ԽՍՀՄ փլուզում

ԽՍՀՄ փլուզում
	;
Թվական	Դեկտեմբերի 26, 1991
Վայր	Միութենական հանրապետություններ; Սոցիալիստական ճամբարի երկրներ
Արդյունք	ԽՍՀՄ կազմալուծում, 15 հանրապետությունների անկախացում; Անկախ պետությունների համագործակցության հիմնադրում; Լուծարման ընթացքում և դրանից հետո բազմաթիվ ռազմական և/կամ ազգամիջյան բախումներ; Հանրապետությունների անցում շուկայական տնտեսությանը; Խորհրդային ռուբլու օգտագործում նորանկախ պետությունների մեծ մասում 1992–94թթ․; ԽՍՀՄ Զինված ուժերի տրոհում 1992-1993թթ․; Սևծովյան նավատորմի բաժանում Ռուսաստանի և Ուկրաինայի միջև 1997թ․; Սառը պատերազմի ավարտ; Բալթյան երկրների և նախկին Սոցիալիստական ճամբարի երկրների միացում ԵՄ-ին և ՆԱՏՕ-ին;
Տարածքային ; փոփոխություններ	ԽՍՀՄ՝ → Էստոնիա; → Լիտվա; → Լատվիա; → Վրաստան; → Ռուսաստան; →→ Մոլդովա; →→ Ուկրաինա; → Ադրբեջան; → Ուզբեկստան; → Բելառուս; → Թուրքմենստան; → Հայաստան; →→ Տաջիկստան; → Ղազախստան; → Ղրղզստան;

Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միության փլուզում (այլ կերպ՝ լուծարում, կազմալուծում), 1991 թվականի դեկտեմբերի 26-ին՝ ԽՍՀՄ գերագույն խորհրդի հանրապետությունների խորհուրդի կողմից ընդունված որոշման համաձայն^[1] նախկին խորհրդային պետությունների անկախության ճանաչում և Անկախ Պետությունների Համագործակցության (ԱՊՀ) ստեղծում։ Այս որոշումից օր առաջ՝ դեկտեմբերի 25-ին, ԽՄԿԿ ԿԿ նախկին գլխավոր քարտուղար, ԽՍՀՄ առաջին և վերջին նախագահ Միխայիլ Գորբաչովը հայտարարեց պաշտոնից հեռանալու, ինչպես նաև տվյալ պաշտոնի գոյությունը դադարեցնելու մասին, իր տեղը զիջելով ՌԴ առաջին նախագահ Բորիս Ելցինին։ Նույն օրը, երեկոյան ժամը 7:32-ին, Կրեմլի հրապարակում իջեցվեց ԽՍՀՄ պետական դրոշը և փոխարինվեց Ռուսաստանի Դաշնության դրոշով^[2]։

Արագ փաստեր ԽՍՀՄ փլուզում, Թվական ...

Փակել

Մինչ այդ, 1991 թվականի դեկտեմբերի 8-ին, Մինսկի մոտակայքում գտնվող Բելովեժսկ բնակավայրում, երեք սլավոնական հանրապետությունների՝ Բելառուսի (ԲԽՍՀ), Ռուսաստանի (ՌԽՖՍՀ) և Ուկրաինայի (ՈւԽՍՀ) ղեկավարները ստորագրել էին համաձայնագիր, որով ԽՍՀՄ-ը փաստացիորեն դադարում էր գոյություն ունենալուց, և դրան փոխարինելու էր գալիս Անկախ պետությունների համագործակցություն (ԱՊՀ) ոչ պետական կազմավորումը^[3]։ 1991 թվականի դեկտեմբերի 21-ին հռչակագիր ընդունվեց Ղազախստանի մայրաքաղաք Ալմա Աթայում՝ Ադրբեջանի, Բելառուսի, Թուրքմենստանի, Ղազախստանի, Հայաստանի, Ուզբեկստանի և Ուկրաինայի մասնակցությամբ (հռչակագրին չէին մասնակցել Բալթյան երկրները և Վրաստանը)^[4]։ 1989 թվականից ԽՍՀՄ ողջ տարածքում սկիզբ առած շարժումներով և երկրի փլուզմամբ նաև վերջ է դրվել շուրջ 50 տարի տևած «Սառը պատերազմին», որի ժամանակ Միացյալ Նահանգները և Խորհրդային Միությունը հաստատվել էին որպես գերտերություններ։

Բազմաթիվ հետխորհրդային պետություններ, այդ թվում Հայաստանը, պահպանել են Ռուսաստանի հետ սերտ կապերը՝ միասին հանդես գալով մի շարք ռազմատնտեսական համագործակցային միությունների կազմում, ինչպիսիք են՝ Անկախ Պետությունների Համագործակցությունը (ԱՊՀ), Եվրասիական տնտեսական հանրակցությունը, Միութենական պետությունը, Մաքսային միությունը, Եվրասիական տնտեսական միությունը, Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպությունը (ՀԱՊԿ) և այլն^[5]։ Որոշ պետություններ էլ դարձել են Եվրոպական Միության և ՆԱՏՕ-ի անդամներ։

Remove ads

1985

Գորբաչովի նշանակումը որպես ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր քարտուղար

1985 թվականի մարտի 11-ին ԽՄԿԿ ԿԿ Քաղբյուրոյի կողմից գլխավոր քարտուղար ընտրվեց Միխայիլ Գորբաչովը, ով հաջորդեց չորս ժամ առաջ 73 տարեկանում մահկանացուն կնքած Կոնստանտին Չեռնենկոյին^[6]։ Գորբաչովը, ով այդ պահին 54 տարեկան էր, քաղբյուրոյի ամենաերիտասարդ անդամն էր։ Գլխավոր քարտուղարի պաշտոնում Գորբաչովի սկզբնական նպատակը լճացած խորհրդային տնտեսության վերականգնումն էր, ինչի համար կպահանջվեր բարեփոխման ենթարկել հիմքում ընկած սոցիալ-քաղաքական բոլոր ենթակառուցվածքները։ Ռեֆորմներն սկսվեցին բրեժնևյան ժամանակաշրջանի բարձրաստիճան պաշտոնյաների կադրային փոփոխություններով, որոնք ենթադրաբար խոչընդոտելու էին քաղաքական և տնտեսական փոփոխություններին։ 1985 թվականի ապրիլի 23-ին որպես քաբյուրոյի լիիրավ անդամներ, Գորբաչովը ասպարեզ է բերել իր հովանավորյալներ Եգոր Լիգաչովին և Նիկոլայ Ռիժկովին։ «Ուժային» մինիստրություններին հաճոյանալու նպատակով, Գորբաչովը ԿԳԲ նախագահ Վիկտոր Չեբրիկովին քաղբյուրոյի թեկնածուից դարձրեց իսկական անդամ, իսկ ԽՍՀՄ զինված ուժերի մինիստր մարշալ Սերգեյ Սոկոլովին առաջադրեց որպես թեկնածու։

Կատարված ազատականացումները խորհրդային հանրապետություններում ի վերջո սկսեցին ուղեկցվել համազգային զարթոնքով, ազգայնական շարժումներով և ազգամիջյան ընդհարումներով։ Այն նաև անուղղակիորեն հանգեցրեց 1989 թվականի հեղափոխություններին, որոնց ժամանակ Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպության երկրները հիմնականում խաղաղ ճանապարհով կարողացել են տապալել ժամանակին իրենց պետություններին պարտադրված սոցիալիստական վարչակարգերը (նշանակալի բացառություն էր Ռումինական հեղափոխությունը), որն իր հերթին ստիպեց Գորբաչովին միութենական հանրապետություններին ավելի շատ արտոնություններ տրամադրել։ 1989 թվականին, Գորբաչովի հսկողության ներքո ԽՄԿԿ կողմից անցկացվել են սահմանափակ ազատ ընտրություններ նոր կենտրոնական օրենսդիր մարմնի՝ ժողովրդական պատգամավորների համագումարի ձևավորման համար։ Չնայած դրան, բազմակուսակցականության արգելքը հանվեց միայն 1990 թվականին^[7]^[8]։

1985 թվականի հուլիսի 1-ին Գորբաչովն իր գլխավոր մրցակից Գրիգորի Ռոմանովին հեռացրեց քաղբյուրոյի շարքերից և ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղարություն բերեց Բորիս Ելցինին։ Նույն տարվա դեկտեմբերի 23-ին Ելցինը նշանակվեց ԽՄԿԿ Մոսկովյան քաղաքային կոմիտեի (ՄՔԿ) առաջին քարտուղարի պաշտոնում (փաստացիորեն՝ Մոսկվայի քաղաքապետ)՝ փոխարինելով Վիկտոր Գրիշինին^[9]։

1986

Սախարովի համաներում

1986 թվականի դեկտեմբերի 23-ին Գորբաչովի որոշմամբ շուրջ 7 տարվա աքսորից հետո Մոսկվա է վերադարձել խորհրդային նշանավոր այլախոհ, Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր ֆիզիկոս Անդրեյ Սախարովը, ինչն աշխարհում գնահատվում է որպես այլախոհության դեմ պայքարի ավարտի սկիզբ ԽՍՀՄ-ում^[10]։

1987

Գորբաչովյան «դեմոկրատիզացիա»

ԽՄԿԿ կենտկոմի 1987 թվականի հունվարի 28-30-ի պլենումի ժամանակ Գորբաչովն առաջ է բերել այսպես կոչված «դեմոկրատիզացիայի» քաղաքականությունը։ Ըստ որի՝ կոմունիստական կուսակցության ապագա ընտրությունները պետք է ընթանային բազմաթիվ թեկնածուների միջև՝ փակ քվեարկության ճանապարհով։ Այնուամենայնիվ, ԽՄԿԿ պատվիրակները չեն ընդունել Գորբաչովի առաջարկը, իսկ Կոմկուսի ներսում ժողովրդավարական ընտրություն որպես այդպիսին չի իրականացվել։

Գորբաչովը նաև արմատապես ընդլայնեց «Գլասնոստի» (հրապարակայնություն) շրջանակը՝ պնդելով, որ ոչ մի թեմա արգելված չէ զանգվածային լրատվամիջոցների և հանրության շրջանում բաց քննարկման համար։

