Remove ads
Каспі́йскае мора (азерб.: Xəzər dənizi, перс.: دریای خزر, каз.: Каспий теңізі, руск.: Каспийское море, туркм.: Hazar deňzi) — найбуйнейшае ў свеце возера на мяжы Еўропы і Азіі, найбуйнейшы ў свеце замкнуты вадаём[1]. Плошча каля 371 тыс. км². Максімальная глыбіня 1025 м. Узровень вады нестабільны, у цяперашні час 27,16 м ніжэй за ўзровень Сусветнага акіяна[2]. Абмывае берагі Азербайджана, Ірана, Казахстана, Расіі, Туркменістана.
| Каспійскае мора | |
|---|---|
| руск.: Каспийское море азерб.: Xəzər dənizi каз.: Каспий теңізі туркм.: Hazar deňzi перс.: دریای خزر | |
 Выгляд з космасу | |
| Морфаметрыя | |
| Вышыня над узроўнем мора | -28 м |
| Даўжыня | 1200 км |
| Шырыня | 435 км |
| Плошча | 371000 км² |
| Аб’ём | 78200000 км³ |
| Даўжыня берагавой лініі | 7000 км |
| Найбольшая глыбіня | 1025 м |
| Сярэдняя глыбіня | 208 м |
| Гідралогія | |
| Салёнасць | 13 ‰ |
| Басейн | |
| Плошча вадазбору | 3626000 км² |
| Упадаюць | Волга, Урал, Кура, Церак |
| Размяшчэнне | |
| Краіны |
 Азербайджан Іран Казахстан Расія Туркменістан |
  Каспійскае мора |
|
|
|
|
|
|
|
 |
|
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
Remove ads
Сучасная назва мора — новая, кніжнае імя замест стар.-руск. Хвалынскае мора (Лаўрэнцеўскі летапіс). З лац. Caspium Mare ці Caspium pelagus ад грэчаск. Κασπία θάλασσα, Κάσπιον πέλαγος (Страбон і інш.). Паводле адной з гіпотэз Каспійскае мора атрымала сваю назву ў гонар старажытных плямён конегадоўцаў — каспіяў, якія жылі ў 1-м тысячагоддзі да н.э. на паўднёва-заходнім узбярэжжы Каспійскага мора. За ўсю гісторыю свайго існавання Каспійскае мора мела каля 70 назваў у розных плямён і народаў:
- Гірканскае мора — па назве горада (цяпер Гарган) і правінцыі Гірканіі.
- Джурджанскае мора — па назве горада Джурджан (цяпер Гарган).
- Хвалынскае мора ці Хваліскае мора — старажытнаруская назва, што паходзіць ад назвы жыхароў Харэзма, якія гандлявалі на Каспіі — хвалісы;
- Хазарскае мора — назва ў арабскай (Бахр-аль-хазар), персідскай (Дар’я-е хэзер), турэцкай, азербайджанскай, крымскататарскай (Хазар дэн’ізі), туркменскай (Хазар дэнзі) мовах;
- Абескунскае мора — па назве вострава і горада, якія існавалі ў дэльце р. Куры, да іх затаплення морам у XIV стагоддзі.
- Сарайскае мора;
- Дэрбенцкае мора — па назве горада Дэрбент у Дагестане;
- Сіхай
і іншыя назвы[3].
У Азербайджане і Іране Каспійскае мора і сёння завуць Хазарскім ці Мазандаранскім (па назве народа, які насяляе аднайменную ўзбярэжную правінцыю Ірана).
Remove ads
Каспійскае мора знаходзіцца на стыку дзвюх частак Еўразійскага кантынента — Еўропы і Азіі. Працягласць Каспійскага мора з поўначы на поўдзень — прыкладна 1200 кіламетраў (36°34'—47°13' з.ш.), з захаду на ўсход — ад 195 да 435 кіламетраў, у сярэднім 310—320 кіламетраў (46°—56° у. д.).
