Міхаіл (Мелех) Агурскі і Маргарыта Шклоўская прызнавалі: «Наўрад ці знойдзецца рускі культурны ці грамадскі дзеяч XX стагоддзя, які б у такой меры, як Максім Горкі, быў знаёмы з яўрэйскімі праблемамі, з яўрэйскімі культурнымі каштоўнасцямі, яўрэйскай гісторыяй, палітычнымі і духоўнымі пошукамі яўрэйскага народа»[170].
Павышаную сексуальнасць Горкага, якая адбілася ў яго творчасці, была адзначана шматлікімі яго сучаснікамі і знаходзілася ў загадкавым супярэчнасці са шматгадовай цяжкай хранічнай хваробай, адзначаюць пісьменнікі і літаратуразнаўцы Дзмітрый Быкаў і Павел Басінскі. Падкрэсліваліся ўнікальныя асаблівасці мужчынскай прыроды арганізму Горкага: ён не адчуваў фізічнага болю, валодаў звышчалавечай інтэлектуальнай працаздольнасцю і вельмі часта маніпуляваў сваёй знешнасцю, што пацвярджае мноства яго фатаграфій[171]. У гэтай сувязі ставіцца пад сумнеў карэктнасць дыягназу туберкулёзу, які, згодна з агульнапрызнаным эпікрызам, развіваўся ў Горкага на працягу 40 гадоў, у адсутнасць антыбіётыкаў, — і тым не менш пісьменнік захоўваў працаздольнасць, цягавітасць, тэмперамент і выдатную мужчынскую сілу на працягу ўсяго жыцця, амаль аж да скону. Сведчаннем гэтага з’яўляюцца шматлікія шлюбы, захапленні і сувязі Горкага (парой мімалётныя, якія праходзяць паралельна), што суправаджалі ўвесь яго пісьменніцкі шлях і засведчаныя мноствам незалежнай адна ад адной крыніц. Яшчэ ў лісце 1906 года Леаніду Андрэеву з Нью-Ёрка адразу пасля прыбыцця ў Амерыку Горкі адзначае: «Цікавая тут прастытуцыя і рэлігія»[172]. Распаўсюджаным сярод сучаснікаў Горкага было сцвярджэнне аб тым, што на Капры «Горкі ў гатэлях не прапускаў ніводнай пакаёўкі». Гэта якасць асобы пісьменніка праявіла сябе і ў яго прозе. Раннія творы Горкага асцярожныя і цнатлівыя, аднак у пазнейшых, як адзначае Д. Быкаў, "ён перастае саромецца чаго б там ні было — нават Буніну далёка да горкаўскага эратызму, хоць у Горкага ён ніяк не эстэтызаваны, секс апісваецца цынічна, груба, часта з агідай "[173]. Акрамя вядомых умілаваных Горкага мемуарысткі Ніна Берберава і Кацярына Жэлябужская паказвалі таксама на сувязь Горкага з жонкай пісьменніка Аляксандра Ціханава (Сераброва) Варварай Шайкевіч, чыя дачка Ніна (нар. 23 лютага 1910) ашаламляла сучаснікаў сваім падабенствам з Горкім. Вельмі нядобрая для пралетарскага класіка прыжыццёвая версія, што цыркуляваць сярод яго знаёмых, паказвае на запал Горкага да ўласнай нявесткі Надзеі, якой ён даў мянушку Цімоша[174]. Па ўспамінах Карнея Чукоўскага, апошняя пасія Горкага Марыя Будберг прыцягнула пісьменніка не столькі прыгажосцю, колькі «неверагоднай сексуальнай прыцягальнасцю». Аб развітальных моцных, здаровых абдымках і гарачым, далёка не брацкім пацалунку паміраючага Горкага ўспамінала яго хатняя медсястра Ліпа — А. Д. Чарткова[173][83][76][105].