1987 թվականի փետրվարի 7-ին տեղի է ունեցել քաղբանտարկյալների առաջին խմբի համաներումը, որն իր տեսակի մեջ առաջին զանգվածային համաներումն էր 1950-ականների կեսերի Խրուշչովյան ձնհալից ի վեր։

1987 թվականի սեպտեմբերի 10-ին ԽՄԿԿ Մոսկովյան քաղաքային կոմիտեի (ՄՔԿ) առաջին քարտուղար Ելցինը հրաժարականի դիմում է ներկայացրել Գորբաչովին։ Հոկտեմբերի 27-ին կայացած Կենտկոմի պլենումում Ելցինը, հիասթափված լինելով, որ Գորբաչովը չի անդրադարձել իր հրաժարականի նամակում նշված որևէ հիմնահարցի, քննադատեց բարեփոխումների դանդաղ տեմպը։ Իր պատասխանում Գորբաչովը Ելցինին մեղադրեց «քաղաքական անհասության» և «բացարձակ անպատասխանատվության» մեջ^[11]։ Այնուամենայնիվ, Ելցինի անհնազանդության և «գաղտնի խոսքի» մասին լուրերը տարածվել են, և շուտով սկսել շրջանառվել դրա վերաբերյալ «սամիզդատ» (ինքնահրատ, ոչ պաշտոնական մամուլ) վարկածներ։ Այս կերպ Ելցինի հանրային կերպարը խորհրդային զանգվածների շրջանակում սկսեց ձեռք բերել ապստամբական և հակահաստատական նրբերանգներ։ Ելցինի և Գորբաչովի միջև հետագա չորս տարվա քաղաքական պայքարը մեծապես ազդելու էր ԽՍՀՄ փլուզման գործընթացի վրա^[12]։

1987 թվականի նոյեմբերի 11-ին Ելցինն ի վերջո ազատվեց ՄՔԽ առաջին քարտուղարի պաշտոնից^[13]։

Բողոքի ցույցեր

Որպես այդպիսին, ԽՍՀՄ պատմության առաջին համաժողովրդական ընդվզումը տեղի է ունեցել Խորհրդային Հայաստանում՝ 1965 թվականին, Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակման 50-ամյա տարելիցին^[14]։

Փլուզմանը նախորդող տարիներին Խորհրդային Միության ողջ տարածքում տեղի ունեցան զանգվածային բողոքներ և համընդհանուր ընդվզումներ։

1986 թվականի հուլիսին Լատվիայի Լիեպայա քաղաքում հիմնադրվում է Լատվիայի «Հելսինկի-86» մարդու իրավունքների պաշտպանության խումբը։ «Հելսինկի-86»-ը համարվում էր առաջին բացահայտ (ոչ ընդհատակ) հակակոմունիստական և ընդդիմադիր կազմակերպությունը ԽՍՀՄ-ում, օրինակ ծառայելով այլ ազգային փոքրամասնությունների անկախության շարժումների համար։ Նույն թվականի դեկտեմբերի 26-ին, հիմնականում երիտասարդներից կազմված ցուցարարները հավաքվեցին մայրաքաղաք Ռիգայի մայր տաճարի հրապարակում և Լենինի անվան պողոտայով երթով շարժվեցին դեպի Ազատության հուշարձան՝ վանկարկելով «դուրս խորհրդային Ռուսաստանից, ազատ Լատվիա» կարգախոսը։ Անվտանգության ուժերի և երթի մասնակիցների միջև տեղի ունեցան բախումներ, շրջվեցին մի քանի ոստիկանական մեքենաներ^[15]։

Ղազախական ԽՍՀ մայրաքաղաք Ալմաթիում 1986 թվականի դեկտեմբերին բռնկվեցին զանգվածային խռովություններ, այն բանից հետո, երբ Գորբաչովը որոշում է ազգությամբ ղազախ կուսակցական գործիչ Դինմուհամեդ Կունաևին հեռացնել Ղազախական ԽՍՀ ԿԿ կենտկոմի առաջին քարտուղարի պաշտոնից և վերջինիս փոխարեն նշանակել ազգությամբ ռուս Գենադի Կոլբինին, ով մինչ այդ երբեք չէր աշխատել ղազախական հանրապետությունում։ Ցույցերը սկսվեցին դեկտեմբերի 17-ին, երբ 200-300 ուսանողներ հավաքվեցին Բրեժնևի հրապարակում գտնվող կենտկոմի շենքի դիմաց։ Հաջորդ օրը բողոքի ցույցերը վերածվեցին քաղաքացիական անհնազանդության, երբ զորքերի, կամավորների, միլիցիայի ստորաբաժանումների և ղազախ ուսանողների միջև բախումները վերածվեցին լայնամասշտաբ առճակատման։ Բախումները հնարավոր եղավ հսկողության տակ առնել միայն երրորդ օրը՝ դեկտեմբերի 19-ին։ Այս իրադարձությունները հայտնի դարձան «Ժելտոքսան» (դեկտեմբեր)^[16] անվամբ։

1987 թվականի մայիսի 6-ին ռուսական «Պամյատ» ազգայանական խմբավորումը Մոսկվայում չարտոնված բողոքի ցույց կազմակերպեց։ Իշխանությունները ոչ միայն չցրեցին ցույցը այլև նույնիսկ կարգավորեցին փողոցային երթևեկությունը, որպեսզի վերջիններս հանպատրաստից հանդիպման գնան Բորիս Ելցինի հետ^[17]^[18]։

1987 թվականի հուլիսի 25-ին, Ղրիմի թաթարների՝ 300 հոգուց կազմված ամբոխը Կրեմլի պատի մոտ մի քանի ժամ տևած աղմկոտ ցույց անցկացրեց՝ իշխանություններից պահանջելով թույլ տալ վերադառնալ իրենց հայրենիք, որտեղից տեղահանվել էին 1944 թվականին։ Ոստիկանական և զինվորական ուժերը նրանց հետ չընդհարվեցին^[19]։

1987 թվականի օգոստոսի 23-ին, օգտագործելով Խորհրդա-գերմանական պայմանագրի (Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտ) 48-րդ տարեդարձի առիթը, բալթյան երեք մայրաքաղաքներում (Ռիգա, Վիլնյուս, Տալլին) հազարավոր ցուցարարներ սկսեցին ազգային-ազատագրական երգեր հնչեցնել, ինչպես նաև ոգեկոչել ստալինյան բռնաճնշումների զոհերի հիշատակը։ Հավաքները խիստ դատապարտվեցին խորհրդային պաշտոնական մամուլում, իսկ իրավապահ ուժերը ուշիոշով հետևում էին զարգացումներին, սակայն ընդհարումներ տեղի չունեցան^[20]։

1987 թվականի հունիսի 14-ին Ռիգայի ազատության հուշարձանը կրկին բազմամարդ էր, այս անգամ 5000 ցուցարարներ հավաքվեցին և ծաղիկներ դրեցին 1941-ի ստալինյան զանգվածային տեղահանության զոհերի հիշատակին։ Իշխանությունները ճնշում չգործադրեցին ցուցարարների դեմ, ինչը խթանեց Բալթյան երկրներում առավել լայնածավալ ցույցերի կազմակերպմանը։ 1987 թվականի նոյեմբերի 18-ին հարյուրավոր ոստիկաններ և քաղաքացիական աշխարհազորայիններ շրջապատեցին կենտրոնական հրապարակը՝ փորձելով ճնշել հանրահավաքը, սակայն հազարավոր մարդիկ դուրս եկան Ռիգայի փողոցներ և լուռ բողոքով շարունակեցին ակցիաները։

1987 թվականի հոկտեմբերի 14-ին Երևանում շուրջ 3000 մարդ դուրս եկավ ցույցի՝ «Նաիրիտ» քիմիական գործարանը, Մեծամորի ատոմակայանը փակելու, ինչպես նաև բնապահպանական այլ կոչերով՝ կապված Սևանա լճի էկոլոգիական վիճակի, Երևանում օդի աղտոտվածության բարձր մակարդակի հետ^[21]։ Ոստիկանական ուժերը փորձեցին կանխել հանրահավաքը, սակայն քայլերթի մեկնարկից հետո ոչ մի քայլ չձեռնարկեց այն դադարեցնելու համար։ Մինչ այդ, Լեռնային Ղարաբաղից և Խորհրդային Հայաստանից մոտ 75 հազար հայ ստորագրել էր Գորբաչովին ուղղված բաց նամակը, որտեղ խնդրվում էր Լեռնային Ղարաբաղի և Նախիջևանի ինքնավար ԽՍՀ-ները վերամիավորել Հայաստանի հետ. «… հանուն պատմական արդարության հաղթանակի, հանուն Լենինյան ավանդույթների իրականացման, մենք դիմում ենք Ձեզ Լեռնային Ղարաբաղը և Նախիջևանը Խորհրդային Հայաստանին միացնելու խնդրանքով»^[22] (չնայած տվյալ երկրամասերը Հայաստանի կազմից հանելու մեջ մեծ դերակատարություն էր ունեցել հենց Վլադիմիր Լենինը)։ Հոկտեմբերի 18-ին Ազատության հրապարակում մեկնարկեց նոր հանրահավաք՝ Ղարաբաղն ու Նախիջևանը Խորհրդային Հայաստանին վերամիավորելու պահանջով։ Ոստիկանական ուժերը փորձեցին միջամտել և ցրել երթը^[21]^[22]։

Remove ads

1988

Մոսկվան կորցնում է վերահսկողությունը

1988 թվականին Գորբաչովը սկսեց կորցնել վերահսկողությունը Խորհրդային Միության երկու շրջանների վրա․ Բալթյան հանրապետություններում մեծ թափ էր ստացել անկախության համար պայքարը, իսկ Անդրկովկասում լարվածությունը գնալով բարձրանում էր։