Каспійскае мора ўмоўна падзяляецца па фізіка-геаграфічных умовах на 3 часткі — Паўночны Каспій, Сярэдні Каспій і Паўднёвы Каспій[4].
Умоўная мяжа паміж Паўночным і Сярэднім Каспіем праходзіць па лініі пра. Чэчань — мыс Цюб-Караганскі, паміж Сярэднім і Паўднёвым Каспіем — па лініі востраў Чылаў — мыс Ган-Гулу. Плошча Паўночнага, Сярэдняга і Паўднёвага Каспія складае адпаведна 25, 36, 39 працэнтаў.
Узбярэжжа Каспійскага мора
Працягласць берагавой лініі Каспійскага мора ацэньваецца прыкладна ў 6500—6700 кіламетраў, з астравамі — да 7000 кіламетраў. Берагі Каспійскага мора на большай частцы яго тэрыторыі — нізінныя і гладкія. У паўночнай частцы берагавая лінія зрэзана воднымі пратокамі і астравамі дэльты Волгі і Урала, берагі нізкія і забагненыя, а водная паверхня ў многіх месцах пакрыта зараснікамі. На ўсходнім узбярэжжы пераважаюць вапняковыя берагі, што прылягаюць да паўпустэльняў і пустэльняў. Найболей звілістыя берагі — на заходнім узбярэжжы ў раёне Апшэронскага паўвострава і на ўсходнім узбярэжжы ў раёне Казахскага заліва і Кара-Багаз-Гола.
Прылеглая да Каспійскага мора тэрыторыя завецца Прыкаспіем.
Паўастравы Каспійскага мора
Буйныя паўастравы Каспійскага мора:
- Аграханскі паўвостраў
- Апшэронскі паўвостраў, размешчаны на заходнім узбярэжжы Каспія на тэрыторыі Азербайджана, на паўночна-усходнім сканчэнні Вялікага Каўказа, на яго тэрыторыі знаходзяцца гарады Баку і Сумгаіт
- Бузачы
- Мангышлак, знаходзіцца на ўсходнім узбярэжжы Каспія, на тэрыторыі Казахстана, на яго тэрыторыі знаходзіцца горад Актау
- Міянкале
- Цюб-Караган
Астравы
Каля 50 тыс. астравоў і некалькі сотняў гразевых вулканаў, у тым ліку:
Кара-Багаз-Гол
Ва ўсходняга ўзбярэжжа знаходзіцца салёнае возера Кара-Багаз-Гол, якое да 1980 года ўяўляла сабой заліў-лагуну Каспійскага мора, злучанае з ім вузкім пралівам. У 1980 годзе пабудавана дамба, якая адлучыла Кара-Багаз-Гол ад Каспійскага мора, у 1984 годзе пабудавана водапрапускное збудаванне, пасля чаго ўзровень Кара-Багаз-Гола апусціўся на некалькі метраў. У 1992 годзе праліў адноўлены, па ім вада сыходзіць з Каспійскага мора ў Кара-Багаз-Гол і там выпараецца. Штогод з Каспійскага мора ў Кара-Багаз-Гол паступае 8—10 кубічных кіламетраў вады (паводле іншых дадзеных — 25 кубічных кіламетраў) і каля 15 млн тон солі.
Рэкі, што ўпадаюць у Каспійскае мора
У Каспійскае мора пускаецца 130 рэк, з іх 9 рэк маюць утоку ў форме дэльты. Буйныя рэкі, што ўпадаюць у Каспійскае мора — Волга, Церак, Сулак, Самур (Расія), Урал, Эмба (Казахстан), Кура (Азербайджан), Атрэк (Туркменістан), Сефідруд (Іран) і іншыя. Найбуйнейшая рака, што ўпадае ў Каспійскае мора — Волга, яе сярэднегадовы вадасцёк складае 215—224 кубічныя кіламетра. Волга, Урал, Церак, Сулак і Эмба даюць да 88—90 % гадавога вадасцёку ў Каспійскае мора.