Гіперсексуальнасць Горкага звязваюць з падзеямі яго юнацтва. Згодна з распаўсюджанай сярод літаратуразнаўцаў трактоўкай, гісторыя страты нявіннасці 17-гадовым Алёшам Пяшковым апісана ў аповядзе «Аднойчы восенню», дзе герой праводзіць ноч з прастытуткай на беразе пад лодкай. З тэкстаў позняга Горкага вынікае, што ў юныя гады ён з непрыязнасцю ўспрымаў цялесныя адносіны, не заснаваныя на духоўнай блізкасці. У апавяданні «Аб першым кахання» Горкі піша: «Я верыў, што адносіны да жанчыны не абмяжоўваюцца тым актам фізічнага зліцця, які я ведаў у яго па-жабрацку грубай, жывёльна простай форме, — гэты акт выклікаў у ва мне амаль агіду, нягледзячы на тое, што я быў моцны, даволі пачуццёвы юнак і валодаў лёгка ўзбудлівым уяўленнем»[175].
«Вы былі нібы высокая арка, перакінутая паміж двума светамі — мінулым і будучым, а таксама паміж Расіяй і Захадам», — пісаў Горкаму Рамэн Ралан у 1918 годзе[176].
Іван Бунін, які выйграў у Горкага канкурэнцыю за Нобелеўскую прэмію па літаратуры, прызнаваў «майстравітасць» Горкага, але не бачыў у ім буйнога таленту, і яго сусветную славу лічыў «бяспрыкладнай па незаслужанасці»[177]. У лісце да Алданава Бунін пісаў: «Я толькі што прачытаў — упершыню — „Мае ўніверсітэты“ Горкага. Гэта нешта зусім жахлівае — не перабольшваю! — па ілжывасці, хвальба і па такой брыдкай пахабнасці, якой няма роўні ва ўсёй расійскай літаратуры!»[178] Шмат разоў у эміграцыі ён публічна крытыкаваў Горкага за багемны лад жыцця, доўгае пражыванне ў камфортных умовах на еўрапейскіх курортах, наяўнасць празмерна вялікай для пралетарскага пісьменніка ўласнасці ў Расіі, тэатральныя паводзіны ў грамадстве. У кампаніях літаратараў і іншых творчых дзеячаў Горкі, па назіраннях Буніна, трымаўся знарочыста нязграбна і ненатуральна, «ні на каго з публікі не глядзеў, сядзеў у гуртку двух-трох абраных сяброў са знакамітасцяў, злосна хмурыўся, па-салдацку (знарочыста па-салдацку) кашляў, курыў папяросу за папяросай, цягнуў чырвонае віно, — выпіваў заўсёды поўную шклянку, не адрываючыся, да дна, — гучна вымаўляў часам для агульнага карыстання якую-небудзь сентэнцыю або палітычнае прароцтва і зноў, робячы выгляд, што не заўважае нікога вакол, то нахмурыўшыся, то барабанячы вялікімі пальцамі па стале, то з прытворнай абыякавасцю падымаючы бровы і зморшчыны лба, казаў толькі з сябрамі, але і з імі неяк мімаходзь, — хоць і без умолку…» Гаварылася таксама пра грандыёзны прыём, які ў снежні 1902 года ў маскоўскім рэстаране закаціў Горкі пасля прэм’еры ў Маскоўскім Мастацкім тэатры сваёй п’есы «На дне», прысвечанай жабракам, галодным і абарваным насельнікам начлежак[179].
На думку Вячаслава П’яцуха, значнасць Горкага як пісьменніка ў савецкую эпоху была гіпертрафаванай з ідэалагічных пазіцый. «У сутнасці, Горкі не быў ні хітруном, ні злыднем, ні ментарам, які ўпаў у дзяцінства, а быў ён нармальны рускі ідэаліст, схільны дадумваць жыццё ў радасным кірунку, пачынаючы з таго моманту, дзе яно прымае непажаданыя рысы», адзначаў П’яцух у эсэ «Горкі Горкі»[180]. «Горкага спарадзіў невядомы іншаму свету выключна расійскі комплекс віны інтэлігенцыі перад мужыком», — лічыла ў рэдакцыйным артыкуле да праекту «Персоны стагоддзя» выданне «Ex libris НГ». Дарэвалюцыйнага Горкага літаратуразнаўцы называлі «адным з лепшых экспанатаў у вітрыне музея маладога расійскага лібералізму і дэмакратыі», разам з тым у прароцкім пафасе «Старой Ізергіль» угледжваюць далёка не бяскрыўднае ніцшэанства[181].
Літаратуразнавец і біёграф пралетарскага класіка Дзмітрый Быкаў у манаграфіі, прысвечанай Горкаму, знаходзіць яго чалавекам, «абдзеленым густам, неразборлівым у сяброўстве, славалюбным, схільным да самалюбавання пры ўсім сваім абліччы Буравесніка і праўдалюбцы», але разам з тым называе моцным, хоць і няроўным, пісьменнікам, якога хочацца чытаць і перачытваць на новым пераломе рускага гістарычнага шляху. У пачатку XXI стагоддзя, адзначае Быкаў, калі агульнапрынята як мага больш спажываць і як мага менш пры гэтым думаць, зноў сталі прывабнымі і выратавальнымі рамантычныя ідэалы Горкага, які марыў пра «новы тып чалавека, які спалучае сілу і культуру, гуманнасць і рашучасць, волю і спачуванне»[182].
Літаратуразнавец Павел Басінскі, вылучаючы магутны інтэлект Горкага і надзвычай хутка набытыя ім пасля басяцкага, неадукаванага дзяцінства фантастычна шырокія, энцыклапедычныя пазнанні, шматгадовае служэнне Горкага дагматыцы сацыялізму і «калектыўнага розуму», называе самым каштоўным і цяжка вытлумачальным у яго светапоглядзе гуманістычную ідэю Чалавека, а самога Горкага — стваральнікам новай, постмадэрнісцкай «рэлігіі Чалавека» (толькі ў гэтым рэвалюцыйным сэнсе трэба разумець парадокс «богабудаўніцтва» пісьменніка). Мастацтва вывучаць у сваіх творах Чалавека і супярэчлівую людскую прыроду знутры зрабілі пісьменніка, па ацэнцы Басінскага, «духоўным правадыром свайго часу», вобраз якога сам Горкі стварыў у «Легендзе аб Данка»[183].
У лекцыях па рускай літаратуры Уладзімір Набокаў пісаў, што мастацкі талент Горкага не мае вялікай каштоўнасці, але Горкі не пазбаўлены цікавасці як яркая з’ява рускага грамадскага жыцця[184].
Падобную з набокаўскай ацэнку даў творчасці Горкага Дзмітрый Меражкоўскі: «Усе лірычныя выліванні аўтара, апісанні прыроды, любоўныя сцэны — у лепшым выпадку пасрэдная, у горшым — зусім дрэнная літаратура. <…> Але тыя, хто за гэтаю сумніўнаю паэзіяй не бачыць у Горкім знамянальнай з’явы грамадскага, жыццёвага, — памыляюцца яшчэ значна больш тых, хто бачыць у ім вялікага паэта»[185].
Чэхаў у многіх лістах з сімпатыяй адгукаўся пра Горкага, прызнаючы яго не абы які талент. Разам з тым у лісце да Сумбатава ён пісаў, што з часам творы Горкага забудуць, хоць сам ён наўрад ці будзе забыты[186].
Леў Талстой ў 1909 годзе казаў Макавіцкаму: «Перачытваў Горкага. Ён мне быў тады антыпатычны. Баяўся, што я несправядлівы. Не, не змянілася маё меркаванне»[187].
Горкі быў умелым гульцом у шахматы, вядомыя таксама шахматныя партыі сярод яго гасцей. Яму належаць некалькі каштоўных заўваг па шахматнай тэме, у тым ліку ў некралогу Леніна, напісаным ў 1924 годзе. Калі ў першапачатковай рэдакцыі гэтага некралога шахматы бегла згадваюцца толькі адзін раз, то ў канчатковую рэдакцыю Горкі уставіў аповяд аб партыях Леніна супраць Багданава на італьянскім востраве Капры. Захавалася серыя аматарскіх фотаздымкаў, зробленых на Капры ў 1908 годзе (паміж 10 (23) і 17 (30) красавіка), калі Ленін знаходзіўся ў гасцях у Горкага. Фатаграфіі знятыя з розных ракурсаў і захавалі Леніна, які гуляе з Горкім і Багданавым — вядомым рэвалюцыянерам-марксістам, лекарам і філосафам[188]. Аўтарам усіх гэтых фатаграфій (ці, прынамсі, двух з іх) быў Юрый Жэлябужскі, сын Марыі Андрэевай і пасерб Горкага, а ў будучыні — буйны савецкі кінааператар, рэжысёр і сцэнарыст. У той час ён быў дваццацігадовым юнаком[189].
М. Горкі актыўна чытаў газету «Наша ніва», цікавіўся беларускім фальклорам. 3 1896 года ў сваяцкіх і сяброўскіх адносінах з сям’ёй А. Я. Багдановіча (яны былі жанаты з дзвюмя роднымі сёстрамі)[10].
М. Горкі першы з рускіх пісьменнікаў звярнуў увагу на беларускую літаратуру, даў высокую ацэнку творчасці Я. Купалы і Я. Коласа. Пераклаў на рускую мову верш Я. Купалы «А хто там ідзе?»[10], які назваў нацыянальным гімнам беларусаў.
Мастацкую школу Горкага прайшлі многія таленавітыя прадстаўнікі беларускай літаратуры[10].
Першы пераклад твора М. Горкага зроблены ў 1910 годзе[10] (апавяданне «Дзед Архіп і Лёнька»). Творы яго перакладаліся і выдаваліся ў БССР неаднаразова і масавымі тыражамі[10]. У 1935-38 гадах выйшаў збор сачыненняў Горкага на беларускай мове[10].
На беларускую мову творы М. Горкага перакладалі Тэрэза Гардзялкоўская, К. Чорны, М. Гарэцкі, Э. Самуйлёнак, П. Глебка, К. Крапіва, М. Лынькоў, А. Куляшоў, Я. Брыль, Э. Агняцвет, З. Астапенка, С. Баранавых, В. Вітка, Ю. Гаўрук, А. Зарыцкі, М. Лобан, М. Машара, Я. Скрыган, Т. Хадкевіч, У. Хадыка, А. Якімовіч[10].
Пастаноўка п’ес Горкага ў Беларусі спрыяла развіццю беларускага нацыянальнага тэатра. Тэатр імя Я. Купалы паставіў п’есы «На дне» (1920, 1921, 1968), «Апошнія» (1937), «Зыкавы» (1955), тэатр імя Я. Коласа — «Мяшчане» (1938), «Ягор Булычоў і іншыя» (1942), «Ворагі» (1952), «Васа Жалязнова» (1953), «Дачнікі» (1964), «Зыкавы» (1968)[10].
У 1927 годзе Книгоспілка вырашыла выдаць украінскай мовай аповесць М. Горкага «Маці» для моладзі, са скарачэннямі. У сувязі з гэтым, галоўны рэдактар выдавецтва, пісьменнік Алекса Слісарэнка, звярнуўся з лістом да аўтара твора, каб той даў дазвол на друк украінамоўнага перакладу. Горкі напісаў ліст-адказ на гэты зварот, дзе катэгарычна забараніў пераклады сваіх твораў украінскай[190].
З’яўленне гэтага ліста выклікала пратэсты тагачаснай украінскай інтэлігенцыі[191], якая асудзіла праявы рускага імперскага шавінізму Горкага. Пасля Уладзімір Вінічэнка напісаў ліст-адказ на заяву Горкага пад назвай «Адкрыты ліст У. Вінічэнкі да М. Горкага», дзе асуджаў яго ўкраінафобскія погляды[192].
У артыкуле 1922 года «Пpа рускае сялянства» (руск.: О русском крестьянстве)[193], напісаным і апублікаваным у Берліне, Горкі так апісвае рускі народ:
Я думаю, што рускаму народу выключна — так сама выключна, як англічаніну пачуццё гумару — уласціва пачуццё асаблівай жорсткасці, халаднакроўнай, якая быццам выпрабоўвае межы чалавечага цярпення да болю, якая быццам вывучае цэпкасць, устойлівасць жыцця. У рускай жорсткасці адчуваецца д’ябальская дасканаласць, у ёй ёсць нешта тонкае, вытанчанае. Гэтую ўласцівасць наўрад ці можна растлумачыць словамі «псіхоз», «садызм», словамі, якія, па сутнасці, i агулам нічога не тлумачаць. ю.. Калі б факты жорсткасці былі праявай перакручанай псіхалогіі адзінак, — пра іх можна было не казаць. Але я маю на ўвазе толькі калектыўныя забавы пакутамі чалавека.
Артыкул быў забаронены ў СССР і ніколі не друкаваўся ў сучаснай Расіі[194]
Чалавек Захаду яшчэ ў раннім дзяцінстве, толькі што ўстаўшы на заднія лапы, бачыць усюды вакол сябе манументальныя вынікі працы яго продкаў. Ад каналаў Галандыі да тунэляў Італьянскай Рыўеры і вінаграднікаў Везувія, ад вялікай працы Англіі і да магутных Сілезскіх фабрык — уся зямля Еўропы цесна пакрыта грандыёзнымі ўвасабленнямі арганізаванай волі людзей, — волі, якая паставіла сабе ганаровую мэту: падпарадкаваць стыхійныя сілы прыроды разумным інтарэсам чалавека. Зямля — у руках чалавека, і чалавек сапраўды ўладар яе. Гэтае ўражанне ўсмоктваецца дзіцем Захаду і выхоўвае ў ім свядомасць каштоўнасці чалавека, павага да яго працы і пачуццё сваёй асабістай значнасці як спадчынніка цудаў, працы і творчасці продкаў. Такія думкі, такія пачуцці і адзнакі не могуць узнікнуць у душы рускага селяніна. Бязмежная плоскасць, на якой цесна згрудзіліся драўляныя, крытыя саломай вёскі, мае атрутную ўласцівасць спусташаць чалавека, высмоктваць яго жаданні. Выйдзе селянін за межы вёскі, паглядзіць у пустату вакол яго, і праз некаторы час адчувае, што гэтая пустата ўлілася ў душу яму. Нідзе навокал не відаць трывалых слядоў працы і творчасці. Сядзібы памешчыкаў? Але іх мала, і ў іх жывуць ворагі. Гарады? Але яны — далёка і не нашмат культурна значней вёскі. Вакол — бязмежная раўніна, а ў цэнтры яе — нікчэмны, маленькі чалавечак, кінуты на гэтую сумную зямлю для катаржнай працы. І чалавек насычаецца пачуццём абыякавасці, якое забівае здольнасць думаць, памятаць перажытае, выпрацоўваць з досведу свайго ідэі! Гісторык рускай культуры, характарызуючы сялянства, сказаў пра яго: «Мноства забабонаў і ніякіх ідэй». Гэтае сумнае меркаванне пацвярджаецца ўсім рускім фальклорам.
У друку ўпершыню выступіў з апавяданнем «Макар Чудра» (1892). У яго ранняй творчасці спалучаліся рамантызм і рэалізм. У алегарычных творах («Песня пра Сокала», 1895, «Песня пра Буравесніка», 1901) адлюстраваліся погляды М. Горкага на рэвалюцыю.
Шырокі рэзананс меў зборнік «Нарысы і апавяданні» (т. 1-3, 1898-99). У рэалістычных творах (раманы «Фама Гардзееў», 1899; «Трое», 1900-01, і інш.) паказаў Расію напярэдадні ХХ ст. У драме «Мяшчане» (паст. 1902), п’есах «На дне» (1902), «Дачнікі» (1904), «Дзеці сонца» (1905), «Варвары» і «Ворагі» (1906) адлюстраваў перадрэвалюцыйныя працэсы ў расійскім грамадстве. У рамане «Маці» (1907) спачувальна паказаў нарастанне рэвалюцыйнага руху ў Расіі. Аповесці «Лета» і «Гарадок Акураў» (1909), «Жыццё Мацвея Кажамякіна» (1910-11) пра рускае сялянства і мяшчанства. Патрыятычнымі настроямі прасякнуты «Казкі пра Італію» (1911-13), цыкл алавяданняў «Па Русі» (1912-17).
У публіцыстычнай кнізе «Несвоечасовыя думкі» (асобнае выданне 1918) крытыкаваў узяты У. Леніным курс на рэвалюцыю, сцвярджаў пра яе дачаснасць і разбуральныя вынікі. Напісаў аўтабіяграфічную трылогію («Дзяцінства», 1913-14; «У людзях», 1916; «Мае ўніверсітэты», 1923), раман «Справа Артамонавых (раман)» (1925), п’есы «Ягор Булычоў і іншыя (п’еса)» (паст. 1932), «Дасцігаеў і іншыя» (1933), «Васа Жалязнова» (1936, 1-я рэд. 1910), у якіх зноў звярнуўся да паказу жыцця Расіі да 1917 года. Аўтар літаратурных партрэтаў «Леў Талстой» (1919), «У. Г. Караленка» (1923), «Сяргей Ясенін» (1927) і інш. Апошні твор — незакончаны раман-эпапея «Жыццё Кліма Самгіна» (ч. 1-3, 1927-31, ч. 4, 1937) у надзвычай згушчанай, насычанай форме адлюстраваў падзеі перадрэвалюцыйных дзесяцігоддзяў.
Ініцыяваў стварэнне серыі кніг «Гісторыя фабрык і заводаў» (ГФЗ), выступіў з ініцыятывай адраджэння дарэвалюцыйнай серыі «Жыццё выдатных людзей».
А. М. Горкі быў таксама рэдактарам наступных кніг аб перадавым педагагічным вопыце, які ўзнік у тыя гады:
Выпуск і поспех апошняй шмат у чым вызначыў магчымасць далейшага апублікавання іншых твораў А. С. Макаранкі, яго шырокай вядомасці і прызнання першапачаткова ў Савецкім Саюзе, а затым і ва ўсім свеце.
Да педагагічных распачынанняў Горкага можна аднесці сяброўскую ўвагу і разнастайную (перш за ўсё, маральную і творчую) падтрымку, якую ён аказваў шматлікім сучаснікам, якія звярталіся да яго з розных нагодаў, у тым ліку маладым пісьменнікам. Сярод апошніх — не толькі Макаранка, але і У. Ц. Юразанскі[201].
Помнікі Максіму Горкаму ўстаноўлены ў многіх гарадах. Сярод іх:
.jpg)
.JPG)
.jpg)
Максім Горкі на маляваны на паштовых марках:
_and_Scene_from_The_Mother).jpg)
).jpg)
У 2018 годзе ФДУП «Пошта Расіі» выпусціла паштовы блок, прысвечаны 150-годдзю з дня нараджэння пісьменніка.
Тогда я счёл возможным пояснить ему:
— Я не Каширин, а — Пешко́в…
— Пе́шков? — неверно повторил он. — Хорошее дело.— Максим Горький. З аўтабіяграфічнай аповесці «Детство»
Наколькі я памятаю, Аляксей Максімавіч ніколі не называў сябе ў друку Максімам Горкім. Ён падпісваўся карацей: «М. Горкі». Неяк ён сказаў, хітра паглядзеўшы на суразмоўцаў: — Адкуль вы ўсе ўзялі, што «М» — гэта Максім? А можа быць, гэта «Міхаіл» або «Магамет»?..— Маршак С. Я. Сочинения в четырёх томах. — М.: Гослитиздат, 1960. — Т. 4. — С. 107. — 824 с. Архівавана 18 лютага 2015.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg){kind=small}