1988 թվականի հուլիսի 1-ին, ԽՄԿԿ 19-րդ համամիութենական համագումարի վերջին օրը, Գորբաչովին հաջողվեց պատվիրակներին համոզել ստեղծելու նոր գերագույն օրենսդիր մարմին, որը պիտի կոչվեր Ժողովրդական պատգամավորների համագումար։ Գորբաչովը ձեռնամուխ եղավ սահմանադրական փոփոխությունների նոր փաթեթի ստեղծմանը` փորձելով տարանջատել կուսակցությունն ու պետությունը` այդպիսով մեկուսացնելով կուսակցության ներսում իր պահպանողական ընդդիմախոսներին։ Ժողովրդական պատգամավորների նոր համագումարի վերաբերյալ մանրամասն առաջարկները հրապարակվեցին 1988 թվականի հոկտեմբերի 2-ին՝ նոր օրենսդիր մարմնի ստեղծմանը հնարավորություն ընձեռելու համար։ ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդը նոյեմբերի 29 - դեկտեմբերի 1 նստաշրջանի ընթացքում փոփոխություններ մտցրեց 1977 թվականի ԽՍՀՄ սահմանադրության մեջ, ընդունեց նոր օրենք ընտրական բարեփոխումների մասին և ընտրությունների օրը նշանակեց 1989 թվականի մարտի 26-ը^[23]։

1988-ի նոյեմբերի 29-ին Խորհրդային Միությունը դադարեց խցանել բոլոր արտասահմանյան ռադիոկայանների հեռարձակումը՝ թույլ տալով, որ ԽՍՀՄ քաղաքացիները, 60-ականների կարճ ժամանակահատվածից ի վեր, առաջին անգամ ունենան անսահմանափակ հնարավորություն օգտվելու Կոմունիստական կուսակցության վերահսկողությունից դուրս լրատվական աղբյուրներից^[24]^[25]։

Բալթյան հանրապետություններ

1986-1987 թվականներին, ռեֆորմների պահանջով Լատվիան բալթյան երկրների մեջ առաջապահ դիրքում էր։ 1988-ին Էստոնիան նշանակալի քայլ կատարեց անկախացման հարցում՝ ստեղծելով առաջին ժողովրդական ճակատը Խորհրդային Միությունում, որը սկսեց իր ազդեցությունը պարտադրել պետական քաղաքականության վրա։

1988 թվականի ապրիլին ստեղծվեց Էստոնիայի ժողովրդական ճակատը։ Հունիսի 16-ին Գորբաչովը Էստոնիայի կոմունիստական կուսակցության ղեկավարի պաշտոնում պահպանողական Կարլ Վայնոյին փոխարինեց համեմատաբար լիբերալ հայացքներ ունեցող Վայնո Վյալյասով։ 1988 թվականի հունիսին Վյալյասն ընկրկեց Էստոնիայի ժողովրդական ճակատի ճնշումներին և օրինականացրեց Էստոնիայի պատմական կապույտ-սև-սպիտակ դրոշի օգտագործումը, ինչպես նաև համաձայնեց լեզվի մասին նոր օրենքի ընդունմանը, որով էստոներենը դարձավ հանրապետության պաշտոնական լեզուն^[15]։

1988 թվականի հունիսին ստեղծվեց Լատվիայի Ժողովրդական ճակատը։ Հոկտեմբերի 4-ին, Գորբաչովը Լատվիայի կոմունիստական կուսակցության ղեկավարի պաշտոնում Բորիս Պուգոյին փոխարինեց համեմատաբար լիբերալ հայացքների տեր Յանիս Վագրիսով։ 1988 թվականի հոկտեմբերին, Լատվիայի ժողովրդական ճակատի գործադրած ճնշումների շնորհիվ, Վագրիսը օրինականացրեց Անկախ Լատվիայի պատմական կարմիր-սպիտակ-կարմիր դրոշի օգտագործումը, իսկ հոկտեմբերի 6-ին ընդունված որոշմամբ երկրի պաշտոնական լեզուն դարձավ լատիշերենը^[15]։

Լիտվայի «Սայուդիս» (լիտ.՝ Sąjūdis - շարժում) ժողովրդական ճակատը կազմավորվեց 1988 թվականի մայիսին։ Ինչպես հարևան հանրապետությունների դեպքում, Լիտվայում նույնպես կոմունիստական կուսակցության ղեկավարի պաշտոնում Ռինգաուդաս-Բրոնիսլովաս Սոնգայլային փոխարինելու է գալիս համեմատաբար լիբերալ հայացքների տեր Ալգիրդաս Բրազաուսկասը։ Հարևան բալթյան շարժումների նման, Բրազաուսկասը «Սայուդիսի» ճնշմամբ օրինականացնում է Անկախ Լիտվայի պատմական դեղին-կանաչ-կարմիր դրոշը, իսկ 1988-ի նոյեմբերին երկրի պաշտոնական լեզուն դառնում է լիտվերենը, ինչպես նաև վերականգնվում է մինչև խորհրդային օկուպացիան օգտագործվող Լիտվայի օրհներգը^[15]։

Արցախյան շարժման սկզբնավորում

ՈՐՈՇՈՒՄ․

Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի Ադրբեջանական ԽՍՀ-ից Հայկական ԽՍՀ-ին փոխանցման վերաբերյալ։

«Լսելով և քննարկելով ժողովրդական դեպուտատների ԼՂԻՄ-ի խորհրդի դեպուտատների ելույթները՝ ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանական ՍՍՀ կազմից Հայկական ՍՍՀ կազմ հանձնելու համար Ադրբեջանական ՍՍՀ և Հայկական ՍՍՀ Գերագույն սովետների առջև միջնորդության մասին, ժողովրդական դեպուտատների Լեռնային Ղարաբաղի 20-րդ գումարման մարզային խորհրդի արտահերթ նստաշրջանը ՈՐՈՇՈՒՄ Է.

Ընդառաջելով ԼՂԻՄ-ի աշխատավորների ցանկություններին, խնդրել Ադրբեջանական ՍՍՀ Գերագույն սովետին և Հայկական ՍՍՀ Գերագույն սովետին՝ խորին ըմբռնման զգացում դրսևորել Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչության իղձերին և լուծել ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանական ՍՍՀ-ի կազմից Հայկական ՍՍՀ-ի կազմ հանձնելու հարցը, միաժամանակ միջնորդել ՍՍՀՄ Գերագույն սովետի առջև՝ ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանական ՍՍՀ-ի կազմից Հայկական ՍՍՀ-ի կազմ հանձնելու հարցը դրական լուծելու համար»։

Պաշտոնական հայտարարություն^[22]

Վերակառուցման և հրապարակայնության քաղաքականությունը Հայաստանի պարագայում տարիների ընթացքում դրսևորվեց «Ղարաբաղյան շարժման» գործունեությամբ, որը հասարակության քաղաքական և սոցիա-տնտեսական կյանքում հանգեցրեց հեղափոխական բնույթի վերափոխումների^[26]։ Շարժման սկիզբը պայմանավորված էր Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմում գտնվող Լեռնային Ղարաբաղի գերազանցապես հայաբնակ ինքնավար մարզի բնակչության՝ Հայաստանին վերամիավորվելու պահանջով։ Արցախյան ընդհատակյա խմբերը վերամիավորման ստորագրահավաքներ էին կազմակերպում և դիմում Մոսկվային։

1988 թվականի փետրվարի 13-ից Ստեփանակերտում խոշոր հանրահավաքներ սկսվեցին^[22]։ Փետրվարի 20-ին ԼՂԻՄ ժողովրդական պատգամավորների մարզխորհրդի արտահերթ նստաշրջանը 110 կողմ և 17 դեմ ձայներով որոշում ընդունեց դիմել ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդին՝ «ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմից դուրս բերելու և Հայկական ԽՍՀ միացնելու» (Հայաստանին վերամիրավորելու) խնդրանքով^[22]^[27]^[28]^[29]։ Խորհրդային Միության հեռավոր հատվածում տեղի ունեցած այս հանրաքվեն աննախադեպ լայն արձագանք ստացավ ամբողջ աշխարհում։ Փետրվարի 22-ին, ադրբեջանցի ազգայնականներից կազմված 8-10 հազարանոց խառնամբոխը Աղդամ քաղաքից սկսում է շարժվել դեպի Ասկերան՝ դեպի Ստեփանակերտ ճանապարհ բացելու մտադրվածությամբ^[30]։ Ասկերանի շրջան շարժվելու ճանապարհին ամբոխը լուրջ վնասներ է հասցնում ենթակառուցվածքներին։ Անկարգությունները կասեցնելու համար տեղական իշխանությունները սկսում են մոբիլիզացնել ոստիկանական ուժերը։ Ընդհանուր առմամբ, բախումների հետևանքով սպանվեց երկու ադրբեջանցի, վիրավորվեց 50 հայ գյուղացի և անհայտ թվով ադրբեջանցիներ ու ոստիկականներ։ Ասկերանի միջադեպին անմիջապես հաջորդեցին Սումգայիթյան ջարդերը․ փետրվարի 26-ից մարտի 1-ն ընկած ժամանակահատվածում Սումգայիթ քաղաքում կազմակերպվեց քաղաքի հայ ազգաբնակչության կոտորած և բռնի տեղահանում։ Ըստ խորհրդային պաշտոնական աղբյուրների սպանվեց 32 հայ, տեղահանվեց 14 000-ը։ Դեպքերից առաջ Գորբաչովը հայ մտավորականների հետ հանդիպման ժամանակ «մտավախություն» էր հայտնել Բաքվում ապրող ավելի քան 200 000 հայերի անվտանգության ապահովման շուրջ՝ այն ուղղակիորեն կապելով ԼՂԻՄ-ը Հայկական ԽՍՀ-ին վերամիավորվելու պահանջի հետ։

Հանրահավաքները Հայաստանում ավելի զանգվածային բնույթ են կրում։ Փետրվարի 25-ի գնահատումներով, հանրահավաքի մասնակիցների քանակը մոտենում է մեկ միլիոնին։ Սա իր տեսակի մեջ առաջին լայնածավալ խաղաղ ցույցերից մեկն էր, որը հետագայում սկիզբ դրեց Պրահայում, Բեռլինում և, ի վերջո, Մոսկվայում, կոմունիզմի տապալման գործընթացին։ Շարժումը ղեկավարելու համար կազմավորվեց «Ղարաբաղ» կոմիտեն՝ հիմնականում բաղկացած մտավորականներից^[22]։