Узбярэжныя дзяржавы
Згодна Міжурадавай эканамічнай канферэнцыі Прыкаспійскіх дзяржаў:
Каспійскае мора абмывае берагі пяці ўзбярэжных дзяржаў[5]:
- Казахстан — на поўначы, паўночным усходзе і ўсходзе, даўжыня берагавой лініі каля 2320 кіламетраў
- Іран — на поўдні, даўжыня берагавой лініі — каля 724 кіламетраў
- Туркменія — на паўднёвым усходзе, даўжыня берагавой лініі каля 1200 кіламетраў
- Расія — на захадзе і паўночным захадзе, даўжыня берагавой лініі каля 695 кіламетраў
- Азербайджан — на паўднёвым захадзе, даўжыня берагавой лініі каля 955 кіламетраў[5].
Remove ads
Пераважаюць глыбіні 180—200 м. Паводле характару рэльефу і асаблівасцей гідралагічнага рэжыму Каспійскае мора падзяляецца на паўночную, сярэднюю і паўднёвую часткі. Паўночны Каспій мелкаводны (глыбіня да 25 м), займае 24,3 % плошчы мора і 0,5 % аб’ёму. Рэльеф дна — хвалістая акумулятыўная раўніна.
У межах Сярэдняга Каспія (36,4 % плошчы мора, 33,9 % аб’ёму, сярэдняя глыбіня 192 м) вылучаецца Дэрбенцкая ўпадзіна (глыб. да 788 м), шэльф і мацерыковы схіл.
Паўднёвы Каспій самы глыбакаводны (да 1025 м, Паўднёва-Каспійская ўпадзіна), займае 39,3 % плошчы мора і 65,5 % аб’ёму. Дно ўпадзіны — плоская абісальная раўніна, у паўночнай частцы некалькі хрыбтоў.
Клімат
Клімат Каспійскага мора — кантынентальны ў паўночнай частцы, умераны ў сярэдняй частцы і субтрапічны ў паўднёвай частцы. У зімовы перыяд сярэднямесячная тэмпература паветра змяняецца ад −8…-10 у паўночнай частцы да +8…+10 у паўднёвай частцы, у гадовы перыяд — ад +24…+25 у паўночнай частцы да +26…+27 у паўднёвай частцы. Максімальная тэмпература +44 градуса зафіксавана на ўсходнім узбярэжжы.
Сярэднегадовая колькасць ападкаў складае 200 міліметраў, ад 90—100 міліметраў у засушлівай усходняй частцы да 1700 міліметраў у паўднёва-заходняга субтрапічнага ўзбярэжжа. Выпарэнне воды з паверхні Каспійскага мора — каля 1000 міліметраў у год, найболей інтэнсіўнае выпарэнне ў раёне Апшэронскага паўвострава і ва ўсходняй частцы Паўднёвага Каспія — да 1400 міліметраў у год.
Сярэднегадовая хуткасць ветру складае 3—7 метра ў секунду, у розы вятроў пераважаюць паўночныя. У восеньскія і зімовыя месяцы вятры ўзмацняюцца, хуткасць вятроў нярэдка дасягае 35—40 метраў у секунду. Найболей легкадумныя тэрыторыі — Апшэронскі паўвостраў, наваколля Махачкалы і Дэрбента, тамсама зафіксавана найболей высокая хваля вышынёй 11 метраў.
Тэмпература вады
Тэмпература вады схільная значным шыротным зменам, найболей выразна выяўленым у зімовы перыяд, калі тэмпература змяняецца ад 0—0,5 °C у беражка лёду на поўначы мора да 10—11 °C на поўдні, то бок рознасць тэмпературы вады складае каля 10 °C. Для плыткіх раёнаў з глыбінямі менш за 25 м гадавая амплітуда можа дасягаць 25—26 °C. У сярэднім тэмпература вады ў заходняга ўзбярэжжа на 1—2 °C вышэй, чым ва ўсходняга, а ў адкрытым моры тэмпература вады вышэй, чым ва ўзбярэжжаў, на 2—4 °C.
Па характары гарызантальнай структуры поля тэмпературы ў гадавым цыкле зменлівасці можна вылучыць тры часовых адразанне ў верхнім двухмятровым пласце. З кастрычніка па сакавік тэмпература вады павялічваецца ў паўднёвым і ва ўсходнім, што асабліва добра прасочваецца ў Сярэднім Каспіі. Можна вылучыць дзве ўстойлівыя квазі шыротныя зоны, дзе градыенты тэмпературы падвышаны. Гэта, першае, мяжа паміж Паўночным і Сярэднім Каспіем, і, другое, паміж Сярэднім і Паўднёвым. У беражка лёду, на паўночнай франтальнай зоне, тэмпература ў лютым — сакавіку павялічваецца з 0 да 5 °C, на паўднёвай франтальнай зоне, у раёне Апшэронскага парога, з 7 да 10 °C. У дадзены перыяд найменш астуджаны воды ў цэнтры Паўднёвага Каспія, якія ўтвараюць квазістацыянарнае ядро.
Remove ads
Здабыча нафты і газу
У Каспійскам мора распрацоўваецца мноства радовішчаў нафты і газу. Даказаныя рэсурсы нафты ў Каспійскім моры складаюць каля 10 мільярдаў тон, агульныя рэсурсы нафты і газакандэнсату ацэньваюцца ў 18—20 мільярдаў тон.
Нафтаздабыча ў Каспійскам мора пачалася ў 1820 годзе, калі на Апшэронскім шэльфе блізу Баку была прасвідравана першая нафтавая свідравіна. У другой палове XIX стагоддзя пачалася здабыча нафты ў прамысловых аб’ёмах на Апшэронскім паўвостраве, потым — і на іншых тэрыторыях.
У 1949 годзе на Нафтавых Камянях упершыню пачалі здабываць нафту з дна Каспійскага мора. Так, 24 жніўня гэтага года брыгада Міхаіла Каверочкіна прыступіла да свідравання свідравіны, якая дала 7 лістапада таго ж года чаканую нафту[6].
Апроч здабычы нафты і газу, на ўзбярэжжа Каспійскага мора і каспійскім шэльфе вядзецца таксама здабыча солі, вапняка, каменя, пяску, гліны.
Суднаходства
У Каспійскам мора развіта суднаходства. На Каспійскам мора дзеюць паромныя пераправы, у прыватнасці, Баку — Туркменбашы, Баку — Актау, Махачкала — Актау. Каспійскае мора мае суднаходную сувязь з Азоўскім морам праз рэкі Волгу, Дон і Валгадонскі канал.
Рыбацтва і здабыча морапрадуктаў
Рыбацтва (асятровыя, лешч, сазан, судак, кілька), здабыча ікры, а таксама здабыча цюленя. У Каспійскам мора ўжыццяўляецца больш 90 адсоткаў сусветнага вылаву асятровых. Апроч прамысловай здабычы, у Каспійскам мора квітнее нелегальная здабыча асятровых і іх ікры.
Рэкрэацыйныя рэсурсы
Прыроднае асяроддзе Каспійскага ўзбярэжжа з пясчанымі пляжамі, мінеральнымі водамі і лекавымі гразямі ва ўзбярэжнай зоне стварае добрыя ўмовы для адпачынку і лячэнні. У той жа час па ступені развітасці курортаў і турысцкай індустрыі Каспійскае ўзбярэжжа заўважна прайгравае Чарнаморскаму ўзбярэжжу Каўказа. Разам з тым, у апошнія гады турыстычная індустрыя актыўна развіваецца на ўзбярэжжы Азербайджана, Ірана, Туркменістана і расійскага Дагестана.