Այնուամենայնիվ, Գորբաչովը հրաժարվեց որևէ փոփոխություն մտցնել Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցում։ Փոխարենը պաշտոնանկ արեց երկու հանրապետությունների կոմկուսների առաջնորդներին․ 1988 թվականի մայիսի 21-ին, Կարեն Դեմիրճյանը հեռացվում է Հայաստանի ԽՍՀ ԿԿ կենտկոմի առաջին քարտուղարի պաշտոնից, որը զբաղեցնում է ՀԽՍՀ Մինիստրների խորհրդի նախագահի առաջին տեղակալ Սուրեն Հարությունյանը, իսկ Ադրբեջանում Քյամրան Բաղիրովը հեռացվում է Ադրբեջանի ԽՍՀ ԿԿ Կենտկոմի առաջին քարտուղարի պաշտոնից, և նրան փոխարինելու է գալիս Աբդուռահման Վեզիրովը։ Այնուամենայնիվ, Հարությունյանն առավել սատարողական կողմնորոշում է դրսևորում՝ թույլ տալով, որ մայիսի 28-ին, Հայաստանի առաջին հանրապետության (1918-1920) ստեղծման 70-ամյակին, հանրահավաքների ժամանակ ծածանվի հայոց պատմական եռագույն դրոշը^[29]^[31]։

1988 թվականի հունիսին Երևանում և Ստեփանակերտում նոր թափով շարունակվեցին խաղաղ հանրահավաքները։ Ազատության հրապարակում հարյուրավոր ուսանողներ հացադուլ ու նստացույց են հայտարարում, ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդից պահանջելով դրականորեն պատասխանել ԼՂԻՄ մարզային խորհրդի՝ Հայաստանի հետ ԼՂԻՄ վերամիավորման որոշմանը^[22]։ Հունիսի 15-ին, ընդառաջելով ԼՂԻՄ մարզխորհրդի դիմումին, ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի արտահերթ նստաշրջանը միաձայն կողմ քվեարկեց Լեռնային Ղարաբաղի և Հայաստանի վերամիավորմանը։ Նախկինում ԽՍՀՄ ամենահավատարիմ հանրապետություններից մեկը համարվող Հայաստանն այլևս վերածվել էր ապստամբ երկրամասի։ Հուլիսի 4-ին ցուցարարները շրջափակեցին «Զվարթնոց» միջազգային օդանավակայանը։ Մեկ օր անց, օդանավակայանի տարածքում տեղակայվեցին զինվորական ուժեր՝ ցուցարարներին բռնի ուժով հեռացնելու համար։ Բախումների հետևանքով սպանվեց մեկ ուսանող^[22]^[32]։ Ցույցերը գնալով ավելի ու ավելի բազմամարդ դարձան։ Սեպտեմբերին Երևանում սկսեցին զրահամեքենաներ տեղակայել։ 1988-ի աշնանը սկսվում են Հայաստանի տարածքից ադրբեջանցիների զանգվածային տեղահանումները։ Որոշ աղբյուրներ խոսում են այդ գործընթացում ընդհանուր առմամբ 100 ադրբեջանցու սպանության մասին^[29]։ Նոյեմբերի 24-ին Երևանում տեղակայվեցին ռազմական ստորաբաժանումներ, մտցվեց արտակարգ դրություն^[22]։

1988 թվականի դեկտեմբերի 7-ին տեղի ունեցավ Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժը, որի հետևանքով զոհվեց 25-50 000 մարդ։ Գորբաչովը դադարեցրեց Միացյալ Նահանգներ կատարած այցը և ժամանեց Հայաստան։ Ցուցարարների հետ առերեսվելիս, Գորբաչովը զայրացավ, որ վերջիններս բնական աղետի ժամանակ հնչեցնում են քաղաքական բնույթի պահանջներ։ Դեկտեմբերի 11-ին «Ղարաբաղ» կոմիտեի որոշ անդամներ ձերբակալվում են^[22]^[33]։

Արևմտյան հանրապետություններ

Մոլդովա

1988 թվականի փետրվարից Մոլդովայում (նախկինում՝ Մոլդավիա) սկիզբ առավ Մոլդովայի ժողովրդավարական շարժումը, որի ձեռնարկմամբ կազմակերպվում էին հանդիպումներ, հանրահավաքներ և նույնիսկ երգի փառատոններ, որոնք հետզհետե առավել զանգվածային բնույթ էին ստանում։ Քիշնևի Շտեֆան Մեծի հուշահամալիրը և դրան հարակից Դասականների ծառուղին վերածվել էին ինքաբուխ ցույցերի հավաքատեղիների։ Մինչ այդ, 1988 թվականի հունվարի 15-ին, Դասականների ծառուղում գրող Միհայ Էմինեսկուի կիսանդրու մոտ տեղի ունեցած մեծարման արարողության ժամանակ «Ալեքսեյ Մատեևիչ» (մոլդովացի բանաստեղծի անունով) գրական հասարակական-քաղաքական շրջանակի հիմնադիր Անատոլ Շալարուն առաջարկ ներկայացրեց շարունակել հանրային հանդիպումները։ Հանրային քննարկումներում շրջանակը բարձրացնում էր համազգային զարթոնքի, խոսքի ազատության, մոլդովական ավանդույթների վերականգնման, ինչպես նաև շեշտադրում ռումիներեն լեզվին պետական կարգավիճակ տալու և լատինական այբուբեն վերադառնալու կարևերորության մասին։ «Շարժումից» (ոչ ֆորմալ ասոցացում) «ճակատ» (ֆորմալ ասոցացում) անցումը դիտվում էր որպես բնական «արդիականացում» այն բանից հետո, երբ այն լայն թափ ստացավ ժողովրդի շրջանում, և խորհրդային իշխանություններն այլևս չէին փորձում այն զսպել։

Ուկրաինա

1988 թվականի ապրիլի 26-ին՝ Չեռնոբիլի ատոմակայանի վթարի 2-րդ տարելիցի օրը, Ուկրաինական ԽՍՀ մայրաքաղաք Կիևի Կրեշատնիկ փողոցում, «բացություն և ժողովրդավարություն մինչև վերջ» և նման այլ ցուցապաստառներով շուրջ 500 հոգի մասնակցեցին Ուկրաինայի մշակութային ակումբի կազմակերպած երթին։ 1988 թվականի մայիս-հունիս ամիսներին Արևմտյան Ուկրաինայի կաթոլիկները գաղտնի կերպով նշում էին Կիևյան Ռուսիայում քրիստոնեության ընդունման հազարամյակը։ Գաղտնի պատարագներ էին մատուցվում Բունիվի, Կալուշի, Հոշիվի և Զարվանիցայի անտառներում։ Ընդ որում, երբ հունիսի 5-ին Մոսկվայում անցկացվեցին քրիստոնեության ընդունման հազարամյակի՝ արդեն պաշտոնական տոնակատարությունները, Ուկրաինայի մշակութային ակումբը Կիևի Վլադիմիր Մեծի (Կիևյան Ռուսիայի իշխան, ում որոք ընդունվեց քրիստոնեությունը) հուշարձանի մոտ ցուցադրաբար սեփական տոնախմբություններն էր անցկացնում։

1988 թվականի հունիսի 16-ին՝ կոմունիստական կուսակցության 19-րդ համագումարին ընդառաջ, Լվովովում կազմակերպվեց 6-8 հազարանոց հանրահավաք, որի հիմնական նպատակն էր կայանալիք համագումարին մասնակցող տեղական իշխանությունների պատվիրակների հանդեպ անվստահություն հայտնելը։ Պատվիրակների ցուցակում կատարված փոփոխություններից հետո, հունիսի 21-ին, համագումարի մեկնարկից 8 օր առաջ, արդեն 50 հազար քաղաքացի է դուրս գալիս երթի։ «Դրուժբա» մարզադաշտի դիմաց իշխանությունները փորձում են ցույցը ցրել։ Հուլիսի 7-ի 10-20 հազարանոց հանրահավաքի ժամանակ կազմավորվեց ժողովրդավարակական ճակատը։ Հուլիսի 17-ին Զարվանիցա գյուղական համայնքում Ուկրաինայի հունա-կաթոլիկ եկեղեցու եպիսկոպոս Պավլո Վասիլիկը մատուցեց այսպես կոչված հազարամյակի պատարագը, որին մասնակցեց 10 հազար հավատացյալ։ Միլիցիան փորձեց ցրել հավաքը։ Ստալինի կողմից կրոնն ապաօրինականացնելու (1946 թվական) որոշումից ի վեր այն ուկրաինացի կաթոլիկների ամենամեծ հավաքն էր։ Օգոստոսի 4-ին տեղական իշխանությունները բռնի կերպով ճնշեցին Ժողովրդավարական ճակատի կազմակերպած ցույցը։ Կալանավորվում, տուգանվում կամ 15-օրյա վարչական կալանքի է դատապարտվում 41 քաղաքացի («Արյունոտ հինգշաբթի»)։ Սեպտեմբերի 1-ին միլիցիան բռնի կերպով ցրեց Լվովի Իվան Ֆրանկոյի անվան համալսարանի 5000 ուսանողների չարտոնված ցույցը։

1988 թվականի նոյեմբերի 13-ին շուրջ 10 հազար մարդ մասնակցում է «Սպադշչինա» մշակութային ժառանգության կազմակերպության, Տ. Գ. Շևչևնկոյի անվան Կիևի համալսարանի «Հրոմադա» ուսանողական ակումբի, «Կանաչ աշխարհ» (Зелений Світ) և «Նոոսֆերա» բնապահպանական խմբերի կազմակերպած արտոնված հանրահավաքին, որը կենտրոնացած էր էկոլոգիական հիմնախնդիրների վրա։ Նոյեմբերի 14-18 ժամանակահատվածում խորհրդային պաշտոնյաների և Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության (հայտնի նաև որպես Հելսինկյան հանձնաժողով) պատվիրակության հետ մարդու իրավունքների հանրային քննարկումներին հրավիրված մարդու, ազգային և կրոնական իրավունքների 100 իրավապաշտպանների թվում կային 15 ուկրաինացի ակտիվիստներ։ Դեկտեմբերի 10-ին հարյուրավոր մարդիկ հավաքվեցին Կիևում` մասնակցելու Ժողովրդավարական միության՝ Մարդու իրավունքների պաշտպանության միջազգային օրվան նվիրված երթին։ Չարտոնված լինելու պատճառով երթի ակտիվիստները բերման ենթարկվեցին^[34]։

Բելառուսիա

Բալթյան հանրապետությունների ժողովրդական ճակատների օրինակով, 1988 թվականին կազմավորվում է Բելառուսական ժողովրդական ճակատը, որպես քաղաքական կուսակցություն և մշակութային շարժում՝ կոչված պայքարելու ժողովրդավարության և անկախության համար։

Մինսկից դուրս գտնվող Կուրոպատի անտառում Բելառուսի ժողովրդական ճակատի համահիմնադիր և անդրանիկ առաջնորդ, պատմագետ Զենոն Պոզնյակի՝ ստալինյան բռնաճնշումների զոհերի զանգվածային գերեզմանի հայտնաբերումը լրացուցիչ թափ հաղորդեց Բելառուսի ժողովրդավարական և անկախության շարժմանը։ Գաղտնի եղբայրական գերեզմանի հայտնաբերմամբ ապացուցվում է, որ ԽՍՀՄ Պետանվտանգության կոմիտեի (ԿԳԲ) իրավանախորդ Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատը (ՆԿՎԴ) գաղտնի գնդակահարություններ էր կատարել Կուրոպատիում^[35]։ Սկզբնապես ճակատը զգալի նշմարվելիություն ուներ, քանի որ դրա կազմակերպած բազմաթիվ հասարակական գործողությունները գրեթե միշտ ավարտվում էին միլիցիայի և ԿԳԲ-ի հետ ընդհարումներով։

1989

Մոսկվան և սահմանափակ ժողովրդավարացումները

1989 թվականի գարնանը, ԽՍՀՄ քաղաքացիները մասնակի ժողովրդավարական ընտրության հնարավորություն ստացան (առաջին անգամ 1917 թվականից ի վեր)՝ իրենց մասնակցությունն ունենալով Ժողովրդական պատգամավորների քվեարկությանը։ Ոչ պակաս առանցքային առաջընթաց էր համարվում օրենսդիր մարմնի խորհրդակցությունների՝ առանց ավանդական խորհրդային գրաքննության հեռուստատեսային լուսաբանումներն ուղիղ եթերում, որոնց ժամանակ նախկինում անհասանելի կոմունիստական էլիտայի քայլերն առաջին անգամ հրապարակավ կասկածի տակ էին դրվում կամ քննադատվում։ Սույն գործելակերպը Լեհաստանում հանգեցրեց սահմանափակ ժողովրդավարական մանևրումների, որն էլ 1989-ի ամռանը արագորեն նպաստեց Վարշավայում կոմունիստական ռեժիմի տապալմանը։ Մինչև 1989 թվականի տարեվերջ, Սոցիալիստական ճամբարի ևս հինգ երկրներում տապալվեցին կոմունիստական կարգերը։ 1989 թվականի նոյեմբերի 9-ին վերջապես քանդվեց Բեռլինյան պատը։

1989 թվականի հունվար ամիսը ԽՍՀՄ ժողովրդական պատգամավորների համագումարի թեկնածուների առաջադրման ժամանակահատվածն էր։ Մարտի 7-ին հրապարակվեց 5074 թեկնածուներից բաղկացած ավարտական ցուցակը, որի շուրջ 85%-ը կոմկուսի անդամներ էին

Շրջանային ընտրություններին նախորդող երկու շաբաթվա ընթացքում կայացան հասարակական կազմակերպությունների՝ 750 պահուստային տեղերը լրացնելու ընտրություններ, որոնց մասնակցում էր 880 թեկնածու։ Պահուստային տեղերից 100-ը բաժին ընկավ ԽՄԿԿ, 100-ը՝ Համամիութենական արհեստակցական միությունների կենտրոնական խորհրդին (ՀԱՄԿԽ), 75-ը՝ Համամիութենական լենինյան կոմունիստական երիտասարդական միությանը (ՀամԼԿԵՄ), 75-ը Խորհրդային կանանց կոմիտեին, 75-ը՝ Պատերազմի և աշխատանքի վետերանների կազմակերպությանը, իսկ 325-ը՝ այլ կազմակերպությունների (օր․՝ Գիտությունների ակադեմիան)։ Ընտրական գործընթացն ավարտին հասցվեց ապրիլին։

Մարտի 26-ի համապետական ընտրություններում քաղաքացիական հասարակության մասնակցությունը տպավորիչ էր` 89,8%։ Լրացվեցին ժողովրդական պատգամավորների համագումարի 2250 թափուր տեղերը (ներառյալ՝ 1225 շրջանային)^[36]։ Ընդհանուր առմամբ խորհրդարանի կորիզը ձևավորեցին կոմկուսի դեպուտատները, սակայն 300 տեղ բաժին ընկավ անկուսակցական թեկնածուներին, ինչպիսիք էին Բորիս Ելցինը, ֆիզիկոս Անդրեյ Սախարովը, իրավաբան Անատոլի Սոբչակը և այլք։

Ժողովրդական պատգամավորների նորաստեղծ համագումարի անդրանիկ նստաշրջանում (մայիսի 25 - հունիսի 9), մեծամասնություն ունենալու հաշվին կոմկուսականներին հաջողվեց առաջատար դիրք գրավել սովետում։ Բարեփոխողումների կողմնակիցները օրենսդրական իշխանությունը օգտագործեցին որպես քննարկումների և քննադատությունների հարթակ։ Նիստերը հեռարձակվում էին ուղիղ եթերով և, որ ամենակարևորն է, առանց գրաքննության։ Մայիսի 29-ին Ելցինին հաջողվեց տեղ ապահովել Գերագույն խորհրդում։ Ամռանը ստեղծեց առաջին խորհրդարանային ընդդիմադիր ուժը՝ Միջտարածաշրջանային պատգամավորական խումբը (ռուս.՝ Межрегиональная депутатская группа, МДГ), որը կազմված էր ռուս ազգայնական և ազատական գործիչներից։ Երկրում կազմավորելով վերջին օրենսդիր խումբը՝ 1989 թվականին ընտրվածներն առանցքային դեր պիտի խաղային հաջորդ երկու տարիների ընթացքում բարեփոխումների և Խորհրդային Միության վերջնական փլուզման գործընթացներում։

Մայիսի 30-ին Գորբաչովն առաջարկեց, որ ԽՍՀՄ-ում ազգային-տարածքային ընտրությունները, որոնք նախատեսված էին 1989-ի նոյեմբերին, հետաձգվեն մինչև 1990 թվականի նոյեմբերը, քանի որ դեռ չկար տվյալ ձևաչափի ընտրությունների անցկացման համար հստակ սահմանված կարգավորիչ օրենսդրություն։ Ոմանք դա համարեցին կուսակցության տեղական պաշտոնյաների դիրքերի թուլացում, ովքեր վախենում էին, որ ամբողջապես կկորցնեն իրենց իշխանությունը այսպես կոչված հակահաստատական տրամադրությունների ալիքի մեջ։

1989 թվականի հոկտեմբերի 25-ին, Գերագույն խորհուրդը քվեարկեց համամիութենական և հանրապետական ընտրություններում Կոմկուսի և այլ պետական կազմակերպությունների համար նախատեսված հատուկ տեղերը վերացնելու օգտին՝ ի պատասխան հնչեցվող սուր քննադատությանը, որ այդպիսի պահուստային տեղերի առկայությունը ոչ ժողովրդավարական է։ Բուռն քննարկումներից հետո 542 հոգանոց Գերագույն խորհուրդը 254 կողմ 85 դեմ (36 ձեռնպահ) ձայների հարաբերակցությամբ ընդունեց տվյալ որոշումը։ Այն նաև ենթադրում էր մի նոր քաղաքական ձևաչափ, որը թույլ կտար 15 միութենական հանրապետություններում անցկացնել նախագահական ընտրություններ։ Գորբաչովը դեբատների ընթացքում կտրականապես դեմ էր նման քայլին, սակայն պարտություն կրեց։ Քվեն ընդլայնեց համամիութենական հանրապետությունների հնարավորությունները սեփական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններում՝ հնարավորություն տալով ինքնուրույն կազմակերպել ընտրական գործընթացը։ Լատվիան, Լիտվան և Էստոնիան արդեն հանդես էին եկել նախագահական ընտրությունները կարգավորող օրենսդրական փաթեթեների առաջարկով։ Բոլոր հանրապետություններում տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններն արդեն նշանակված էին 1990 թվականի դեկտեմբերից մարտ ընկած ժամանակահատվածում^[37]։

«Բալթյան ուղի»

1989 թվականի օգոստոսի 23-ին մերձբալթյան երեք երկրներում մոտ 2 միլիոն մարդ անկախության վերականգնման հիմնական պահանջով դուրս եկավ Լատվիայի, Լիտվայի և Էստոնիայի ազգային ճակատների կազմակերպած համատեղ խաղաղ ցույցին և կազմեց 675,5 կիլոմետր երկարությամբ իրար ձեռք բռնած մարդկանց շղթա՝ Վիլնյուս-Ռիգա-Տալլին ուղղությամբ^[38]^[39]։ Ակցիան հայտնի դարձավ «Բալթյան շղթա» կամ «Բալթյան ուղի» (էստ․՝ Balti kett, լատիշ․՝ Baltijas ceļš, լիտ.՝ Baltijos kelias, ռուս.՝ Балтийский путь) անվամբ^[40]։ Այն Նվիրված էր Խորհրդային Միության և Նացիստական Գերմանիայի՝ 1939 թվականին ստորագրած «Մոլոտով-Ռիբենտրոպ» դաշնագրի 50-ամյակին։ Հենց այս պայմանագրում առկա գաղտնի դրույթների պատճառով էր, որ Արևելյան Եվրոպան բաժանվեց ազդեցության գոտիների և 1940 թվականին հանգեցրեց Կարմիր բանակի կողմից Բալթյան երկրների օկուպացմանը։

1989 թվականի դեկտեմբերին ժողովրդական պատգամավորների II համագումարում Ալեքսանդր Յակովլևը Գորբաչովին ներկայացրեց իր գլխավորած հանձնաժողովի պատրաստած զեկույցը, որը վերաբերում էր «Մոլոտով-Ռիբենտրոպ» դաշնագրում գաղտնի դրույթների առկայությանը։ Համագումարը որոշում ընդունեց (երկրորդ քվեարկությունից հետո), որն առաջին անգամ ճանաչեց դաշնագրում գաղտնի դրույթների առկայությունը (բնօրինակները հայտնաբերվել են միայն 1992-ի աշնանը) և դատապարտեց դրանց ստորագրումը^[41]^[42]։

1989 թվականի մարտին, ժողովրդական պատգամավորների համագումարի ընտրություններին մասնակցող 42 լիտվացի թեկնածուներից 36-ը «Սայուդիս» համաժողովրդական անկախ շարժման անդամներ էին։ Սա Խորհրդային Միությունում գործող ցանկացած համազգային կազմակերպության համար երբևէ գրանցած խոշորագույն հաղթանակն էր և կործանարար հարված էր առանց այդ էլ ժողովրդականությունը կորցրած Լիտվայի կոմկուսին^[43]։ 1989 թվականի դեկտեմբերի 7-ին, Ալգիրդաս Բրազաուսկասի ղեկավարած Լիտվայի կոմունիստական կուսակցությունը հայտարարեց Խորհրդային Միության Կոմունիստական կուսակցությունից առանձնանալու մասին և հրաժարվեց քաղաքականության մեջ «առաջատար սահմանադրական դեր» ունենալու իր նախկին պնդումից։ Միևնույն ժամանակ կազմավորվեց ԽՄԿԿ-ին հավատարիմ առավել փոքր կոմունիստական խմբակցություն, որը գլխավորում էր կոշտ դիրքորոշումներով աչքի ընկնող Միկոլաս Բուրոկևիչուսը։ Այնուամենայնիվ, Լիտվայի իշխող Կոմունիստական կուսակցությունը պաշտոնապես այլևս դուրս էր Մոսկվայի վերահսկողությունից։ Նման բան ԽՍՀՄ պատմության ընթացքում երբևէ չէր եղել։ Մեկ ամիս անց, Գորբաչովն այցելեց Լիտվա՝ տեղական կուսակցությանը վերահսկողության տակ առնելու համար, սակայն՝ ապարդյուն^[44]։ Հաջորդ տարվա բազմակուսակցական խորհրդարանական ընտրություններում Կոմկուսն ընդհանրապես զրկվեց իշխանությունից, երբ Գերագույն խորհրդի նախագահ ընրտվեց Վիտաուտաս Լանդսբերգիսը, ով դարձավ երկրի առաջին ոչ կոմունիստ առաջնորդը Խորհրդային բռնակցումից ի վեր։

Դրությունը Անդրկովկասում

1989 թվականի հուլիս 16-ին տեղի ունեցավ Ադրբեջանի Ժողովրդական Ճակատի առաջին կոնֆերանսը, որի ժամանակ որոշվեց կուսակցության նախագահ ընտրել Աբուլֆազ Էլչիբեյին։ Օգոստոսի 19-ին 600 000 ցուցարարներ լցվեցին Բաքվի Լենինի հրապարակում (այժմ՝ Ազատության հրապարակ)՝ քաղբանտարկյալներին ազատ արձակելու պահանջով։

1989 թվականի նոյեմբերին Ժողովրդական ճակատը նախաձեռնեց Հայաստանի հետ երկաթուղային կապի ընդհատումը, ինչի պատճառով Հայաստանում բենզինի և սննդի պակասություն առաջացավ, քանի որ բեռնափոխադրումների 85 տոկոսը գալիս էր Ադրբեջանից։ Էլչիբեյի Ժողովրդական ճակատի ճնշման ներքո Ադրբեջանի կոմունիստական իշխանությունները սկսեցին որոշ զիջումների գնալ։ Ճնշումների ներքո իրականացված օրենսդրական փոփոխությունների արդյունքում Ժողովրդական ճակատին հոկտեմբերի 4-ին թույլատրվում է գրանցվել որպես օրինական կազմակերպություն՝ շրջափակումը վերացնելու նախապայմանով։ Այնուամենայնիվ, Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև տրանսպորտային հաղորդակցությունն այդպես էլ լիովին չի վերականգնվում։ Երկրում լարվածությունը շարունակում էր սրվել, երբ դեկտեմբերի 29-ին Ժողովրդական ճակատի համակիրները Ջալիլաբադի շրջանում գրավեցին Կոմկուսի տեղական գրասենյակները՝ վիրավորելով տասնյակների։

1989 թվականի մայիսի 31-ին «Ղարաբաղ» կոմիտեի 11 անդամները, որոնք ազատազրկվել էին առանց դատավարության և պահվում էին Մոսկվայի Մատրոսկայա տիշինա քննչական մեկուսարանում, անսպասելիորեն ազատ են արձակվում և վերադառնում Հայաստան։ Ազատ արձակվելուց անմիջապես հետո «Ղարաբաղ» կոմիտեի նախաձեռնությամբ կազմավորված Հայոց համազգային շարժման նախագահ ընտրվեց ակադեմիկոս Լևոն Տեր-Պետրոսյանը։

1989 թվականի ապրիլի 4-ին, Թբիլիսիի կոմունիստական կուսակցության գրասենյակի մոտ զանգվածային ցույցեր սկսվեցին։ Ցուցարարները պահանջում էին դուրս բերել Վրաստանը ԽՍՀՄ կազմից և ամբողջապես Վրաստանի կազմում ընդգրկել Աբխազիան։ Ապրիլի 9-ին խորհրդային ուժերը սկսեցին բռնի կերպով ցույցը ցրել՝ անզեն բնակչության դեմ կիրառելով տանկեր, թունավոր գազեր, մահակներ և սակրավոր բահեր։ Բախումների հետևանքով զոհվում է 21, վիրավորվում՝ 200 ցուցարար^[45]^[46]^[47]։ Թբիլիսյան արյունոտ իրադարձությունները բեկումնային դարձան Վրաստանի վարած քաղաքականության վրա, որն արդեն առավել հակված էր Վրաստանի անկախացմանը^[45]։ Ապրիլի 14-ին Գորբաչովն ազատում է Ջումբեր Պատիաշվիլուն Վրաստանի Կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղարի պաշտոնից և նրա փոխարեն նշանակում ՎԽՍՀ նախկին ԿԳԲ տնօրեն Գիվի Գումբարիձեին։

1989 թվականի հուլիսի 16-ին Աբխազիայի մայրաքաղաք Սուխումում տեղի ունեցավ բողոքի ցույց ընդդեմ վրացական համալսարանի մասնաճյուղի բացման։ Բուռն ընդհարումներն արագորեն վերաճեցին լայնածավալ միջէթնիկական անկարգությունների, որի ընթացքում սպանվեց 18 մարդ, վիրավորվեցին հարյուրավորները։ Խորհրդային զորքերը վերականգնեցին կարգուկանոնը։ Ենթադրվում է, որ հենց այս անկարգությունները սկիզբ դրեցին վրաց-աբխազական կոնֆլիկտին^[48]։

Արևմտյան հանրապետություններ

Մոլդովա

1989 թվականի մարտի 26-ին, Մոսկվայի ժողովրդական պատգամավորների ընտրություններում, կոնգրեսական տեղերի համար ընտրված 46 մոլդովացի պատգամավորներից 15-ը ազգայնական/ ժողովրդավարական շարժման կողմնակիցներ էին^[49] Մոլդովայի ժողովրդական ճակատի հիմնադիր համագումարը տեղի ունեցավ երկու ամիս անց՝ 1989 թվականի մայիսի 20-ին։ Երկրորդ համագումարի ժամանակ նախագահ է ընտրվում Իոն Հադիրկեն։

Ժողովրդական ճակատի նախաձեռնած առաջին նշանավոր ձեռքբերումներից էր համարվում կազմակերպված ցույցերի շարքը, որոնք հայտնի դարձան «Ազգային մեծ ժողով» (ռումիներեն՝ Marea Adunare Naţională) անվամբ։ Հանրահավաքները ստիպեցին Մոլդովայի Գերագույն խորհրդին լեզվի մասին նոր օրենք ընդունել, որով ռումիներենը դառնում է երկրի պաշտոնական լեզուն, իսկ կիրիլյան այբուբենը (կյուրեղագիր, կիրիլիցա) փոխարինվում է լատինականով։

Ուկրաինա

1989 թվականի հունվարի 22-ին Ուկրաինայի Լվով և Կիև քաղաքներում հանրությունը նշում էր Ուկրաինայի անկախության օրը։ Լվովի Սուրբ Գևորգի տաճարի մոտ հազարավոր հավատացյալներ մասնակցեցին մոլեբենի (ուղղափառ պատարագի տեսակ) մատուցմանը, որն իհարկե իշխանությունների կողմից թույլատրված չէր։ Միևնույն ժամանակ, շուրջ 60 ազգային-մտավորական գործիչներ հավաքվեցին Կիևի բնակարաններից մեկում՝ ոգեկոչելու Ուկրաինայի ժողովրդական հանրապետության 1918 թվականի հռչակագիրը։ Փետրվարի 11-12-ին Ուկրաիներեն լեզվի պահպանման ակումբն անցկացրեց իր հիմնադիր համագումարը։ Փետրվարի 15-ին պաշտոնապես հայտարարվեց Ուկրաինայի ավտոկեֆալ ուղղափառ եկեղեցու վերականգնումը նախաձեռնող հանձնաժողովի ձևավորման մասին։ Շարժման ծրագիրն ու կանոնադրությունը առաջարկվեց Ուկրաինայի գրողների միության կողմից և տպագրվեց «Լիտերատուրա Ուկրաինա» ամսագրի՝ 1989 թվականի փետրվարի 16-ի համարում։ Շարժման առանցքային անդամներից էր նշանավոր ուկրաինացի այլախոհ Վյաչեսլավ Չեռնովոլը։ 1989 թվականի փետրվարի վերջին ԽՍՀՄ ժողպատգամավորների համագումարի՝ մարտի 26-ի ընտրությունների նախօրեին, Կիևում անցկացվեցին լայնամասշտաբ հանրահավաքներ՝ ընդդեմ գործող ընտրական օրենքների։ Հանրահավաքների օրակարգում էր նաև բրեժնևյան ժամանակաշրջանից Ուկրաինայի Կոմկուսի առաջին քարտուղարի պաշտոնում մնացած, «լճացման մաստոդոնտ» Վլադիմիր Շչերբիցկիի հրաժարականը։ Ցույցերը համընկան են ԽՄԿԿ ԿԿ գլխավոր քարտուղար Միխայիլ Գորբաչովի՝ Ուկրաինական ԽՍՀ կատարվելիք այցի հետ։ 1989 թվականի փետրվարի 26-ին, Լվովում 20-ից 30 հազար մարդ մասնակցեց 19-րդ դարի ուկրաինացի նկարիչ և ազգային գործիչ Տարաս Շևչենկոյի մահվան տարելիցին նվիրված էկումենյան հիշատակի արարողությանը, որն արտոնված չէր։

1989 թվականի մարտի 4-ին Կիևում կազմավորվեց ստալինիզմի և խորհրդային բռնաճնշումների զոհերի հիշատակին նվիրված «Մեմորիալ» իրավունքների պաշտպանության միությունը։ Հաջորդ օրը տեղի ունեցավ հանրահավաք։ Մարտի 12-ին, Ուկրաինայի Հելսինկյան խմբի և «Միլոսերդիա» շարժման՝ Լվովում կազմակերպված նախընտրական հանդիպումը բռնի կերպով ցրվեց, և մոտ 300 քաղաքացիներ բերման ենթարկվեցին։ Մարտի 26-ին տեղի ունեցան Ժողովրդական պատգամավորների միության համագումարի ընտրություններ; լրացուցիչ ընտրություններ տեղի ունեցան ապրիլի 9-ին, մայիսի 14-ին և 21-ին։ Կոնգրեսում Ուկրաինայի 225 ներկայացուցիչների մեծ մասը պահպանողականներ էին, չնայած ընտրվածների մեջ կային նաև բազմաթիվ լիբերալ-դեմոկրատներ։ Ապրիլի 20-ից 23-ը Լվովում չորս օր անընդմեջ անցկացվում էին նախընտրական հանդիպումներ, որոնց մասնակցում էր մինչև 25 հազար մարդ։ Հավաքների շրջանակում անցկացվում էին մեկ ժամ տևողությամբ նախազգուշական գործադուլներ տեղի ութ գործարաններում և հիմնարկներում (առաջին անգամ 1944 թվականից ի վեր)։ Մայիսի 3-ի նախընտրական հանդիպմանը մասնակցեց 30 հազար մարդ։ Մայիսի 7-ին «Մեմորիալ» իրավունքների պաշտպանության միությունը հավաք կազմակերպեց Բիկիվնյա զանգվածային գերեզմանում, որտեղ են ամփոփված ստալինյան բռնաճնշումների տարիներին Պետական անվտանգության կոմիտեի (ԿԳԲ) իրավանախորդ Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի (ՆԿՎԴ) կողմից գնդակահարված ուկրաինացիների և լեհերի աճյունները։ Կիևից դեպի Բիկիվնյա կատարած երթից հետո տեղի ունեցավ զոհերի հիշատակին նվիրված արարողություն։ 1989 թվականի մայիսի կեսերից մինչև սեպտեմբեր Ուկրաինայի հունա-կաթոլիկ եկեղեցու հետևորդ հացադուլավորները իրենց եկեղեցու ծանր վիճակի վրա ուշադրություն հրավիրելու համար բողոքի ցույցեր էին կազմակերպել Մոսկվայի Արբատ փողոցում։ Հավատացյալները առանձնահատուկ ակտիվություն ցուցաբերեցին Մոսկվայում տեղի ունեցած Եկեղեցիների համաշխարհային խորհրդի հուլիսյան նստաշրջանի ընթացքում։ Բողոքի ցույցն ի վերջո ընդհատվեց սեպտեմբերի 18-ին, երբ ձերբակալվեցին խմբի անդամները։ 1989 թվականի մայիսի 27-ին գումարվեց «Մեմորիալ» իրավունքների պաշտպանության միության տարածաշրջանային հիմնադիր համաժողովը։ Հունիսի 18-ին, արձագանքելով Եկեղեցու գլուխ կարդինալ Միրոսլավ Լուբաչիվսկու՝ աղոթքի միջազգային օրվան մասնակցելու կոչին, շուրջ 100 հազար մարդ հավաքվեց Արևմտյան Ուկրաինայի Իվանո-Ֆրանկովսկ քաղաքում կազմակերպված պատարագին։ 1989 թվականի օգոստոսի 19-ին ռուսական Սբ. Պետրոսի և Պողոսի եկեղեցու ուղղափառ ծխական համայնքը հայտարարեց, որ միանալու է Ուկրաինայի ավտոկեֆալ ուղղափառ եկեղեցուն։

1989 թվականի Սեպտեմբերի 2-ին Ուկրաինայի տասնյակ հազարավոր ցուցարարներ դուրս եկան փողոց ընդդեմ խորհրդարանում քննարկվող ընտրական օրենքի նախագծի, որով լրացուցիչ տեղեր էին հատկացվելու Կոմկուսի և այլ պետական կառույցների ներկայացուցիչներին։ Լվովում հավաքվեց 50 հազար, Կիևում՝ 40 հազար, Ժիտոմիրում՝ 10 հազար, Դնեպրոձերժինսկում և Չերվոնոգրադում՝ 5000-ական և Խարկովում՝ 2000 ցուցարար։ Սեպտեմբերի 8-10-ին Կիևում կայացած հիմնադիր համագումարում գրող Իվան Դրաչն ընտրվեց Ուկրաինայի ժողովրդական շարժման («Նառոդնի Ռուխ») առաջնորդ։ Սեպտեմբերի 17-ի Լվովում սկսվեց 150-200 հազարանոց երթ, որի մասնակիցներն իշխանություններից պահանջում էին օրինականացնել Հունա-կաթոլիկ եկեղեցու գործունեությունը։ Սեպտեմբերի 21-ին, Իվանո-Ֆրանկովսկի հարավում գտնվող Դեմյանով Լազ արգելավայրում տեղի ունեցավ բռնաճնշումների ժամանակ գնդակահարվածների զանգվածային գերեզմանի արտաշիրմում (էքսհումացիա)։ Սեպտեմբերի 28-ին, Վլադիմիր Շչերբիցկին վերջապես հեռացվեց Ուկրաինայի Կոմկուսի առաջին քարտուղարի պաշտոնից, որը զբաղեցրեց Վլադիմիր Իվաշկոն։

1989 թվականի հոկտեմբերի 1-ին Լվովի «Դրուժբա» մարզադաշտում անցկացվում էր ԽՍՀՄ կազմում ուկրաինական հողերի «վերամիավորումը» տոնող համերգ։ «Դրուժբայի» դիմաց անցկացվում էր 10-15 հազարանոց խաղաղ ցույց, որը միլիցիան բռնությամբ ճնշեց։ Հոկտեմբերի 10-ին Իվանո-Ֆրանկովսկում նախընտրական 30 հազարանոց ցույց-բողոք անցկացվեց։ Հոկտեմբերի 15-ին ընտրական օրենսգրքի փոփոխությունների դեմ հանդես եկան Չերվոնոգրադում, Չեռնովցիում, Ռիվնեում, Ժիտոմիրում, Դնեպրոպետրովսկում և Լվովում հավաքված ցուցարարները։ Հոկտեմբերի 24-ին Կոմկուսի և այլ պետական կառույցների ներկայացուցիչներին խորհրդարանում լրացուցիչ տեղեր հատկացնելու նախագիծը չեղյալ հայտարարվեց։ Հոկտեմբերի 26-ին Լվովում գործող 20 գործարաններ և ֆաբրիկաներ գործադուլ հայտարարեցին՝ հոկտեմբերի 1-ի ցույցի ժամանակ ոստիկանական դաժանությունը դատապարտելու և մեղավորներին քրեական պատասխանատվության հրավիրելու պահանջով։ Հոկտեմբերի 26-28-ին «Կանաչ աշխարհ» բնապահպանական խումբն անցկացրեց իր հիմնադիր համաժողովը։ Հոկտեմբերի 27-ին խորհրդարանն օրենք ընդունեց, որով վերացվեցին Կոմկուսի և այլ պետական կազմակերպությունների պատգամավորների արտոնյալ կարգավիճակը խորհրդարանում։ Հոկտեմբերի 28-ին Ուկրաինայի խորհրդարանի որոշմամբ 1990 թվականի հունվարի 1-ից ուկրաիներենը պիտի դառնա երկրի պետական լեզուն, իսկ ռուսերենը կարող էր օգտագործվել հանրապետության էթնոլեզվական խմբերի հաղորդակցման համար։ Նույն օրը Լվովի Պայծառակերպության եկեղեցու միաբանությունը դուրս եկավ Ռուս Ուղղափառ եկեղեցու կազմից և ինքնահռչակվեց որպես Ուկրաինայի հունա-կաթոլիկ եկեղեցու մաս։ Մեկ օր անց, հազարավոր հավատացյալներ մասնակցեցին Դեմյանով Լազ արգելավայրում տրվող պատարագին։ Պատարագից հետո որոշվեց արգելավայրում կանգնեցնել 1939-1941 թվականների բռնաճնշումների զոհերի հուշակոթող։ Նոյեմբերի 19-ին բազմաթիվ կիևցիներ մասնակցեցին ԳՈՒԼԱԳ-ի Թիվ 36 ուղղիչ-աշխատանքային ճամբարի երեք այլախոհ աքսորյալների՝ իրավապաշտպաններ Վասիլ Ստուսի, Օլեքսեյ Տիխիի և Յուրի Լիտվինի վերահուղարկավորության արարողությանը։ Նրանց մասունքները թաղվեցին Բայկովոյի գերեզմանատանը։ նոյեմբերի 26-ը կարդինալ Միրոսլավ Լուբաչիվսկին հռչակեց աղոթքի և ծոմապահության օր, որին մասնակցեցին Արևմտյան Ուկրաինայի հազարավոր հավատացյալներ։ Նոյեմբերի 28-ին Ուկրաինական ԽՍՀ կրոնական գործերի խորհուրդը որոշում ընդունեց, որով թույլ տրվեց երկրի կաթոլիկ եկեղեցական համայնքներին գրանցվել որպես իրավաբանական կազմակերպություններ։ Որոշումը պատոնապես հայտարարվեց դեկտեմբերի 1-ին, երբ կայացավ Հռոմի պապ Հովհաննես Պողոս II-ի և Գորբաչովի հանդիպումը, որով սկզիբ դրվեց խորհրդա-վատիկանական դիվանագիտական հարաբերություններին։ Դեկտեմբերի 17-ին մոտ 30 հազար մարդ մասնակցեց Կիևում Ուկրաինայի ժողովրդական շարժման («Նառոդնի Ռուխ») կողմից կազմակերպված հավաքին, որը նվիրված էր երեք օր առաջ մահկանացուն կնքած Անդրեյ Սախարովի հիշատակին։ ՈւԽՍՀ Գերագույն խորհրդի՝ դեկտեմբերի 26-ին ընդունած օրենքով, Սուրբ ծնունդը, Զատիկը և Սուրբ Երրորդության օրը սահմանվեցին ոչ աշխատանքային օրեր։

1989 թվականի մայիսին նախկին քաղբանտարկյալ Մուստաֆա Ջեմիլևն ընտրվեց Ղրիմի թաթարների նորաստեղծ ազգային շարժման առաջնորդ։ Ջեմիլևը խորհրդային իշխանություններից պահանջում էր վերջ դնել Ղրիմի թաթարների 45 տարվա աքսորին և նրանց թույլ տալ վերադառնալ Ղրիմ։

Բելառուսիա

1989 թվականի հունվարի 24-ին, Բելառուսական ժողովրդական ճակատը ստիպեց խորհրդային կառավարությանը Կուրոպատի անտառում ստալինյան բռնաճնշումների զոհերի հիշատակին նվիրված հուշակոթող կանգնեցնել.^[50]։

1989 թվականի սեպտեմբերի 30-ին Մինսկում հազարավոր ցուցարարներ երթ անցկացրին։ Մասնակիցների խորհրդային կառավարությունից պահանջում էին լրացուցիչ լիկվիդացիոն աշխատանքներ կատարել Չեռնոբիլի ատոմակայանի վթարից առաջացած մեկուսացման գոտում։ Մոտ 15 հազար ցուցարարներ կրում էին ռադիոակտիվության խորհրդանշան ունեցող թևկապներ և ծածանում վտարանդի կառավարության կարմիր-սպիտակ ազգային դրոշը, որն արգելված էր ԽՍՀՄ-ում։ Ցույցը շարունակվեց նույնիսկ տեղատարափ անձրևի պայմաններում։ Ավելի ուշ ցուցարարները հավաքվեցին քաղաքի կենտրոնում և Կենտրոնական կոմիտեի շենքի դիմաց պահանջեցին Բելառուսական ԽՍՀ ԿԿ կենտկոմի առաջին քարտուղար Եֆրեմ Սոկոլովի հրաժարականը և վարակված գոտիներից շուրջ կես միլիոն մարդու էվակուացումը^[51]։

Կենտրոնասիական հանրապետություններ

1989 թվականի հունիսին Ուզբեկական ԽՍՀ-ում զանգվածային ընդհարումներ սկսվեցին տեղաբնիկ ուզբեկների և 1944 թվականից այնտեղ տարհանված թուրք-մեսխեթցիների միջև^[52]։ Հունիսի 4-ից 11-ը, մայրաքաղաք Տաշքենդից հարավ-արևելք գտնվող Ֆերգանայի հովտում շուրջ 100 մեսխեթցի թուրք դարձավ զանգվածային կոտորածների զոհ^[53]^[54]։ Պաշտոնական վարկածներով, մեսխեթցիների ջարդերը որևէ քաղաքական ենթատեքստ չէին պարունակում և բռնկվել էին ինքնստիքյան, սակայն որոշ վարկածներ պնդում էին դրանց նախօրոք հրահրված լինելու մասին, չնայած այն հանգամանքին, որ մեսխեթցիներն ու տեղաբնիկ ուզբեկներն ունեին ծագումնաբանական, մշակութային և կրոնական ընդհանրություններ^[54]^[55]։ Ի վերջո խորհրդային կարմիր բանակը, կարգուկանոն հաստատելու նպատակով, տեղակայվեց հովտում։ Հունիսի 23-ին, Գորբաչովի հրամանով, Ռաֆիկ Նիշոնովն ազատվեց Ուզբեկական ԽՍՀ ԿԿ կենտկոմի առաջին քարտուղարի պաշտոնից, որը զբաղեցրեց Իսլամ Քարիմովը, ով հետագայում դարձավ անկախ Ուզբեկստանի նախագահը։

1989 թվականի հունիսի 19-ին Ղազախական ԽՍՀ Ժանաօզեն քաղաքում ազգային հողի վրա զանգվածային խռովություններ սկսվեցին։ Հրազաններով, հրավառ ռումբերով (Մոլոտովի կոկտեյլ), երկաթե ձողերով ու քարերով զինված երիտասարդները փորձում էին գրավել միլիցիայի բաժանմունքը և ջրամատակարարման կայանը։ Խռովարարներին հաջողվեց կաթվածահար անել հասարակական տրանսպորտի, բազմաթիվ խանութների և գործարանների բնականոն աշխատանքը։ Եղան նաև զոհեր։ Հունիսի 25-ի դրությամբ, անկարգությունների ալիքը տարածվել էր մերձկասպյան հինգ այլ բնակավայրերում՝ Մանգըշլակ, Երալիև, Շեպկե, Ֆորտ-Շևչենկո և Կուլսարի։ Կուլսարիում խռովարարները դյուրավառ հեղուկ լցրեցին գնացքի վագոնների վրա, որոնց ներսում էին սեզոնային աշխատողները, և այրեցին դրանք։ Ժանաօզենից մոտ 80 կմ հեռավորության վրա գտնվող Մանգըշլակում, փայտերով, քարերով և մետաղական ձողերով զինված 150-հոգանոց խաժամուժը հարձակվեց միլիցիայի բաժանմունքի վրա։ Ուղղաթիռներով դեպքի վայր ժամանած խորհրդային զորքերը ճնշեցին խռովարարներին։

Հունիսյան անկարգություններից ցնցված, Խորհրդային կառավարությունը 1989 թվականի հունիսի 22-ին Գենադի Կոլբինին ազատում է Ղազախական ԽՍՀ ԿԿ կենտկոմի առաջին քարտուղարի պաշտոնից։ Կոլբինին փոխարինելու է գալիս մինիստրների խորհրդի նախագահ Նուրսուլթան Նազարբաևը, ով հետագայում դառնում է անկախ Ղազախստանի նախագահը։

1990

Կոմկուսի պարտությունը վեց հանրապետություններում

1990 թվականի փետրվարի 7-ին, ԽՄԿԿ Կենտկոմը, Գորբաչովի միջնորդությամբ, հրաժարվեց քաղաքական մենիշխանությունից^[56] Բոլոր տասնհինգ խորհրդային հանրապետություններում անցկացվեցին առաջին մրցակցային ընտրությունները։ Բազմաթիվ ռեֆորմային և ազգային գործիչներ տեղեր ստացան խորհրդարաններում։ Վեց հանրապետություններում Կոմկուսը նույնիսկ պարտություն կրեց․ Լիտվայում հաղթանակ տարավ «Սայուդիս» ժողովրդական ճակատը (փետրվարի 24), Մոլդովայում՝ Մոլդովայի ժողովրդավարական շարժումը (փետրվարի 25), Էստոնիայում՝ Էստոնիայի ազգային ճակատը (փետրվարի 25), Լատվիայում՝ Լատվիայի Ժողովրդական ճակատը (մարտի 18), Հայաստանում՝ Հայոց համազգային շարժումը (մայիսի 20) և Վրաստանում՝ «Կլոր սեղան-Ազատ Վրաստան» շարժումը (հոկտեմբերի 28)։

Հանրապետությունները սկսեցին հռչակել իրենց նորաստեղծ պետությունների ինքնիշխանությունը, «օրենքների պատերազմ» սկսեցին մոսկովյան կենտրոնական կառավարության հետ, մերժեցին խորհրդային օրենսդրության այն կետերը, որոնք հակասում էին տեղական օրենսդրությանը, վերահսկողություն հաստատեցին սեփական տնտեսության վրա և նույնիսկ սկսեցին հրաժարվել խորհրդային կառավարությանը հարկեր վճաերլուց։ Լիտվայի գերագույն խորհրդի նախագահ (դե յուրե պետության ղեկավար) Վիտաուտաս Լանդսբերգիսը համերկրացիներին ազատեց ԽՍՀՄ զինված ուժերում պարտադիր զինվորական ծառայությունից։

Հակամարտությունների պատճառով քայքայվեցին զգալի թվով մատակարարման շղթաներ և առանց այդ էլ լճացած խորհրդային տնտեսությունը հերթական բարդ շրջափուլում հայտնվեց^[57]։

ՌԽՖՍՀ

1990 թվականի մարտի 4-ին Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետությունում անցկացվեցին Ռուսաստանի ժողովրդական պատգամավորների՝ համեմատաբար ազատ ընտրություններ, 72% քվեով ազգային պատգամավոր ընտրվեց Բորիս Ելցինը Սվերդլովսկից^[58]։ Հունիսի 12-ին ՌՍՖՍՀ ժողովրդական պատգամավորների համագումարն ընդունեց ինքնիշխանության հռչակագիր։ Մեկ ամիս անց՝ հուլիսի 12-ին, ԽՄԿԿ վերջին՝ XXVIII համագումարում Ելցինը, հանդես գալով կոմունիստական կուսակցության և Գորբաչովի հասցեին սուր քննադատությամբ, հայտարարեց կուսակցությունից դուրս գալու մասին^[59]^[60]։