У Азербайджане актыўна развіваецца курортная зона ў раёне Баку. У цяперашні момант створаны курорт сусветнага ўзроўня ў Амбуране, яшчэ адзін сучасны турыстычны комплекс будуецца ў раёне мястэчка Нардуран, вялікай папулярнасцю карыстаецца адпачынак у санаторыях мястэчак Більгях і Загульба. Таксама развіваецца курортная зона ў Набраны, на поўначы Азербайджана. Аднак высокія цэны, у цэлым нізкі ровень сервісу і адсутнасць рэкламы прыводзяць да таго, што на каспійскіх курортах амаль няма замежных турыстаў. Развіццю турыстычнай індустрыі ў Туркменістане замінае працяглая палітыка ізаляцыі, у Іране — законы шарыята, з-за якіх масавы адпачынак замежных турыстаў на каспійскім узбярэжжы Ірана немагчымы.
Remove ads
Экалагічныя праблемы Каспійскага мора злучаны з забруджаннем вод у выніку здабычы і транспартавання нафты на кантынентальным шэльфе, паступленнем забруджвальных рэчываў з Волгі і іншых рэк, што ўпадаюць у Каспійскае мора, жыццядзейнасцю ўзбярэжных гарадоў, а таксама затапленнем асобных аб’ектаў у звязку з падвышэннем роўня Каспійскага мора. Прадажніцкая здабыча асятровых і іх лыткі, разгул браканьерства прыводзяць да зніжэння колькасці асятровых і да змушаных абмежаванняў на іх здабычу і экспарт.
Remove ads
Пасля распаду СССР падзел Каспійскага мора доўгі час быў і дагэтуль застаецца прадметам неўрэгуляваных нязгод, злучаных з падзелам рэсурсаў каспійскага шэльфа — нафты і газу, а таксама біялагічных рэсурсаў. Цягам працяглага часу ішлі перамовы паміж прыкаспійскімі дзяржавамі пра статус Каспійскага мора — Азербайджан, Казахстан і Туркменістан настойвалі на падзеле Каспія па сярэдняй лініі, Іран — на падзеле Каспія па адной пятай частцы паміж усімі прыкаспійскімі дзяржавамі.
У дачыненні Каспія ключавым з’яўляецца та фізіка-геаграфічная акалічнасць, што ён уяўляе сабою зачынены ўнутрыкантынентальны вадаём, што не мае натуральнага злучэння з Сусветным акіянам. Адпаведна, да Каспійскага мора не павінны ўжывацца аўтаматычна нормы і паняткі міжнароднага марскога права, у прыватнасці, становішча Канвенцыі ААН па марскім праве 1982 г. Выходзячы з гэтага, у дачыненні Каспія было б неправамерным ужываць такія паняткі, як «тэрытарыяльнае мора», «вылучная эканамічная зона», «кантынентальны шэльф» і г.д.
Цяпер дзейны праўны рэжым Каспія ўсталяваны савецка-іранскімі дагаворамі 1921 і 1940 гг. Гэтыя дамовы агадваюць волю суднаходства па ўсёй акваторыі мора, волю рыбацтва з выняткам дзесяцімільных нацыянальных рыбацкіх зон і забарону на плаванне ў яго акваторыі суднаў пад сцягам некаспийских дзяржаў.
Перамовы пра праўны статус Каспія ў наш час працягваюцца.
Размежаванні пляцовак дна Каспія з мэтай нетракарыстання
Расійскай Федэрацыяй складзены пагадненне з Казахстанам пра размежаванне дна паўночнай часткі Каспійскага мора з мэтай ажыццяўлення суверэнных праў на нетракарыстанне (ад 6 ліпеня 1998 г. і Пратакол да яго ад 13 мая 2002 года), пагадненне з Азербайджанам пра размежаванне сумежных пляцовак дна паўночнай часткі Каспійскага мора (ад 23 верасня 2002 года), а таксама трохбаковае расійска-азербайджана-казахстанскае пагадненне пра кропку стыку ліній размежавання сумежных пляцовак дна Каспійскага мора (ад 14 мая 2003 года), якімі ўсталяваны геаграфічныя каардынаты падзяляльных ліній, што абмяжоўваюць пляцоўкі дна, у межах якіх бакі ўжыццяўляюць свае суверэнныя правы ў сферы выведкі і здабычы мінеральных рэсурсаў.
Рамачная Канвенцыя па абароне марскога асяроддзя Каспійскага мора
4 лістапада 2003 г. у Тэгеране (Іран) прадстаўнікамі пяці прыкаспійскіх краін: Азербайджанскай Рэспублікі, Ісламскай Рэспублікі Іран, Рэспублікі Казахстан, Расійскай Федэрацыі і Туркменістана была падпісана Рамачная канвенцыя па абароне марскога асяроддзя Каспійскага мора.
Мэтай Канвенцыі з’яўляецца «абарона марскога асяроддзя Каспійскага мора ад забруджання, улучаючы абарону, захаванне, аднаўленне, устойлівае і рацыянальнае выкарыстанне яго біялагічных рэсурсаў». Канвенцыя набыла моц 12 жніўня 2006 года.
Праблемы бяспекі
Кіраўнік службы стратэгічнага планавання Асацыяцыі прымежнай супрацы (Масква), расійскі палітычны эксперт Аляксандр Сабянін лічыць, што бяспека на Каспіі і гарантыі нейтральнасці мора будуць выкананы толькі пры ўмове дамінавання ў ім расійскага флота.
Ён адзначыў у інтэрв’ю інфармацыйнаму агенцтву SalamNews: «Далікатная раўнавага і адсутнасць вайны магчыма толькі і вылучна пры пераважнай перавазе адной краіны — Расіі. Любы крок убок набліжэння магчымасцей флатылій астатніх краін да магчымасцей Каспійскай флатыліі будзе парушаць няўстойлівую раўнавагу і ўзмацняць магчымасць вайсковых дзеянняў. Такое заданне пакуль выконваецца — магчымасці Каспійскай вайсковай флатыліі [Расіі] перавышаюць сукупныя магчымасці флатылій астатніх каспійскіх краін»[7].
Узрастаючае значэнне каспійскага рэгіёна для сусветнай энергетыкі, як вынік баланс сіл у дадзеным рэгіёне схільны значным вонкавым уплывам вонкавых сіл, у тым ліку ЗША, Кітая, ЕС. Наяўнасць геапалітычнай цікавасці да прыродных рэсурсаў Каспійскага мора ў такога шырокага дыяпазону глабальных гульцоў ствараюць выклік для нацыянальных інтарэсаў Расіі.
Эксперт у вобласці энергетыкі і міжнароднай бяспекі НІУ ВШЭ Аляксандр Сіманаў у інтэрв’ю Інстытуту каспійскай супрацы назваў рэсурсавы патэнцыял Каспія значным фактарам глабальнай бяспекі[8].
Каспійскі рэгіён уяўляе сабою засяроджванне вельмі заблытанага клубка як эканамічных, так і геапалітычных інтарэсаў. Апроч нявызначанасці ва ўрэгуляванні статусу Каспійскага мора і спадарожных прыродных рэсурсаў, што ўваходзіць у сферу нацыянальных інтарэсаў прыкаспійскіх дзяржаў, дадзены рэгіён набывае новае значэнне ў глабальным маштабе.
Пры гэтым не апошнюю ролю гуляе патэнцыял дадзенага рэгіёна па ўплыве на энергетычную бяспеку ўсяго мацерыка. Значная цікавасць краін Еўропы і Кітая да паставак нафты і газу з дадзенага рэгіёна, разам з узмацненнем недаверу да традыцыйных для Еўропы маршрутам пастаўкі вуглевадародаў, ужо прывёў да інтэнсіўнай канкурэнцыі за дастаўнікоў і транзіцёраў з гэтага рэгіёна.
Такім чынам, у выпадку скаардынаваных дзеянняў прыкаспійскіх дзяржаў яны змогуць супольна выняць максімум выгады з сітуацыі, якая склалася. І насупраць, калі ўсё ці некаторыя з гэтых краін вырашаць праводзіць аднаасобную палітыку без аглядкі на інтарэсы сваіх «каспійскіх» суседзяў, тое вынік прагназаваць цяжка, бо пры гэтым значная частка патэнцыйнай выгады можа быць атрымана ўжо «некаспійскімі» гульцамі[8].
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads