Ազատականություն

Ազատականություն, լիբերալիզմ (ֆր.՝ libéralisme), քաղաքական փիլիսոփայություն կամ աշխարհայացք՝ հիմնված ազատության ու հավասարության գաղափարների վրա։ Առաջին սկզբունքը շեշտված է դասական ազատականության մեջ, իսկ վերջինն ավելի ակնառու է սոցիալական ազատականության մեջ^[1]։ Ազատականների տեսակետների շրջանակը մեծ է՝ կախված այդ սկզբունքների նկատմամբ նրանց դիրքորոշումից, սակայն ընդհանուր առմամբ նրանք սատարում են այնպիսի գաղափարներ, ինչպիսին են ժողովրդավարական ընտրությունները, քաղաքացիական իրավունքները, մամուլի ազատությունը, կրոնի ազատությունը, ազատ առևտուրը և մասնավոր սեփականությունը^{[2][3][4][5][6]}։

Լսել հոդվածի ներածությունը · (տեղ.)

noicon

Ձայնային ֆայլն ստեղծվել է հետևյալ տարբերակի հիման վրա (Մարտի 6, 2017) և չի պարունակում այս ամսաթվից հետո կատարված փոփոխությունները։ Տես նաև ֆայլի մասին տեղեկությունները կամ բեռնիր ձայնագրությունը Վիքիպահեստից։ (Գտնել այլ աուդիո հոդվածներ)

Ազատականությունն առանձին քաղաքական շարժում դարձավ լուսավորության դարաշրջանում, երբ այն սկսեց ժողովրդականություն վայելել Արևմուտքի փիլիսոփաների ու տնտեսագետների շրջանում։ Ազատականությունը մերժում էր ժառանգության իրավունքի, պետական կրոնի, բացարձակ միապետության և թագավորների աստվածային իրավունքի ժամանակին տարածված հասկացությունները։ Ազատականությունն իբրև փիլիսոփայական առանձին ավանդույթ հիմնադրելու պատիվը հաճախ վերագրում է 17-րդ դարի փիլիսոփա Ջոն Լոքին։ Լոքը գտնում էր, որ ամեն մարդ ունի կյանքի, ազատության ու սեփականության^[7] բնական իրավունք, և ավելացնում էր, որ կառավարությունները չպետք է ոտնահարեն այդ իրավունքները՝ հասարակական պայմանագրի (կոնտրակտի) հիման վրա։ Ազատականները դեմ էին ավանդական պահպանողականությանը և ջանում էին կառավարության բացարձակ իշխանությունը փոխարինել ներկայացուցչական ժողովրդավարությամբ ու օրենքի գերակայությամբ։

Պանծալի հեղափոխության, Ամերիկյան հեղափոխության և Ֆրանսիական հեղափոխության ականավոր հեղափոխականները ազատականության փիլիսոփայությունը գործածում էին՝ արդարացնելու համար իրենց կողմից բռնակալական համարված իշխանության զինված տապալումը։ Ազատականությունն արագորեն սկսեց տարածվել հատկապես Ֆրանսիական հեղափոխությունից հետո։ 19-րդ դարում ազատական կառավարություններ հիմնվեցին Եվրոպայի, Հարավային Ամերիկայի ու Հյուսիսային Ամերիկայի^[8] երկրներում։ Այդ ժամանակաշրջանում դասական ազատականության գաղափարախոսության հիմնական հակառակորդը պահպանողականությունն էր, սակայն հետագայում ազատականության առջև գաղափարական մեծ մարտահրավերներ նետեցին այնպիսի նոր հակառակորդներ, ինչպիսին էին ֆաշիզմն ու կոմունիզմը։ 20-րդ դարի ընթացքում, երբ ազատական ժողովրդավարությունները հայտնվեցին երկու համաշխարհային պատերազմների հաղթանակած կողմում, ազատական գաղափարներն է՛լ ավելի տարածվեցին։ Եվրոպայում ու Հյուսիսային Ամերիկայում սոցիալական ազատականության հիմնադրումը դարձավ սոցիալական պետության^[9][10] տարածման գլխավոր բաղադրիչը։ Ազատական կուսակցություններն այսօր մնում են աշխարհի շատ երկրներում իշխանության ու ազդեցության տարբեր աստիճաններ ունեցող քաղաքական ուժ։

Ծագումն ու սահմանումը

Այնպիսի բառերի, ինչպիսին են ազատական (liberal), ազատություն (անգլ․ liberty), լիբերտարական (անգլ․ libertarian) և լիբերտին (անգլ․ libertine), հետքերը տանում են դեպի լատինական liber բառը, որ նշանակում է «ազատ»^[11]։ Բառի առաջին արձանագրություններից մեկը կատարվել է 1375 թվականին, երբ այն գործածվել է՝ նկարագրելու համար ազատ արվեստները՝ ազատ ծնված մարդու համար ցանկալի կրթության համատեքստում^[11]։ Միջնադարյան համալսարանի դասական կրթության հետ բառի վաղ շրջանի կապը շուտով իր տեղը զիջեց տարբեր իմաստների ու նրբիմաստների տարածմանը։ Լիբերալ՝ ազատական բառը 1387 թ. կարող էր նշանակել «ազատ ու ձեռնբաց», 1433 թ.-ին՝ «առանց սահմանափակման», 1530-ին՝ «ազատորեն թույլատրված», իսկ 16-րդ ու 17-րդ դարերում՝ «կապանքներից զերծ»՝ հաճախ իբրև պախարակիչ դիտողություն^[11]։ 16-րդ դարի Անգլիայում որևէ մեկի շռայլության կամ անխոհեմության առնչությամբ գործածվելիս ազատական բառը կարող էր ունենալ դրական կամ բացասական նշանակություն^[11]։ Շեքսպիրն իր «Մեծ աղմուկ ոչնչից» գործում գրել է «ազատական սրիկայի» մասին, որը «խոստովանել էր իր ստոր հանդիպումները»[13]։ Լուսավորության վերելքին զուգընթաց բառը հստակորեն ավելի դրական իմաստ ձեռք բերեց՝ 1781 թ.-ին սահմանվելով իբրև «նեղ կանխակալությունից զերծ», իսկ 1823 թվականին՝ իբրև «մոլեռանդությունից զերծ»^[11]։ 1815 թվականին ազատականություն բառն առաջին անգամ ի հայտ եկավ անգլերենում^[12]։ Իսպանիայում լիբերալեները (իսպ․ Liberales)՝ առաջին խումբը, որը ազատական պիտակը գործածեց քաղաքական համատեքստում^[13], տասնամյակներ շարունակ պայքարում էին 1812 թ. Սահմանադրության իրագործման համար։ 1820-1823 թթ. Իսպանական հեղափոխության (իսպ․ Trienio Liberal) ընթացքում ազատականները թագավոր Ֆերդինանդ VII-ին ստիպեցին երդվել, որ կպաշտպանի Սահմանադրությունը։ 19-րդ դարի կեսերին լիբերալ բառն արդեն ամբողջ աշխարհում գործածվում էր իբրև կուսակցություններ ու շարժումներ հատկանշող քաղաքականացված տերմին^[14]։

Ժամանակի ընթացքում «ազատականություն» բառի իմաստն աշխարհի տարբեր մասերում սկսեց փոփոխվել։ Բրիտանական հանրագիտարանի (Բրիտանիկայի) համաձայն, «Միացյալ Նահանգներում ազատականությունը կապվում է նախագահ Ֆրանկլին Դ. Ռուզվելտի Դեմոկրատական վարչակազմի Նոր կուրսի ծրագրի սոցիալական պետության քաղաքականության հետ, մինչդեռ Եվրոպայում այն ավելի կապվում է սահմանափակ կառավարության սկզբունքի ու Laissez-faire (չմիջամտելու սկզբունքի) տնտեսական քաղաքականության հանդեպ նվիրվածության հետ»^[15]։ Ուստի ԱՄՆ-ում անհատականության (ինդիվիդուալիզմի) ու չմիջամտելու սկզբունքով (laissez-faire) տնտեսության գաղափարները, որոնք նախապես կապվում էին դասական ազատականության հետ, դարձան լիբերտարական^[16] մտքի զարգացող դպրոցի հիմքը։

Պատմություն

Ակունքները

Ժողովրդի համաձայնագիրը (1647) քաղաքական փոփոխության հռչակագիր էր, որն Անգլիայի քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում առաջարկել էին լեվելլերները։ Այն կոչ էր անում կրոնի ազատության, Խորհրդարանի հաճախակի գումարման և օրենքի հավասարության։

Արևմտյան փիլիսոփայության մեջ դեռևս հին հույների ժամանակներից ի վեր գոյություն ունեցած ազատական մտքի առանձին շերտերը Անգլիայի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ սկսեցին սերտաճել։ Քաղաքական գերակայության վերաբերյալ Խորհրդարանի ու Չարլզ I թագավորի միջև ընթացող վեճերը 1640-ականներին պատճառ դարձան քաղաքացիական զանգվածային պատերազմի, որն իր գագաթնակետին հասավ Չարլզի մահապատժով և Հանրապետության հիմնադրմամբ։ Մասնավորապես, լեվելլերները, որոնք այդ ժամանակաշրջանում քաղաքական արմատական շարժում էին, հրատարակեցին իրենց «Ժողովրդի համաձայնագիրը», որտեղ պաշտպանում էին ժողովրդի իշխանությունը, ընդլայնված ընտրական իրավունքը, կրոնական հանդուրժողականությունը և օրենքի առջև հավասարությունը։ Լոքի ազատական մտքերից շատերը նախանշված էին արմատական գաղափարներում, որոնք ժամանակին ազատորեն արտահայտվում էին^[17]։

Տասնութերորդ դարի Բրիտանիայում ազատական քաղաքական մտքի վրա իր ազդեցությամբ Էլջերնոն Սիդնին զիջում էր միայն Ջոն Լոքին^[18]։ Նա գտնում էր, որ բացարձակ միապետությունը քաղաքական մեծ չարիք է, և իր հիմնական «Դատողություններ կառավարության վերաբերյալ» աշխատության մեջ փաստում էր, որ միապետի հպատակներն իրավունք ունեն խորհուրդներով ու խորհրդատվությամբ մասնակցելու կառավարմանը։

Առաջինը Ջոն Լոքն էր, որ ազատական փիլիսոփայություն զարգացրեց, որի մեջ էին մտնում մասնավոր սեփականության ու կառավարվողների համաձայնության իրավունքները։

Այդ գաղափարներն իբրև հստակ գաղափարախոսություննառաջինն ի մի բերեց ու համակարգեց անգլիացի փիլիսոփա Ջոն Լոքը, որն առհասարակ համարվում է ժամանակակից ազատականության հայրը^[19][20]։ Լոքը զարգացրեց ժամանակին արմատական այն հասկացությունը, որ կառավարությունը ձեռք է բերում կառավարվողների համաձայնությունը, որը պետք է մշտապես առկա լինի, որպեսզի կառավարությունն օրինակարգ մնա^[21]։ Լոքի հիմնական գաղափարներն ուրվագծված են նրա Երկու աշխատություն (1690 թ.) ազդեցիկ գրքում, որը ազատական գաղափարախոսության հիմնադրույթների շարադրանք է^[22]։ Նրա այն պնդումը, որ օրինական կառավարությունը գերբնական հիմք չունի, կտրուկ շրջադարձ էր այն ժամանակ տիրող կառավարման տեսություններից^[23][24]։ Լոքը սահմանեց նաև եկեղեցու ու պետության անջատման հասկացությունը^[25]։ Հենվելով հասարակական պայմանագրի սկզբունքի վրա՝ Լոքը գտավ, որ գոյություն ունի խղճի ազատության բնական իրավունք, որն ուրեմն պետք է պաշտպանված լինի կառավարության բոլոր մարմինների կողմից^[26]։ Իր «Նամակներ հանդուրժողականության վերաբերյալ» աշխատության մեջ նա ձևակերպեց նաև կրոնական հանդուրժողականության ընդհանուր պաշտպանությունը^[27]։ Լոքը կրել է Ջոն Միլթոնի ազատական գաղափարների ազդեցությունը. Միլթոնը ազատության բոլոր ձևերի ջերմեռանդ պաշտպանն էր^[28]։ Նա գտնում էր, որ եկեղեցու անջատումը պետությունից լայնատարած հանդուրժողականության հասնելու միակ արդյունավետ միջոցն է^[29]։ Միլթոնն իր «Արեոպագիտիկա» աշխատության մեջ ներկայացրեց խոսքի ազատության կարևորության առաջին փաստարկներից մեկը. «իմանալու, արտահայտելու և փաստելու ազատությունը՝ բոլոր ազատություններից ավելի վեր»։

Պանծալի հեղափոխություն

Մարդու իրավունքների հռչակագիրը ազատական օրենսդրության ուղենիշն էր։

Անգլիայում 17-րդ դարում կայուն կերպով մեծացավ այս գաղափարների ազդեցությունը և հանգեցրեց 1688 թվականի Պանծալի հեղափոխությանը, որը փայփայում էր խորհրդարանական գերիշխանության ու հեղափոխության իրավունքի գաղափարները և հանգեցրեց այնպիսի պետության հիմնադրման, որը շատերի կողմից համարվում է առաջին ժամանակակից, ազատ պետությունը^[30]։ Այդ ժամանակաշրջանի օրենսդրության նշանակալի անկյունաքարերից էր 1679 թ. Հաբեասի օրենսդրական որոշումը, որն ամրապնդում էր առանց բավարար պատճառի կամ ապացույցի կալանումն արգելելու համոզմունքը։ Մարդու իրավունքների հռչակագիրը պաշտոնապես ամրագրեց օրենքի ու խորհրդարանի գերակայությունը միապետի նկատմամբ և հաստատեց բոլոր անգլիացիների հիմնարար իրավունքները։ Օրինագիծն ապօրինի համարեց օրենքին ու խորհրդարանական ընտրություններին թագավորների միջամտությունը, անհրաժեշտ համարեց խորհրդարանի համաձայնությունը բոլոր նոր հարկերի իրականացման համար և օրենքից դուրս հայտարարեց առանց խորհրդարանի համաձայնության խաղաղ ժամանակներում մշտական բանակ պահելը։ Միապետին խնդրագրով դիմելու իրավունք տրվեց բոլորին, և «դաժան ու արտառոց պատիժները» բոլոր պարագաներում դարձան անօրինական^[31][32]։ Մեկ տարի անց դրան հաջորդեց Հանդուրժողականության որոշումը, որի գաղափարաբանական հենքը բխում էր Ջոն Լոքի կրոնական հանդուրժողականությունը պաշտպանող չորս նամակներից^[33]։ Այդ որոշումը դավանելու ազատություն էր ընձեռում ոչ-հարմարվողականներին, որոնք հավատարմության ու գերակայությունն ընդունելու երդումներ էին տալիս Անգլիկան եկեղեցուն։ 1695 թվականին Համայնքների պալատը մերժեց վերականգնել 1662 թ. մամուլի արտոնագրման որոշումը^[34],, ինչը մամուլի ազատության առայսօր շարունակվող ժամանակաշրջանի սկիզբը դրեց։

Լուսավորության դարաշրջան

Ազատականության զարգացումը շարունակվեց 18-րդ դարում՝ ժամանակաշրջանի Լուսավորության իդեալների տարածմամբ։ Դա խորապես մտավորական կենսունակությամբ հատկանշվող ժամանակաշրջան էր, որը կասկածի տակ էր առնում հին ավանդույթները և իր ազդեցությունն ունեցավ 18-րդ դարի մի շարք եվրոպական միապետությունների վրա։ Ի հակադրություն Անգլիայի, 18-րդ դարում Ֆրանսիայի փորձառությունը բնութագրվում էր ֆեոդալական մուծումների ու իրավունքների և բացարձակ միապետության հավերժացմամբ։ Ստատուս քվոյի դեմ մարտահրավեր ներկայացնող գաղափարները հաճախ դաժանորեն ճնշվում էին։ Ֆրանսիական լուսավորության փիլիսոփաների մեծ մասը ազատականության առումով առաջադիմական էր և Ֆրանսիայի կառավարման համակարգն ավելի սահմանադրական ու ազատական սկզբունքներով բարեփոխելու ջատագով։

Բարոն դը Մոնտեսքյոն կողմ էր իշխանության մարմինների տարանջատմանը։

Բարոն դը Մոնտեսքյոն 18-րդ դարի վերջին մեծ ազդեցություն վայելող մի շարք աշխատություններ գրեց, որոնցից էին Պարսկական նամակները (1717 թ.) և Օրենքների ոգու մասին (1748 թ.) գործերը։ Վերջինս ահռելի ներգործություն ունեցավ թե՛ Ֆրանսիայում, թե՛ Ֆրանսիայից դուրս։ Մոնտեսքյոն կողմ էր կառավարության սահմանադրական համակարգի, քաղաքացիական ազատությունների ու օրենքի պահպանման և այն գաղափարին, որ քաղաքական հաստատությունները պետք է անդրադարձնեն յուրաքանչյուր համայնքի սոցիալական ու աշխարհագրական հատկանիշները։ Նա մասնավորապես պնդում էր, որ քաղաքական ազատությունը պահանջում է իշխանության մարմինների տարանջատում։ Հենվելով Ջոն Լոքի Կառավարման երկրորդ տրակտատի վրա՝ նա գտնում էր, որ կառավարության գործադիր, օրենսդիր ու դատական գործառույթները պետք է դրված լինեն տարբեր մարմինների վրա։ Նա շեշտում էր նաև օրենքի մեջ պատշաճ իրավական ընթացակարգի խիստ կարևորությունը՝ ներառյալ արդար դատաքննության իրավունքը, անմեղության կանխավարկածը և պատժի խստության համաչափությունը։ Ֆրանսիական լուսավորության մյուս կարևոր դեմքը Վոլտերն է։ Սկզբում գտնելով, որ լուսավորված միապետը կարող է կառուցողական դեր ունենալ ժողովրդի բարօրությունը բարելավելու հարցում՝ նա ի վերջո հանգավ նոր եզրակացության. «Մեր այգին մշակելու գործը մեր ձեռքերում է»։ Անհանդուրժողականության ու կրոնական հետապնդումների վրա նրա ամենաքննադատական ու կատաղի հարձակումներն իրականում ի հայտ եկան մի քանի տարի անց^[35]։ Չնայած հետապնդումներին, Վոլտերը մնաց խիզախ բանավիճող, որն անխոնջ կերպով պայքարեց քաղաքացիական իրավունքների՝ արդար դատաքննության ու կրոնի ազատության համար և դատապարտեց հին կարգերի կեղծավորություններն ու անարդարությունները։

Ամերիկյան հեղափոխությունը

1787 թվականին Ֆիլադելֆիայի համագումարը (կոնվենցիա) ընդունեց Միացյալ Նահանգների Սահմանադրությունը, որը գործում է մինչև օրս։

1765 թվականից հետո Անգլիայի և նրա ամերիկյան գաղութների միջև քաղաքական լարվածությունը մեծացավ առանց ներկայացուցչության հարկումների խնդրի պատճառով և հանգեցրեց նոր հանրապետության Անկախության հռչակագրին։ Անկախության հռչակագիրը, որը գրել էր Թոմաս Ջեֆերսոնը, կրկնում էր Լոքին. «Մենք գտնում ենք, որ ակնհայտ ճշմարտություն է, որ բոլոր մարդիկ ստեղծված են հավասար և Արարչից օժտված են բնածին ու անօտարելի իրավունքներով, որոնց շարքին է դասվում կյանքի, ազատության և երջանկության ձգտելու իրավունքը»^[36]։ Պատերազմից հետո ղեկավարները վիճում էին թե ինչպես առաջ շարժվել։ 1776 թվականին գրված Համադաշնության հոդվածներն այժմ բավարար չէին թվում անվտանգություն կամ նույնիսկ գործունակ կառավարություն ապահովելու համար։ Համադաշնության կոնգրեսը 1787 թվականին Սահմանադրական համագումար հրավիրեց՝ նորՄիացյալ Նահանգների Սահմանադրություն գրելու համար։

Ժամանակի կտրվածքով, Սահմանադրությունը հանրապետական ու ազատական փաստաթուղթ էր։ Նրանով հիմնվում էր ազգային ուժեղ կառավարություն, որտեղ հստակորեն սահմանազատված էին իշխանության գործադիր, օրենսդիր ու դատական ճյուղերը։ Սահմանադրության առաջին տաս փոփոխություններում, որոնք հայտնի են Միացյալ Նահանգների Իրավունքների հռչակագիր անվամբ, երաշխավորվում են այն բնական իրավունքների մի մասը, որոնցով ազատական մտածողներն արդարացնում էին Հեղափոխությունը^[37][38]։

Ֆրանսիական հեղափոխությունը

Պատմաբանները Ֆրանսիական հեղափոխությունը համարում են պատմության ամենակարևոր իրադարձություններից մեկը^[39]։ Այդ հեղափոխությունը հաճախ դիտվում է իբրև «ժամանակակից դարաշրջանի արշալույսի» նշանավորումը^[40], և դրա ցնցումներն առհասարակ կապվում են «ազատականության հաղթանակի» հետ^[41]։ Ֆրանսիական հեղափոխությունն սկսվել է 1789 թվականի մայիսին՝ հիմնական դասակարգերի (կղերականության, ազնվականության ու հասարակ ժողովրդի ներկայացուցիչների) համաժողովի գումարմամբ։ Հեղափոխության առաջին տարվա հունիսին կատարվեց Երրորդ դասակարգի թենիսի դաշտում երդման հռչակումը, իսկ հուլիսին՝ Բաստիլի գրավումը։ Այն երկու հիմնական իրադարձությունները, որոնք նշանավորեցին ազատականության հաղթանակը, եղան 1789 թ. օգոստոսի 4-ին Ֆրանսիայում ֆեոդալիզմի վերացումը, որով վերջ դրվեցին ֆեոդալական ու ավանդական հին իրավունքներին ու արտոնություններին և արգելքներին, և օգոստոսին Մարդկանց ու քաղաքացիների իրավունքների հռչակագրի ընդունումը։ 1799 թվականին Նապոլեոնի՝ իբրև բռնապետի հրապարակ գալը ազդանշեց հանրապետական ու ժողովրդական բազմաթիվ նվաճումների բեկանումը։ Սակայն Նապոլեոնը չվերականգնեց հին կարգը։ Նա բավական ազատականություն պահպանեց և պարտադրեց ազատական օրենսգիրք՝ Նապոլեոնի օրենսդրությունը։

Ֆրանսիական հեղափոխությունը մեծ ներգործություն ունեցավ նաև Ֆրանսիայից դուրս, և դրա գաղափարները լայնորեն տարածվեցին այլ երկրներում։ Բացի այդ, ֆրանսիական բանակները 1790-ականներին ու 1800-ականներին արևմտյան Եվրոպայի մեծ մասում ուղղակի տապալեցին ֆեոդալիզմի մնացուկները։ Նրանք ազատականացրին սեփականության օրենքները, վերջ տվեցին տիրական տուրքերին, վերացրեցին առևտրականների ու արհեստավորների համքարությունը, որպեսզի խթանեն ձեռնարկատիրությունը, օրինականացրին ամուսնալուծությունը և փակեցին հրեական գետտոները։ Ինկվիզիցիան ավարտվեց, քանի որ ավարտվեց նաև Սրբազան Հռոմեական կայսրությունը։ Եկեղեցական դատարանների ու կրոնական իշխանության ուժը կտրուկ կերպով նվազեցվեց, և բոլորի համար օրենքի առջև հավասարություն^[42] հռչակվեց։

Արտցն ընդգծում է այն առավելությունները, որ իտալացիներն ստացան Ֆրանսիական հեղափոխությունից.

Գրեթե երկու տասնամյակ իտալացիները գերազանց օրենսգիրք ունեին, հարկման արդարացի համակարգ, ավելի բարենպաստ տնտեսական իրադրություն, կրոնական ու մտային ավելի հանդուրժողականություն, քան ունեցել էին դարեր ի վեր...։ Ամեն տեղ դեն նետվեցին ֆիզիկական, տնտեսական ու մտավոր արգելքները, և իտալացիներն սկսեցին հասկանալ, թե ինչ բան է համատեղ քաղաքացիությունը^[43]։

Նույն կերպ Մարտինն է գնահատում Ֆրանսիական հեղափոխության հեռահար ազդեցությունը Շվեյցարիայի վրա.

Այն հռչակեց օրենքի առջև քաղաքացիների հավասարություն, լեզուների, մտքի ու հավատի ազատության հավասարություններ։ Այն կերտեց Շվեյցարիայի քաղաքացիություն՝ մեր ժամանակակից ազգության հիմքը, և իշխանության տարանջատում, որոնց ըմբռնումը չուներ հին վարչակարգը։ Այն վերացրեց ներքին սակագներն ու տնտեսական սահմանափակումները, միասնականացրեց կշիռներն ու չափումները, բարեփոխեց քաղաքացիական ու քրեական օրենսդրությունը, արտոնեց խառը ամուսնություններ (կաթոլիկների ու բողոքականների միջև), վերացրեց կտտանքները և բարելավեց արդարադատությունը, այն զարգացրեց կրթական ու հանրային աշխատանքները^[44]։

Արմատականություն

Թոմաս Փեյնի «Մարդու իրավունքները» քաղաքական արմատականության հռչակագիր էր։

Արմատական ազատական շարժումն Անգլիայում սկսվեց 1790-ականներին և կենտրոնացավ խորհրդարանական ու ընտրական բարեփոխումների վրա՝ ընդգծելով բնական իրավունքներն ու ժողովրդի իշխանությունը^[45]։ Թոմաս Փեյնի «Մարդու իրավունքները» (1791 թ.) աշխատությունը Բըրքի «Մտորումներ Ֆրանսիայի հեղափոխության մասին» պահպանողական ակնարկի պատասխանն էր։ Դրանից բխած «Հեղափոխության հակասությունները», ի թիվս այլոց, ցուցադրեց Մարի Վոլսթոնքրաֆթը, որն այնուհետև գրեց «Ի պաշտպանություն կանանց իրավունքների» վաղ ֆեմինիստական աշխատությունը։ Արմատականները խրախուսում էին ժողովրդավարական բարեփոխումների նկատմամբ զանգվածային օժանդակությունը, և մերժում էին միապետությունը, արիստոկրատիան և արտոնությունների բոլոր դրսևորումները։ 1832 թվականի բարեփոխումների որոշումը շրջանառության մեջ դրվեց հանրային բողոքի, «քաղաքական միությունների» զանգվածային ցույցերի և որոշ քաղաքներում բռնկված խռովությունների օգնությամբ։ Դա ազատագրում էր միջին դասակարգին, սակայն չէր բավարարում արմատական պահանջները։ Բարեփոխումների որոշումից հետո Համայնքների պալատի հիմնականում արիստոկրատ վիգերին միացան խորհրդարանի արմատականների փոքր թվով ներկայացուցիչներ և միջին դասակարգի ավելի մեծ թվով վիգեր։ Մինչև 1839 թվականը նրանք արդեն անպաշտոն կերպով կոչվում էին Ազատական կուսակցություն։ Ազատական էր Բրիտանիայի խոշորագույն վարչապետներից մեկը՝ Վիլյամ Գլադսթոնը, որը հայտնի էր նաև «Մեծ ծեր» մականվամբ և 19-րդ դարի ազատականության քաղաքական կոթողային դեմքն էր^[46]։ Գլադսթոնի ղեկավարության ներքո ազատականները բարեփոխեցին կրթությունը, պետությունից անջատեցին իռլանդական եկեղեցին և տեղական ու խորհրդարանային ընտրություններում ներմուծեցին գաղտնի քվեարկությունը։

Ազատական տնտեսական տեսություն

Դեպի դասական ազատականության հասունացման տանող զարգացումը Բրիտանիայում կատարվել է Ֆրանսիական հեղափոխությունից առաջ ու հետո և հիմնված է եղել հետևյալ հիմնական հասկացությունների վրա. դասական տնտեսագիտություն, ազատ առևտուր, չմիջամտության սկզբունքով (laissez-faire) կառավարություն՝ նվազագույն միջամտությամբ ու հարկմամբ, և բալանսավորված բյուջե։ Դասական ազատականները նվիրված էին անհատապաշտությանը (ինդիվիդուալիզմին) և հավասար իրավունքներին։ 19-րդ դարի ազատական հոսանքների վրա հիմնական ազդեցությունը գործել են Ադամ Սմիթն ու դասական տնտեսագետները և Ջերեմի Բենթամն ու Ջոն Ստյուարտ Միլը։

Ադամ Սմիթի «Ժողովուրդների հարստություն» աշխատության մեջ, որը հրատարակվել է 1776 թ., առնվազն մինչև 1848 թ. Ջ. Ս. Միլի «Սկզբունքների» լույսընծայումը^[47], շոշափվում էր տնտեսագիտության գաղափարների մեծ մասը։ Սմիթը ներկայացնում էր տնտեսական գործունեության դրդապատճառները, գների պատճառներն ու հարստության բաշխումը և այն քաղաքականությունը, որին հարստությունն առավելագույնի հասցնելու համար պետք է հետևի պետությունը^[48]։ Սմիթը գրում է, որ քանի դեռ առաջարկը, պահանջարկը, գներն ու մրցակցությունը զերծ են մնում կառավարության կանոնակարգումներից, ոչ թե այլասիրությունը, այլ սեփական նյութական շահի հետապնդումը, ապրանքների ու ծառայությունների շահույթի վրա հիմնված արտադրության միջոցով, առավելագույնի կհասցնի հասարակության հարստությունը^[49]։ Անհատներին ու ընկերություններին մի «անտեսանելի ձեռք» է առաջնորդում աշխատելու հանուն ժողովրդի բարօրության՝ իբրև իրենց սեփական շահույթն ավելացնելու ջանքերի չկանխամտածված հետևանք։ Այսպիսով, բարոյական արդարացում էր տրվում հարստության կուտակմանը, ինչը մինչ այդ ոմանց կողմից համարվում էր մեղսագործություն^[48]։ Նա հիմնական շեշտը դնում էր ներքին ու միջազգային ազատ առևտրի օգտակարության վրա, ինչը, նրա կարծիքով, կարող էր ավելացնել հարստությունը՝ արտադրանքի մեջ մասնագիտացման միջոցով^[50]։ Բացի այդ, նա դեմ էր առևտրի սահմանափակիչ նախապատվություններին, պետության կողմից մենաշնորհների հատկացմանը և գործատուների կազմակերպություններին ու արհմիություններին^[51]։ Կառավարությունը պետք է սահմանափակվի պաշտպանության գործառույթով, հանրային գործերով ու արդարադատության կառավարմամբ և պետք է ֆինանսավորվի եկամտի վրա հիմնված հարկերով^[52]։ Ազատ առևտուրը նպաստում է խաղաղությանը գաղափարի նախահայրերից է Սմիթը, որը երկար ժամանակ կենտրոնական դեր էր կատարում դասական ազատականության մեջ և հետագայում՝ 20-րդ դարի վերջին ու 21-ի սկզբներին, երևան եկավ գլոբալիզացիայի գրականության մեջ^[53]։

Հացահատիկային օրենքի հակառակորդների լիգայի ժողովը Էքստերեր դահլիճում 1846 թ.

Ուտիլիտարիզմը քաղաքական արդարացում էր ընձեռում բրիտանական կառավարության կողմից տնտեսական ազատականության իրականացման համար, որը 1830-ական թվականներից ի վեր տիրապետող է եղել տնտեսական քաղաքականության մեջ։ Թեև ուտիլիտարիզմն օրենսդրական ու վարչական բարեփոխումների է հանգեցրել, և այդ նյութի շուրջ Ջոն Ստյուարտ Միլի հետագա աշխատությունները բարեկեցիկ պետություն են նախանշել, այն հիմնականում գործածվել է իբրև չմիջամտելու քաղաքականության՝ laissez-faire-ի արդարացում^[54]։ Ուտիլիտարիզմի կենտրոնական գաղափարը, որը զարգացրել է Ջերեմի Բենթամը, այն էր, որ հանրային քաղաքականությունը պետք է ձգտի ապահովել «մեծագույն թվով մարդկանց առավելագույն երջանկությունը»։ Թեև դա կարող էր մեկնաբանվել իբրև աղքատությունը նվազեցնելուն միտված պետական քայլերի արդարացում, դասական ազատականներն այն գործածեցին՝ արդարացնելու համար անգործությունը՝ այն փաստարկմամբ, թե բոլոր անհատների մաքուր եկամուտն ավելի մեծ կլինի^[55]։ Նրա փիլիսոփայությունը չափազանց մեծ ներգործություն ունեցավ կառավարության քաղաքականության վրա և հանգեցրեց կառավարության հանրային վերահսկողությանն ուղղված լրացուցիչ բենթամային փորձերի, այդ թվում՝ Ռոբերտ Փիլի Մայրաքաղաքային ոստիկանության, բանտային բարեփոխումների, աշխատանքային տների և մտավոր հիվանդների համար հոգեբուժարանների ստեղծման ուղղությամբ։

1846 թվականին Հացահատիկային օրենքի վերացումը ջրբաժան պահ էր և մարմնավորում էր ազատ առևտրի ու ազատական տնտեսության հաղթանակը։ Հացահատիկային օրենքի հակառակորդների լիգան համախմբեց ազատական ու արմատական խմբավորումների մի կոալիցիա, որը Ռիչարդ Քոբդենի ու Ջոն Բրայթի ղեկավարությամբ, ովքեր դեմ էին ռազմատենչությանն ու հանրային ծախսերին, սատարում էր ազատ առևտուրը։ Հանրային ցածր ծախսերի ու ցածր հարկումների նրանց քաղաքականությունը հետագայում որդեգրեց ազատական գանձարանի կանցլեր, իսկ հետագայում վարչապետ Վիլյամ Յուարթ Գլադսթոնը^[56]։ Թեև Բրիտանիայի դասական ազատականները ձգտում էին նվազագույնի հասցնել պետության գործունեությունը, 19-րդ դարասկզբին գործարանային օրենքների ընդունումը, որոնցից բխում էր կառավարության միջամտություն տնտեսությանը, արժանացավ նրանց հավանությանը։

Ազատականության տարածումը

Էժեն Դելակրուայի «Ժողովրդին առաջնորդող Ազատությունը» կտավը՝ 1830 թ. Հուլիսյան հեղափոխության պատկերմամբ

Ներկայացուցչական ու ժողովրդավարական գաղափարների հետ միասին տարածվեցին աբոլիցիոնիստական ու ընտրական իրավունքի շարժումները։ 1870-ականներին Ֆրանսիան հիմնեց տոկուն հանրապետություն, իսկ Միացյալ Նահանգներում քաղաքացիական պատերազմն ապահովեց երկրի ամբողջականությունն ու հարավում ստրկատիրության վերացումը։ Միաժամանակ, Իտալիայում ու Գերմանիայում ազատական ու ազգայնական հույզերի խառնուրդը 19-րդ դարի վերջերում հանգեցրեց երկու երկրների միավորմանը։ Լատինական Ամերիկայում ազատական քարոզչությունը հասցրեց Իպանիայի ու Պորտուգալիայի կայսերական տերություններից անկախացման։ Ֆրանսիայում ազատական քաղաքական գործիչների ու լրագրողների կազմակերպած 1830 թ. Հուլիսյան հեղափոխությունը վերջ տվեց Բուրբոնների միապետությանը և նմանատիպ ապստամբություններ ոգեշնչեց Եվրոպայի այլ երկրներում։ 19֊րդ դարի սկզբին քաղաքական առաջընթացի տեմպերից չբավարարվածությունը 1848 թ․֊ին հանգեցրեց էլ ավելի ծավալուն հեղափոխությունների։ Հեղափոխությունները տարածվեցին ամբողջ Ավստրիական կայսրությունով մեկ, գերմանական պետություններում և իտալական պետություններում։ Կառավարություններն արագությամբ տապալվում էին։ Ազատական ազգայնականները պահանջում էին գրավոր սահմանադրություն, ներկայացուցչական ժողովներ, ընտրական ավելի մեծ իրավունքներ և մամուլի ազատություն^[57]։ Ֆրանսիայում հռչակվեց երկրորդ հանրապետություն։ Պրուսիայում, Գալիցիայում, Բոհեմիայում ու Հունգարիայում վերացվեց ճորտատիրությունը։ Ավստրիայում տիրող պահպանողական կարգերի հիմնադիր անսանձելի Մետերնիխի հրաժարականն ու խուճապահար փախուստ Բրիտանիա ցնցեց Եվրոպան^[58]։

Հեղափոխականների հաջողությունը սակայն աստիճանաբար մարեց։ Առանց Ֆրանսիայի օգնության, իտալացիները հեշտությամբ պարտության մատնվեցին ավստրիացիների կողմից։ Որոշ հաջողությամբ ու հմտություններով Ավստրիան կարողացավ նաև զսպել Գերմանիայում ու Հունգարիայում եռացող ազգայնական կրքերը, ինչին նպաստեց նաև Ֆրանկֆուրտի Ազգային ժողովի՝ գերմանական պետությունները մեկ երկրի մեջ միավորելու ձախողումը։ Երկու տասնամյակ անց սակայն իտալացիներն ու գերմանացիներն իրականացրին միավորման ու անկախության իրենց երազանքները։ Սարդինիայի վարչապետ Կամիլլո Բենսո Կավուրը խելացի ազատական էր, որը հասկացավ, որ իտալացիների համար անկախություն ձեռք բերելու միակ արդյունավետ ուղին ֆրանսիացիների իրենց կողմը լինելն է^[59]։ Նապոլեոն III-ը ընդունեց օգնության Կավուրի խնդրանքը, և 1859 թ. ֆրանս-ավստրիական պատերազմի ընթացքում Ֆրանսիան պարտության մատնեց Ավստրիային և հիմք հարթեց Իտալիայի անկախության համար։ Գերմանական պետությունների միավորումը տեղի ունեցավ Օտտո ֆոն Բիսմարկի ղեկավարության ներքո, որը պատերազմ պատերազմի հետևից վերացրեց Պրուսիայի թշնամիներին և 1871 թվականին վերջապես հաղթեց Ֆրանսիային և Վերսալի Հայելիների սրահում հռչակեց Գերմանական կայսրություն՝ դրանով ավարտին հասցնելով ազգայնացման ձգտման ևս մեկ ոդիսական։ Պատերազմում իրենց կրած պարտությունից հետո ֆրանսիացիները հռչակեցին երրորդ հանրապետություն։

Սոցիալ ազատականություն

Ջոն Ստյուարտ Միլի «Ազատության մասին» աշխատությունը մեծ ազդեցություն է ունեցել 19-րդ դարի ազատականության ընթացքի վրա։

Տասնիններորդ դարի վերջերին դասական ազատականության սկզբունքների առջև գնալով ավելի ու ավելի մեծ մարտահրավերներ էին ծառանում՝ ժամանակակից արդյունաբերական քաղաքներում առկա տնտեսական աճի անկման, աղքատության չարիքի ընկալման աճի, գործազրկության ու հարաբերական չքավորության և բանվորական շարժման քարոզչության հետևանքով։ Ինքնակայացած անհատի իդեալը, որը ծանր աշխատանքով ու տաղանդով կարող էր գտնել իր տեղն աշխարհում, աստիճանաբար ավելի ոչ ճշմարտանման էր թվում։ Արդյունաբերականացմամբ ու պետության նվազագույն միջամտությամբ կապիտալիզմով ներմուծված փոփոխությունների դեմ քաղաքական մեծ հակազդեցություն առաջացավ պահպանողականների մեջ, որոնք մտահոգված էին սոցիալական հավասարակշռությամբ, թեև հետագայում սոցիալիզմը դարձավ փոփոխությունների ու բարեփոխումների շատ ավելի կարևոր ուժ։ Վիկտորիանական շրջանի որոշ գրողներ, այդ թվում և Չարլզ Դիկենսը, Թոմաս Քարլայլը և Մաթյու Առնոլդը, դարձան սոցիալական անարդարության առաջին հզոր քննադատները^[60]։

Ջոն Ստյուարտ Միլը հսկայական ավանդ է ունեցել ազատական մտածողության մեջ՝ դասական ազատականության տարրերը միավորելով հետագայում իբրև նոր ազատականություն ճանաչված գաղափարախոսության մեջ։ Միլի 1859 թ. գրած «Ազատության վերաբերյալ» աշխատության մեջ խոսվում է այն իշխանության բնույթի ու սահմանափակման մասին, որը հասարակության կողմից կարող է օրինականորեն գործածվել անհատի նկատմամբ^[61]։ Նա կրքոտ պաշտպանում էր ազատ խոսքը՝ պնդելով, որ ազատ տրամասությունը մտավորական ու հանրային գործընթացի համար անհրաժեշտ պայման է։ Միլը «սոցիալական ազատությունը» սահմանում է իբրև պաշտպանություն «քաղաքական իշխանավորների բռնակալությունից»։ Նա տալիս է բռնակալության հնարավոր դրսևորումների մի շարք հասկացություններ, որոնք հղվում են իբրև հասարակական բռնակալություն և մեծամասնության բռնակալություն։ Սոցիալական ազատություն նշանակում էր իշխողի իրավասությունների սահմանափակում՝ քաղաքական ազատությունների կամ իրավունքների ճանաչման և «սահմանադրական ստուգումների» համակարգ հիմնադրելու միջոցով^[62]։

Ինչևէ, չնայած, Միլի սկզբնական տնտեսական փիլիսոփայությունը սատարում էր ազատ շուկաները և պնդում էր, որ պրոգրեսիվ հարկումը օրենքով պատժում է աշխատասերներին IREF | Pour la liberte economique et la concurrence fiscale Արխիվացված 2009-03-27 Wayback Machine (PDF)</ref>, հետագայում նա իր հայացքները շրջեց ավելի դեպի սոցիալ-լիբերալիզմի կողմը՝ իր «Քաղաքական տնտեսության սկզբունքներում» գլուխներ ավելացնելով ի պաշտպանություն սոցիալիզմի և պաշտպանելով սոցիալիստական որոշ խնդիրներ^[63]՝ ներառյալ այն դրույթը, որ աշխատավարձերի ամբողջ համակարգը պետք է վերացնել հօգուտ կոոպերատիվ աշխատավարձերի համակարգի։

Լլոյդ Ջորջ և Չերչիլւ 1909 թ. ընդունեցին ժողովրդական բյուջե, որն ուղղված էր հարստության վերաբաշխմանը։

Կառավարության ավելի մեծ միջամտության կողմնակից դարձած վաղ ազատական մեկ այլ հավատափոխ էր Թոմաս Հիլ Գրինը։ Տեսնելով ոգելից խմիչքների ազդեցությունը՝ նա կարծում էր, որ պետությունը պետք է խթանի ու պաշտպանի սոցիալական, քաղաքական ու տնտեսական այն միջավայրը, որում անհատներն մեծագույն հնարավորությունը կունենան՝ գործելու իրենց խղճի համաձայն։ Պետությունը պետք է միջամտի միայն այն ժամանակ, երբ ազատությունը հստակ, ապացուցված ու ուժեղ միտում է դրսևորում անհատին ստրկացնելու^[64]։ Գրինը ազգային պետությունն օրինակարգ էր համարում միայն այն չափով, որքանով այն հետևում է իրավունքների ու պարտականությունների համակարգին, որն ամենայն հավանականությամբ խթանելու է անհատների ինքնիրացումը։

Քսաներորդ դարասկզբին Բրիտանիայում այս փոքրիկ հոսանքներն սկսեցին միախաձուլվել սոցիալ ազատականության շարժման մեջ։ Նոր ազատականները, որոնց մեջ էին այնպիսի մտավորականներ, ինչպիսին են Լ. Թ. Հոբհաուսը և Ջոն Ա. Հոբսոնը, անհատական ազատությունը դիտում էին մի բան, որը հասանելի է միայն սոցիալական ու տնտեսական նպաստավոր պայմանների պարագայում^[65]։ Նրանց կարծիքով, աղքատությունը, թշվառությունն ու անգրագիտությունը, որոնցում ապրում էին շատերը, անհնար են դարձնում ազատության ու անհատականության բարգավաճումը։ Նոր ազատականները գտնում էին, որ այդ պայմանները կարող են բարելավվել միայն հավաքական քայլերով, որոնք համակարգվում են ուժեղ, մարդկանց բարեկեցությանն ուղղված և միջամտող պետության կողմից^[66]։ 1909 թվականին ժողովրդական բյուջեն, որոնց ջատագովներն էին Դեյվիդ Լլոյդ Ջորջը և նրա բարեկամ ազատական Ուինսթոն Չերչիլը, Բրիտանիայում հարուստների համար աննախադեպ բարձր հարկեր սահմանեց և սոցիալական բարեկեցության արմատական ծրագրեր ներմուծեց երկրի քաղաքականության մեջ^[67]։ Այն առաջին բյուջեն էր, որը բացահայտորեն հասարակության շարքերում հարստությունը վերաբաշխելու նպատակ էր հետապնդում^[68]։

1920-ականներ

20-րդ դարի սկզբին ազատականությունը գտնվում էր իր վերելքին։ Ռուսաստանի ցարը՝ ինքնակալության անառիկ այդ ամրոցը, գահընկեց արվեց 1917 թ. Փետրվարյան ազատական հեղափոխության և Առաջին համաշխարհային պատերազմում Դաշնակիցների հաղթանակի ընթացքում, և չորս կայսրությունների կործանումը կարծես նշանավորեց ազատականության հաղթանակը Եվրոպայի ամբողջ մայրցամաքում. ո՛չ միայն հաղթանակած դաշնակիցների երկրներում, այլև Գերմանիայում և Արևելյան Եվրոպայի նորաստեղծ պետություններում։ Գերմանիայի մարմնավորած ռազմատենչությունը պարտություն կրեց ու վարկաբեկվեց։ Ինչպես Բլինքհորնն է գրում, լիբերալ տրամադրություններն աճում էին «մշակութային բազմակարծության, կրոնական ու ազգային հանդուրժողականության, ազգերի ինքնորոշման, ազատ շուկայական տնտեսությունների, ներկայացուցչական ու պատասխանատու կառավարության, ազատ առևտրի, արհմիութենականության և նոր մարմնի՝ Ազգերի լիգայի միջոցով միջազգային վեճերի խաղաղ կարգավորման առումներով»։

Լիբերալիզմը Ռուսաստանում պարտվեց 1917 թվականի հոկտեմբերին, երբ Վլադիմիր Լենինի ղեկավարությամբ կոմունիստներն եկան իշխանության, Իտալիայում՝ 1922 թվականին, երբ Մուսոլինին հաստատեց իր բռնապետությունը, Լեհաստանում՝ 1926 թվականին Յուզեֆ Պիլսուդկսիի ղեկավարությամբ, իսկ Իսպանիայում՝ 1939 թվականին՝ Իսպանիայի քաղաքացիական պատերազմից հետո։ Ճապոնիայում, որը 1920-ականներին ընդհանուր առմամբ ազատական էր, 1930-ականներին, զինվորականության ճնշման ներքո, կորցրեց իր ազատականությունը։

Ամբողջ աշխարհը պատած Մեծ ճգնաժամը, որն սկսվել էր 1929 թվականին, նպաստեց ազատական տնտեսության վարկաբեկմանը և բազմապատկեց տնտեսական գործերում պետության վերահսկողության կոչերը։ Տնտեսական աղետները Եվրոպայի քաղաքական աշխարհում լայնատարած խռովություններ հարուցեցին, որոնք հանգեցրին ֆաշիզմի ու կոմունիզմի ամրապնդմանը։ 1939 թվականին նրանց ծագումն ավարտվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմով։ Դաշնակիցները, որոնց մեջ էին մտնում ազատական նշանակալից երկրների մեծ մասն ու կոմունիստական Ռուսաստանը, հաղթեցին Համաշխարհային պատերազմում՝ պարտության մատնելով նացիստական Գերմանիային, ֆաշիստական Իտալիային և միլիտարիստական Ճապոնիային։ Պատերազմից հետո խզում առաջացավ Ռուսաստանի ու Արևմուտքի միջև, և 1947 թվականին կոմունիստական Արևելյան բլոկի ու ազատական Արևմտյան դաշինքի միջև Սառը պատերազմ սկսվեց։

Քեյնսյան տնտեսագիտություն

Միևնույն ժամանակ, Մեծ ճգնաժամին վճռական ազատական պատասխան տվեց անգլիացի տնտեսագետ Ջոն Մեյնարդ Քեյնսը (1883-1946 թթ.)։ Քեյնսը «դաստիարակվել էր» իբրև դասական ազատական, սակայն հետզհետե, հատկապես Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո, դարձավ էր սոցիալ-ազատական^[69]։ Լինելով բեղուն գրող, ի թիվս բազմաթիվ այլ գործերի, նա տեսական աշխատանք սկսեց՝ հետազոտելով գործազրկության, փողի ու գների հարաբերակցությունը վաղ 1920-ականների ընթացքում^[70]։ Նրա «Զբաղվածության, տոկոսի ու փողի ընդհանուր տեսություն» աշխատությունը հրատարակվել է 1936 թվականին^[71] և իբրև տեսական արդարացում ծառայել միջամտության քաղաքականության համար, որին, տնտեսական անկումը կանգնեցնելու առումով, կողմ էր Քեյնսը։ «Ընդհանուր տեսությունը» մարտահրավեր էր ավելի վաղ նեոդասական տնտեսական տեսությանը, որը գտնում էր, որ կառավարության միջամտությունից զերծ լինելու դեպքում շուկան բնական կերպով ամբողջական զբաղվածության հավասարակշռություն կհաստատի։

Որակավորում չունեցող բանվորներն աշխատում են Աշխատանքների զարգացման վարչության՝ Նոր կուրսի քաղաքականության շրջանակներում պետական այն գործակալության համար, որը Մեծ ճգնաժամի ընթացքում աշխատանքով ապահովեց միլիոնավոր մարդկանց։ Գործազուրկներին հանրային ծրագրերի շրջանակներում աշխատանքով ապահովելը սոցիալ-ազատականության հիմնական սկզբունքներից է։

Գրքում սատարվում է բարձր գործազրկության ժամանակ պահանջարկը խթանելու նպատակով կառավարության ակտիվ քաղաքականությունը, ինչպես, օրինակ, հանրային աշխատանքների ոլորտում ծախսեր կատարելու միջոցով։ «Եկեք վեր կենանք ու անենք, գործածենք մեր պարապ ռեսուրսները մեր հարստությունն ավելացնելու համար», գրել է նա 1928 թ.։ «Երբ մարդիկ ու գործարանները չեն աշխատում, ծիծաղելի է ասել, թե չենք կարող այս նոր զարգացումների տակից դուրս գալ։ Հենց այդ գործարանների ու այդ մարդկանց հետ է, որ պետք է դուրս գանք այդ վիճակից»^[72]։ Երբ շուկան չի կարողանում պատշաճ ռեսուրսներ հատկացնել, կառավարությունը պետք է խթանի տնտեսությունը, մինչև մասնավոր փողերը կարողանան նորից շրջանառել. դա է արդյունաբերական արտադրանքը խթանելու նպատակին ծառայող «պոմպն աշխատեցնելու» ռազմավարությունը^[73]։

Միացյալ Նահանգներում 1933 թվականին նախագահ Ռուզվելտի սկսած սոցիալական ազատական ծրագիը մինչև 1940 թվականը գործազրկությունը 25 տոկոսից հասցրեց 15-իref>Auerbach and Kotlikoff, p. 299.</ref>։ Մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը պետական հավելյալ ծախսերի և հանրային հսկայական ծրագրերի շնորհիվ Միացյալ Նահանգներն ի վերջո դուրս եկավ Մեծ ճգնաժամից։ 1940-1941 թվականներին կառավարության ծախսերն աճեցին 17 տոկոսով, և 1929 թվականից ի վեր առաջին անգամ գործազրկությունն իջավ 10 տոկոսից ցած^[74]։ Մեծ Բրիտանիայում բազմակողմանի սոցիալական պետություն կառուցվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո։ Թեև այն հիմնականում տեղի ունեցավ Լեյբորիստական կուսակցության շնորհիվ, նրա ծրագրման գործում մեծ ավանդ ունեցան Ջոն Մեյնարդ Քեյնսը, որը դրեց դրա տնտեսական հիմքերը, և Ուիլյամ Բևերիջը, որը ծրագրեց սոցիալական համակարգը^[65]։ 21-րդ դարի առաջին տարիներին արդեն աշխարհի երկրների մեծ մասն ուներ խառը տնտեսություններ՝ կապիտալիզմի ու տնտեսական ազատականության միահյուսմամբ։

Ետպատերազմյան ազատականությունը

Սառը պատերազմն առաջ բերեց գաղափարաբանական մեծ մրցակցություն և մի քանի միջնորդավորված պատերազմ, սակայն Խորհրդային Միության ու Միացյալ Նահանգների միջև Երրորդ համաշխարհային պատերազմը, որի հեռանկարը շատերին էր վախեցնում, երբեք չիրականացավ։ Երբ կոմունիստական պետություններն ու ազատական ժողովրդավարությունները մրցում էին միմյանց հետ, 1970-ականների տնտեսական ճգնաժամը հետընթաց արձանագրեց քեյնսյան տնտեսագիտությունից՝ հատկապես Մարգարետ Թետչերի ղեկավարած ՄԲ-ում և Ռոնալդ Ռեյգանի ղեկավարած ԱՄՆ-ում։

Դասական ազատականության այս վերականգնումը, որն ընդդիմախոսները քամահրանքով անվանեցին «նեոլիբերալիզմ», շարունակվեց 1980-ականներին ու 1990-ականներին, թեև վերջերս տնտեսական մեծ անկումը խթանեց քեյնսյան տնտեսական մտքի վերածնունդը։ Միաժամանակ, 20-րդ դարի վերջին, Արևելյան Եվրոպայի կոմունիստական պետությունները կտրուկ փլուզվեցին՝ Արևմուտքում ազատական ժողովրդավարությունը թողնելով կառավարման հիմնական ձև։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբին աշխարհում ժողովրդավարական երկրների թիվն այնքան էր, որքան եղել էր քառասուն տարի առաջ^[75]։ 1945 թվականից հետո ազատական ժողովրդավարությունն արագորեն տարածվեց, սակայն հետո նահանջ ապրեց։ Իր «Ժողովրդավարության ոգին» աշխատության մեջ Լարի Դայմոնդը գրում է, որ մինչև 1974 թվականը «ոչ թե ժողովրդավարությունն, այլ բռնատիրությունն էր աշխարհի կառուցվածքը», և որ «անկախ պետությունների հազիվ մեկ քառորդն է իր կառավարությունն ընտրում մրցակցային, ազատ ու արդար ընտրություններով»։ Դայմոնդը շարունակում է՝ ասելով, որ ժողովրդավարությունը ետ եկավ, և 1995-ին աշխարհն արդեն «գերազանցապես ժողովրդավարական» էր^[76]։ Ազատականությանն մինչ օրս մարտահրավերներ ունի՝ հատկապես ի դեմս բռնապետական կառավարության ու տնտեսական ազատականության միասնության մոդել Չինաստանի աննախադեպ աճի^[77]։

Փիլիսոփայությունը

Ազատականությունը թե՛ որպես քաղաքական հոսանք և թե՛ որպես մտավորական ավանդույթ հիմնականում ժամանակակից երևույթ է, որն սկիզբ է առել 17-րդ դարում, թեև ազատական փիլիսոփայության որոշ մտքեր իրենց նախակարապետներն ունեն անտիկ դարաշրջանում։ Հռոմեական կայսր Մարկոս Ավրելիոսը բարձր է գնահատել այն «պետության գաղափարը, որը կառավարվում է հարգելով հավասար իրավունքներն ու խոսքի ազատության հավասարությունը», և «թագավորական կառավարության գաղափարը, որն ամենից ավելի հարգում է կառավարվողների ազատությունը»^[78]։ Մի քանի սոփեստների աշխատանքներում և Պերիկլեսի «Թաղման ճառում» ևս գիտնականները տեսնում են ժամանակակից ազատականներին ծանոթ մի շարք սկզբունքներ^[79]։ Ազատական փիլիսոփայությունը խորհրդանշում է մտավորական մեծ ավանդույթ, որը քննության է առել և ժողովրդականացրել ժամանակակից աշխարհի ամենից կարևոր ու հակասական սկզբունքների մի մասը։ Դրա գիտական ու ակադեմիական վիթխարի արտադրանքը բնութագրվել է իբրև «հարստություն ու բազմազանություն», բայց այդ բազմազանությունը հաճախ նշանակում էր, որ ազատականությունը տարբեր ձևակերպումներով է հանդես գալիս և մարտահրավեր է ներկայացնում նրանց համար, ովքեր հստակ սահմանում են փնտրում^[79]։

Հիմնական նյութերը

Թեև ազատական բոլոր ուսմունքներն ընդհանուր ժառանգություն ունեն, գիտնականները հաճախ ենթադրում են, որ այդ ուսմունքները «մտքի անջատ ու հաճախ հակասական հոսքեր» են պարունակում^[80]։ Ազատական տեսաբանների ու փիլիսոփաների նպատակները տարբեր ժամանակներում, մշակույթներում ու մայրցամաքներում տարբեր են եղել։ Ազատականության բազմազանությունը կարելի է տեսնել մեծաթիվ այն ածականներում, որոնք ազատական մտածողներն ու շարժումները կցել են բուն ազատականություն տերմինին. դրանցից մի քանիսն են դասական, էգալիտարիստական, տնտեսական, սոցիալական, սոցիալական պետության, էթիկական, հումանիստական, 'դեոնթոլոգիական, կատարելապաշտական, ժողովրդավարական և ինստիտուցիոնալ^[81]։ Չնայած այդ տարբերակումներին, ազատական միտքը պարունակում է մի քանի որոշակի ու հիմնական հասկացություններ։ Իր արմատներով ազատականությունը փիլիսոփայություն է մարդկության ու հասարակության իմաստի մասին։ Քաղաքական փիլիսոփա Ջոն Գրեյն իբրև ազատական մտքի ընդհանուր գծեր նշում է դրա ինդիվիդուալիստական, էգալիտարիստական, մելիորիստական և ունիվերսալիստական լինելը։ Ինդիվիդուալիստական տարրը հաստատում է մարդ արարածի բարոյական գերակայությունը սոցիալական կոլեկտիվիզմի ճնշումների դեմ, էգալիտարիստական տարրը նույն այդ բարոյական արժեքն ու կարգավիճակը հատկացնում է բոլոր անհատներին, մելիորիստական տարրը հաստատում է, որ իրար հաջորդող սերունդները կարող են բարելավել իրենց սոցիալ-քաղաքական իրավիճակը, իսկ ունիվերսալիստական տարրը հաստատում է մարդկային ցեղի բարոյական միասնությունը և լուսանցքայնացնում է տեղական մշակութային տարբերությունները^[82]։ Մելիորիստական տարրը մեծ վեճերի առարկա է եղել։ Այն պաշտպանել են այնպիսի մտածողներ, ինչպիսին է Իմանուիլ Կանտը, որը հավատում էր մարդկային առաջընթացին, և որը ենթարկվել է Ռուսոյի նման մտածողների հարձակումներին. վերջիններս գտնում էին, որ հանրային համագործակցության միջոցով իրենք իրենց բարելավելու մարդկային փորձերը դատապարտված են ձախողման^[83]։ Նկարագրելով ազատական խառնվածքը՝ Գրեյը պնդում է, որ այն «ներշնչվել է սկեպտիցիզմից և աստվածային հայտնության ֆիդեիստական համոզվածությունից... այն փառաբանել է բանականության ուժը՝ նույնիսկ եթե այլ համատեքստերում փորձել է նսեմացնել բանականության պահանջները»։

Ազատական փիլիսոփայության ավանդույթը վավերացում ու արդարացում է որոնել մտավորական մի քանի ծրագրերի միջոցով։ Ազատականության բարոյական ու քաղաքական ենթադրությունները հիմնված են եղել այնպիսի ավանդույթների վրա, ինչպիսին են բնական իրավունքներն ու ուտիլիտարիզմի տեսությունը, թեև ազատականները երբեմն օժանդակություն են խնդրել գիտական ու կրոնական շրջանակներից^[82]։ Այդ բոլոր հոսքերի ու ավանդույթների մեջ գիտնականները հաստատել են ազատական մտքի հետևյալ ընդհանուր հիմնական հատկանիշները. հավասարության ու անհատական ազատության նկատմամբ հավատը, մասնավոր սեփականության ու անհատական իրավունքների սատարումը, սահմանափակ սահմանադրական կառավարության մտքի սատարումը և դրանց կապված այնպիսի արժեքների կարևորության ճանաչումը, ինչպիսին են բազմակարծությունը, հանդուրժողականությունը, ինքնավարությունը, ֆիզիկական անձեռնմխելիությունն ու կառավարվողների համաձայնությունը^[84]։

Դասական և ժամանակակից

Ազատական գաղափարների ձևավորման պատիվը վերագրվում է լուսավորական փիլիսոփաներին։ Թոմաս Հոբսը ջանացել է սահմանել քաղաքացիական պատերազմին հաջորդող ժամանակաշրջանի Անգլիայում կառավարող իշխանության նպատակն ու արդարացումը։ Գործածելով բնության վիճակի՝ Պետությանը նախորդած ենթադրական պատերազմանման սցենարը՝ նա կառուցել է հասարակական պայմանագրի գաղափարը, որի մեջ են մտնում անհատները, որպեսզի երաշխավորեն իրենց անվտանգությունը և, այդ անելով, կազմում են Պետությունը։ Նա եզրակացնում է, որ միայն բացարձակ ինքնիշխանը լիովին ի զորու կլինի նման խաղաղություն պահպանելու։

Ջոն Լոքը, որդեգրելով հանդերձ Հոբսի բնության վիճակի ու հասարակական պայմանագրի գաղափարները, այնուամենայնիվ, գտնում էր, որ երբ միապետը վերածվում է բռնապետի, խախտվում է հասարակական պայմանագիրը, որը կյանք, ազատություն ու սեփականություն է ընձեռում՝ իբրև բնական իրավունք։ Նա եզրակացրել է, որ ժողովուրդն իրավունք ունի տապալելու բռնապետին։ Կյանքը, ազատությունն ու սեփականությունը համարելով օրենքի ու իշխանության գերագույն արժեք՝ Լոքը ազատականության հիմքը ձևակերպել է հասարակական պայմանագրի հիման վրա։ Վաղ լուսավորականության այս մտածողների համար կյանքի ամենաանհրաժեշտ հարմարությունների, որոնց թվում և ազատության ու մասնավոր սեփականության ապահովումը պահանջում էր համընդհանուր իրավասությամբ օժտված «ինքնիշխան» մարմնի ձևավորում^[85]։ Ազատականները գտնում էին, որ բնական իրադրության մեջ մարդկանց առաջնորդում է ապրելու ու ինքնապահպանման բնազդը, և վտանգավոր գոյությունից խուսափելու միակ միջոցը ընդհանուր ու գերագույն ուժի ձևավորումն է, որն ի վիճակի է կարգավորելու մարդկային մրցակցող ցանկությունները^[86]։ Այդ ուժը կարող է ձևավորվել քաղաքացիական հասարակության շրջանակներում, որը թույլ է տալիս, որ անհատները կամավոր հասարակական պայմանագիր (սոցիալական կոնտրակտ) կնքեն ինքնիշխան մարմնի հետ՝ իրենց բնական իրավունքները հանձնելով այդ մարմնին, որի դիմաց կստանան կյանքի, ազատության ու սեփականության պաշտպանություն^[86]։ Վաղ շրջանի ազատականների մեջ հաճախ անհամաձայնություն կար կառավարության ամենահարմար ձևի հարցում, սակայն բոլորն այն կարծիքին էին, որ ազատությունը բնական է, և որ դրա սահմանափակումների համար հզոր արդարացում է պետք^[86]։ Ազատականներն ընդհանուր առմամբ կողմ էին սահմանափակ կառավարությանը, թեև ազատական որոշ փիլիսոփաներ ուղղակի դեմ էին կառավարությանը. Թոմաս Փեյնը գրել է, որ «իր լավագույն վիճակով նույնիսկ՝ կառավարությունը անհրաժեշտ չարիք է»^[87]։

Իբրև կառավարության իշխանությունը սահմանափակելու ծրագրի մաս, ազատական զանազան տեսաբաններ, որոնցից են Ջեյմս Մադիսոնը և բարոն դը Մոնտեսքյոն, հղացան իշխանությունների տարանջատման գաղափարը. մի համակարգ, որի նպատակն էր կառավարական իշխանությունը հավասարապես բաշխել գործադիր, օրենսդիր ու դատական ճյուղերի միջև^[87]։ Ազատականները գտնում էին, որ կառավարությունները պետք է հասկանան, որ վատ ու սխալ կառավարումը ժողովրդին իրավունք է տալիս իշխող կարգերը տապալելու որևէ ձևով և հնարավոր բոլոր միջոցներով, հարկ եղած դեպքում՝ նույնիսկ ուղղակի բռնությամբ ու հեղափոխությամբ^[88]։ Ժամանակակից ազատականները, որոնք գտնվում են սոցիալ ազատականության ազդեցության ներքո, շարունակել են սատարել սահմանադրական կառավարությունը՝ միևնույն ժամանակ պաշտպանելով հավասար իրավունքներ ապահովելու նպատակով պետական ծառայություններն ու հատկացումները։ Ժամանակակից ազատականները պնդում են, որ անհատական իրավունքների ձևական կամ պաշտոնական երաշխիքներն անիմաստ են, երբ անհատները նյութական միջոցներ չունեն այդ իրավունքներից օգտվելու համար, և կոչ են անում, որ կառավարությունն ավելի մեծ դեր կատարի տնտեսական գործերը վարելու մեջ^[89]։

Վաղ շրջանի ազատականները դրեցին նաև եկեղեցու ու պետության տարանջատման հիմքը։ Իբրև լուսավորության ժառանգներ, ազատականները կարծում էին, որ սոցիալական ու քաղաքական որևէ կարգ բխում է մարդկային փոխազդեցությունից, ոչ թե աստվածային կամքից^[90]։ Շատ ազատականներ բացեիբաց թշնամանք էին տածում բուն կրոնական համոզմունքի նկատմամբ, բայց մեծ մասն իր հակադրությունը կենտրոնացրեց կրոնական ու քաղաքական իշխանությունների միության դեմ՝ պնդելով, որ հավատը կարող է ինքն իրենով բարգավաճել՝ առանց պաշտոնական հովանավորության կամ պետության վարչարարության^[90]։ Բացի ժամանակակից հասարակության մեջ կառավարության հստակ դերը մատնանշելուց, ազատականները զբաղվում էին նաև ազատական փիլիսոփայության ամենակարևոր սկզբունքի՝ ազատության իմաստի ու բնույթի հարցերով։

17-րդ դարից մ ինչև 19-րդ դարը ազատականները՝ սկսած Ադամ Սմիթից և վերջացրած Ջոն Ստյուարտ Միլով, ազատությունը պատկերացնում էին իբրև կառավարության և այլ անձանց կողմից միջամտության բացակայություն և պնդում էին, որ բոլոր մարդիկ պետք է ազատ լինեն զարգացնելու իրենց ուրույն կարողություններն ու հնարավորությունները՝ առանց ուրիշների կողմից խանգարվելու^[91]։ Միլն իր «Ազատության մասին» (1859 թ.) գործում, որն ազատական փիլիսոփայության դասական շարադրանքներից է, հայտարարում էր, որ «միակ ազատությունը, որն արժանի է այդ անվանը, մեր սեփական ձևով մեր սեփական բարօրությունը հետապնդելն է»^[91]։ Laissez-faire կապիտալիզմի սատարումը հաճախ կապված է այդ սկզբունքին՝ Ֆրիդրիխ Հայեկի «Ճանապարհ դեպի ստրկություն» (1944 թ.) աշխատության այն պնդմամբ, որ ազատ շուկաներին ապավինելը կբացառի կառավարության ամբողջատիրական վերահսկողությունը^[92]։

Թոմաս Հիլ Գրինը ազդեցիկ ազատական փիլիսոփա էր։ Իր «Բարոյագիտության հիմնահարցեր» (1884 թ.) աշխատության մեջ նա առաջին գլխավոր հիմնաքարերը դրեց այն երևույթի, ինչը հետագայում ճանաչվեց իբրև դրական ազատություն։ Մի քանի տարուց նրա գաղափարները Բրիտանիայում դարձան Ազատական (Լիբերալ) կուսակցության պաշտոնական քաղաքականությունը՝ ասպարեզ բերելով սոցիալ ազատականությունն ու ժամանակակից սոցիալական պետությունը։

Սակայն, 19-րդ դարից սկսած, ազատականության նոր ըմբռնում մուտք գործեց մտավորական ոլորտ։ Ազատականության այս նոր տեսակը ճանաչվեց դրական ազատություն անվամբ՝ առանձնանալով նախորդ բացասական տարբերակից, և առաջին անգամ արծարծվեց բրիտանացի փիլիսոփա Թոմաս Հիլ Գրինի կողմից։ Գրինը մերժեց այն միտքը, թե մարդկանց առաջնորդում է սոսկ սեփական շահը, և փոխարենն ընդգծեց այն բարդ հանգամանքները, որոնք ներգործում են մեր բարոյական բնույթի զարգացման վրա^[93]։ Հետագայի ժամանակակից ազատականության համար խիստ հեռատես մի քայլով նա հասարակության ու քաղաքական կառույցների վրա դրեց նաև անհատական ազատության ու ինքնության և բարոյական բնույթի, կամքի ու բանականության զարգացման խնդիրները։ Եվ պետությունը պետք է ստեղծի այն պայմանները, որոնք թույլ կտան վերը նշվածների իրականացումը՝ մարդկանց տալով իրական ընտրանքի հնարավորություն^[93]։ Նոր ազատությունը կանխանշելով իբրև ոչ թե ուրիշների քայլերի պատճառով տուժելուց խուսափելու, այլ գործելու ազատություն՝ Գրինը գրեց.

Եթե երբևէ այնքան ողջամիտ լինենք, որ ցանկանանք, որ բառերի գործածությունն այլ լիներ, քան եղել է... մարդ կարող է հակված լինել ցանկանալու, որ «ազատություն» տերմինը սահմանափակված լիներ... ուզածն անելու ուժով[94]

Ի տարբերություն ազատական նախորդ ըմբռնումների, որոնք հասարակությունը դիտում էին իբրև եսասեր անհատների հանրություն, Գրինը հասարակությունը համարեց օրգանական ամբողջություն, որի մեջ բոլոր անհատների պարտականությունն ընդհանուր բարվոքության խթանումն է^[95]։ Նրա գաղափարներն արագ տարածվեցին և մշակվեցին այնպիսի մտածողների կողմից, ինչպիսին էին Լ. Թ. Հոբհաուսն ու Ջոն Հոբսոնը։ Մի քանի տարում այս նոր ազատականությունը դարձավ Բրիտանիայի Ազատական կուսակցության սոցիալական ու քաղաքական հիմնական ծրագիրը^[96] և 20-րդ դարում իր շրջանի մեջ առավ աշխարհի մեծ մասը։ Բացի բացասական ու դրական ազատության քննարկումից, ազատականները ջանացել են հասկանալ ազատության ու ժողովրդավարության միջև պատշաճ հարաբերակցությունը։ Ջանալով ընդլայնել ընտրական իրավունքները՝ ազատականները հետզհետե հասկացան, որ ժողովրդական որոշումների կայացման գործընթացից դուրս մնացած մարդիկ ենթակա են մեծամասնության բռնությանը. մի հասկացություն, որը բացատրվում է Միլի «Ազատության մասին» գործում և Ալեքսիս դը Թոքվիլի «Ժողովրդավարությունն Ամերիկայում (1835 թ.) աշխատության մեջ^[97]։ Ի պատասխան դրա, ազատականներն սկսեցին պատշաճ երաշխիքներ պահանջել՝ կասեցնելու համար մեծամասնույթունների կողմից փոքրամասնությունների իրավունքները խախտելու փորձերը^[97]։

Ազատությունից զատ, ազատականները զարգացրել են իրենց փիլիսոփայական հենքի կառուցման համար կարևոր մի շարք այլ սկզբունքներ ևս, որոնցից են հավասարությունը, բազմակարծությունը և հանդուրժողականությունը։ Ընդգծելով առաջին սկզբունքի հարցում առկա շփոթությունը՝ Վոլտերը նկատում է, որ «հավասարությունը միաժամանակ ամենաբնական և երբեմն ամենացնորական բանն է»^[98]։ Ազատականության բոլոր տեսակները ենթադրում են, որ ինչ-որ հիմնական մի առումով բոլոր անձինք հավասար են^[99]։ Գտնելով, որ մարդիկ հավասար են բնությունից՝ ազատականները ենթադրում են, որ բոլորը տիրապետում են ազատության միևնույն իրավունքին^[100]։ Այլ կերպ ասած՝ ոչ ոք ժառանգաբար արտոնված չէ ազատական հասարակության պտուղներն ավելի վայելելու, քան ուրիշ որևէ մեկը, և բոլոր մարդիկ հավասարապես ենթակա են օրենքին^[101]։ Հիմնական այս ըմբռնումից զատ, հավասարության ընկալման հարցում ազատականության տեսաբանների հայացքները միմյանցից տարբերվում են։ Ամերիկացի փիլիսոփա Ջոն Ռոլզը շեշտում է ոչ միայն օրենքի ներքո հավասարություն ապահովելու անհրաժեշտությունը, այլ նաև նյութական այն պաշարների հավասար բաշխումը, որոնք հարկավոր են անհատներին՝ կյանքում իրենց ձգտումներին հասնելու համար^[101]։ Լիբերթարիան մտածող Ռոբերտ Նոզիքը համաձայն չէր Ռոլզի հետ և պաշտպանում էր նախորդ տարբերակը՝ լոքյան հավասարությունը^[101]։ Ազատության զարգացմանը նպաստելու համար ազատականներն առաջ քաշեցին նաև բազմակարծության ու հանդուրժողականության հասկացությունները։ Բազմակարծություն ասելով ազատականները նկատի ունեն այն կարծիքների ու համոզմունքների տարածումը, որոնք հասարակական կայուն կարգ են բնորոշում^[102]։ Ի հակադրություն իրենց շատ մրցակիցների ու նախորդների, ազատականները հարմարվողականություն ու միատարրություն չէին փնտրում այն ձևով, ինչպես մարդիկ են դա հասկանում. իրականում, նրանց ջանքերն ուղղված են եղել կառավարական այնպիսի կառուցվածք հաստատելուն, որը ներդաշնակեցնում ու նվազեցնում է հակադիր հայացքները և, դրանով հանդերձ, թույլ է տալիս, որ այդ հայացքները գոյություն ունենան ու աճեն^[103]։ Ազատական փիլիսոփայության մեջ բազմակարծությունը հեշտությամբ տանում է դեպի հանդուրժողականություն։ Ազատականները գտնում են, որ, քանի որ անհատները միմյանցից տարբեր տեսակետներ են ունենալու, նրանք պետք է աջակցեն ու հարգեն միմյանց հետ չհամաձայնվելու իրավունքը^[104]։ Ազատականների համար հանդուրժողականությունը սկզբում, երբ Սպինոզան դատապարտում էր «կրոնական հալածանքների ու գաղափարական պատերազմների տխմարությունը», կապված էր կրոնական հանդուրժողականության հետ^[104]։ Հանդուրժողականությունը կենտրոնական դեր է խաղում նաև Կանտի ու Ջոն Ստյուարտ Միլի պատկերացումներում։ Երկու մտածողներն էլ գտնում էին, որ հասարակությունը բարոյական լավ կյանքի այլ ըմբռնումներ պիտի դավանի, և որ մարդկանց պիտի թույլ տրվի առանց պետության կամ այլ անհատների միջամտության կատարել իրենց սեփական ընտրությունը^[104]։

Քննադատություն և սատարում

Տոռիխոսի ու նրա կողմնակիցների մահապատիժը 1831 թ.։ Իսպանիայի թագավոր Ֆերդինանդ VII-ը պատժիչ միջոցառումներ իրականացրեց երկրի ազատականների դեմ։

Ազատականությունը պատմության մեջ և՛ քննադատության է արժանացել, և՛ սատարվել գաղափարական տարբեր խմբերի կողմից։ Այսպես, որոշ մտածողներ գտնում են, որ ազատականության շնորհիվ առաջացավ ֆեմինիզմը, իսկ ուրիշները գտնում են, որ ազատական ժողովրդավարությունը բավարար չէ ֆեմինիստական նպատակներին հասնելու համար^[105]։ Ֆեմինիզմի պատմության մեջ տիրապետող ազատական ֆեմինիզմը հույս ունի արմատախիլ անելու սեռերի հավասարության բոլոր արգելքները՝ պնդելով, որ այդ արգելքների շարունակվող գոյությունը անիմաստ է դարձնում ազատական հասարակական կարգի իբրև թե երաշխավորած անհատական իրավունքներն ու ազատությունները^[106]։ Բրիտանացի փիլիսոփա Մարի Վոլսթոնքրաֆտը համարվում է ազատական ֆեմինիզմի առաջամարտիկը։ Իր «Ի պաշտպանություն կանանց իրավունքների» (1792 թ.) աշխատության մեջ նա ընդարձակում է ազատականության սահմանները՝ ազատական հասարակության քաղաքական կառույցի մեջ ընդգրկելով կանանց^[107]։ Ազատականության նպատակների հանդեպ պակաս բարեկամական է եղել պահպանողականությունը։ Էդմունդ Բըրքը, որին շատերը համարում են ժամանակակից պահպանողական մտքի մեծագույն ջատագովը, կրքոտ պարսավել է Ֆրանսիական հեղափոխությունը՝ քննադատելով ողջախոհության և բոլոր մարդկանց բնական հավասարության ազատականների հավակնությունները^[108]։ Պահպանողականները գրոհի են ենթարկել նաև ազատականների կողմից, ըստ իրենց, բարգավաճման ու նյութական շահի անխոհեմ հետապնդումը՝ նշելով, որ նման մտահոգությունները քայքայում են համայնքի ու շարունակականության մեջ արմատավորված հասարակական ավանդական արժեքները^[109]։ Սակայն պահպանողականության որոշ ճյուղավորումներ, որոնցից է ազատական պահպանողականությունը, միևնույն գաղափարներն ու սկզբունքներն են դրսևորում, ինչի ջատագովն է դասական ազատականությունը՝ ներառելով «փոքր կառավարությունն ու ծաղկող կապիտալիզմը»^[108]։

Սոցիալ ազատականության ու սոցիալիզմի հարաբերության հարցում որոշ շփոթություն է մնում՝ չնայած այն հանգամանքին, որ սոցիալիզմի շատ տեսակներ, կապիտալիզմին, հիերարխիային ու մասնավոր սեփականությանն իրենց հակադրությամբ, նշանակալիորեն տարբերվում են ազատականությունից։ Սոցիալիզմը ձևավորվել է 19-րդ դարում իբրև միմյանց հետ կապված և սակայն տարբեր գաղափարախոսությունների խումբ, ինչպիսին են քրիստոնեական սոցիալիզմը, կոմունիզմը (Կառլ Մարքսի աշխատություններով) և սոցիալական անարխիզմը (Միխաիլ Բակունինի աշխատություններով), որոնցից վերջին երկուսն ազդված են Փարիզի կոմունայից։ Հետագա տասնամյակների ընթացքում այս գաղափարախոսությունները, ազատականության ու պահպանողականության նման, բաժանվեցին մի քանի մեծ ու փոքր շարժումների^[110]։ Մարքսը մերժեց ազատական տեսության հիմնաքարային դրույթները՝ հուսալով վերացնել թե՛ պետությունը և թե՛ հասարակության ու անհատի միջև ազատականների տարբերակումը՝ կենտրոնանալով այդ երկուսը հավաքական մեկ ամբողջության մեջ մտցնելու վրա, որպեսզի տապալվի 19-րդ դարի կապիտալիստական զարգացող կարգը^[111]։ Սոցիալիստական կուսակցություններն ու գաղափարներն այսօր մնում են բոլոր մայրցամաքներում տարբեր զորություն ու ազդեցություն ունեցող քաղաքական ուժ և ղեկավարում են շատ երկրների ազգային կառավարությունները։ Ազատական սոցիալիզմը սոցիալիստական քաղաքական փիլիսոփայություն է, որն իր մեջ պարփակում է ազատական սկզբունքներ^[112]։ Ազատական սոցիալիզմը նպատակ չունի սոցիալիստական տնտեսությամբ ոչնչացնելու կապիտալիզմը^[113], այլ սատարում է խառը տնտեսությունը, որի մեջ են մտնում արդյունաբերության միջոցների և՛ հանրային, և՛ մասնավոր սեփականությունը^[114][115]։ Այն սկզբունքները, որոնք կարող են բնութագրվել իբրև «ազատական սոցիալիստական», զարգացվել կամ հիմնվել են հետևյալ փիլիսոփաների աշխատությունների վրա. Ջոն Ստյուարտ Միլ, Էդուարդ Բերնշտայն, Ջոն Դյուի, Կառլո Ռոսելի, Նորբերտո Ռոբիո և Շանտալ Մուֆ^[116]։ Ազատական սոցիալիստների հայտնի դեմքերից են նաև Գուիդո Կալոգերոն, Պիերո Գոբետին, Լեոնարդ Հոբհաուսը և Ռ. Հ. Թոունին^[117]։ Ազատական սոցիալիզմը նշանավոր էր հատկապես Բրիտանիայի ու Իտալիայի քաղաքականության մեջ^[117]։

Սոցիալ դեմոկրատիան, որը կապիտալիզմի առաջընթաց ձևափոխման գաղափարախոսության կողմնակից է, առաջացել է 20-րդ դարում և ազդված է սոցիալիզմից։ Սակայն, ի տարբերություն սոցիալիզմի, այն ո՛չ կոլեկտիվացման ջատագով է, ո՛չ էլ հակակապիտալիզմի։ Մեծապես սահմանվելով իբրև մի ծրագիր, որի նպատակն է կառավարության բարենորոգչության միջոցով կապիտալիզմին ներհատուկ իր համարած թերություններ ուղղումը՝ նվազեցնելով անհավասարությունները^[118] սոցիալ դեմոկրատիան նույնպես պետությանը դեմ չէր։ Տարբեր մեկնաբաններ մեծ նմանություններ են նկատել սոցիալ ազատականության և սոցիալ դեմոկրատիայի միջև։ Քաղաքագետներից մեկը, Միացյալ Նահանգներում սոցիալ դեմոկրատիայի նշանակալի ավանդույթի բացակայության պատճառով, որն ամերիկացիները ջանում էին շտկել, ամերիկյան ազատականությունն անվանել է զզ«ծածուկ սոցիալ դեմոկրատիա»^[119]։ Ժամանակակից ժողովրդավարության հետ առնչվող մեկ այլ շարժում՝ քրիստոնյա դեմոկրատիան, հույս է տածում տարածելու կաթոլիկ եկեղեցու սոցիալական ուսմունքը և եվրոպական մի շարք երկրներում մեծ թվով հետևորդներ է վաստակել^[120]։ Քրիստոնյա դեմոկրատիայի վաղ արմատներն առաջացել են իբրև 19-րդ դարում laissez-faire ազատականության հետ կապված արդյունաբերականացման (ինդուստիալիզացիայի) ու քաղաքակենտրոնացման (ուրբանիզացիայի) նկատմամբ հակազդեցություն^[121]։ Չնայած այդ բարդ առնչություններին, որոշ հետազոտողներ գտել են, որ ազատականությունն իրականում ամբողջովին «մերժում է գաղափարաբանական մտածողությունը»՝ հիմնականում որովհետև նման մտածողությունը կարող է հանգեցնել մարդկային հասարակության համար անիրատեսական ակնկալությունների^[122]։

Աշխարհում

Ազատականները նվիրված են ազատ, արդար ու բաց հասարակություններ կառուցելու ու պահպանելու գործին՝ փորձելով հավասարակշռել ազատության, հավասարության ու հանրության հիմնարար արժեքները, որտեղ ոչ ոք չի ստրկացվի աղքատության, տգիտության ու հարմարվողականության պատճառով... Ազատականությունը ձգտում է բաշխել իշխանությունը՝ խթանելու համար բազմազանությունն ու սնուցելու համար ստեղծագործականությունը։ Ազատական ինտերնացիոնալ^[123]

Ազատականությունը հաճախ համարվում է ներկա ժամանակների գերիշխող գաղափարախոսությունը^[124][125]։ Ազատականները քաղաքական առումով աշխարհով մեկ մեծապես կազմակերպված են։ Շատ երկրներում լայնորեն տարածված են ազատական կուսակցություններ, վերլուծական կենտրոններ և այլ հաստատություններ, թեև դրանք տարբեր խնդիրներ են պաշտպանում՝ ելնելով իրենց գաղափարական կողմնորոշումից։ Ազատական կուսակցությունները կարող են լինել կենտրոնամետ ձախ, կենտրոնամետ կամ կենտրոնամետ աջ՝ կախված իրենց դիրքերից։ Բացի այդ, նրանք կարող են բաժանվել ըստ սոցիալ ազատականության կամ դասական ազատականության նկատմամբ իրենց հակվածությամբ, թեև ազատական բոլոր կուսակցություններն ու անհատները միևնույն հիմնական նմանություններն ունեն, որոնց մեջ են մտնում քաղաքացիական իրավունքների ու ժողովրդավարական հաստատությունների սատարումը։

Համաշխարհային մակարդակով, ազատականները միավորված են Ազատական ինտերնացիոնալի (ԱԻ) մեջ, որի կազմում կա ավելի քան 100 ազատական ազդեցիկ կուսակցություն ու կազմակերպություն, որոնք ներկայացնում են քաղաքական ողջ ներկապնակը։ ԱԻ որոշ կուսակցություններ աշխարհում ամենահայտնիներից են. դրանցից է Կանադայի Ազատական կուսակցությունը։ Կան նաև խիստ փոքր կուսակցություններ, որոնցից է Ջիբրալթարի Ազատական կուսակցությունը։ Տարածաշրջանային առումով ազատականները համախմբված են զանազան կազմակերպությունների մեջ՝ կախված աշխարհաքաղաքական հանգամանքներից։ Եվրոպայի Ազատական ժողովրդավարական ու բարեփոխումների կուսակցությունն, օրինակ, ներկայացնում է Եվրոպայի ազատականների շահերը, իսկ Եվրոպայի ազատականների ու ժողովրդավարների դաշինքը Եվրախորհրդարանում գերակշռող ազատական խումբն է։

Եվրոպա

Քաղաքականության մեջ ջահը խորհրդանշում է լուսավորություն ու ազատություն։ Ազատականներն այն հաճախ գործածում են իբրև քաղաքական խորհրդանիշ։

Ազատականությունը Եվրոպայում երկար ավանդույթ ունի և հասնում է մինչև 17-րդ դար^[126]։ Հետազոտողները հաճախ այդ ավանդույթը բաժանում են անգլիական ու ֆրանսիական տարբերակների, որտեղ ազատականության առաջին տարբերակը կենտրոնանում է ժողովրդավարական արժեքների ու սահմանադրական փոփոխությունների տարածման վրա, իսկ վերջինը մերժում է քաղաքական ու տնտեսական բռնապետական կառույցները և ընդգրկվում պետականություն կառուցելու գործում^[127]։ Ֆրանսիական տարբերակում խորապես բաժանված են չափավորականներն ու առաջադիմականները. չափավորականները հակված են էլիտիզմի, իսկ առաջադիմականները սատարում են հիմնարար այնպիսի հաստատությունների համընդհանրականացումը, ինչպիսին են ընտրական համընդհանուր իրավունքը, համընդհանուր կրթությունը և սեփականության իրավունքների ընդլայնումը^[127]։ Իբրև Եվրոպա մայրցամաքի ազատականության հիմնական պահապաններ, ժամանակի ընթացքում առաջադիմականներին փոխարինեցին չափավորականները։ Այդ տարանջատման ակնառու օրինակներից է Գերմանիայի Ազատ ժողովրդավարական կուսակցությունը, որը պատմականորեն պառակտված է ազգային ազատական և սոցիալ ազատական խմբավորումների միջև^[128]։

Մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը Եվրոպայի քաղաքական թատերաբեմում գերակշռող ուժը ազատականներն էին, սակայն 20-րդ դարի սկզբում նրանց աստիճանաբար փոխարինեցին սոցիալիստներն ու սոցիալ-դեմոկրատները։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից ի վեր ազատական կուսակցությունների ճակատագիրը վայրիվերումներով է անցել. որոշ կուսակցություններ հզորացել են, մյուսները՝ շարունակ նվազել^[129]։ Սակայն 20-րդ դարի վերջին Խորհրդային Միության կործանումը և Հարավսլավիայի մասնատումը Արևելյան Եվրոպայով մեկ ազատական բազմաթիվ կուսակցությունների ստեղծման առիթ դարձան։ Այդ կուսակցությունները գաղափարական տարբեր հենքեր զարգացրին։ Մի մասը, որոնց մեջ Սլովենիայի Ազատական ժողովրդավարները կամ Լիտվայի սոցիալ ազատականները, բնորոշվեցին իբրև կենտրոնամետ ձախեր^[130][131]։ Ուրիշները, ինչպես, օրինակ, Ռումինիայի Ազգային ազատական կուսակցությունը, դասվեցին կենտրոնամետ-աջերի շարքը^[132]։

Արևմտյան Եվրոպայում ազատական որոշ կուսակցություններ նորոգման ու կերպարանափոխության են ենթարկվել՝ պատմական հիասթափություններից հետո ետ վերադառնալով դեպի քաղաքական ուշադրության կենտրոն։ Ամենաուշագրավ օրինակներից մեկն են Բրիտանիայի ազատական դեմոկրատները։ Ազատական դեմոկրատնետը երբեմնի հզոր Ազատական կուսակցության ժառանգներն են, որը 20-րդ դարասկզբին մեծապես տուժեց Լեյբորիստական կուսակցությանը սատարելու պատճառով։ Բրիտանիայի քաղաքական ասպարեզից գրեթե ամբողջապես անհետանալուց հետո ազատականները հետագայում միավորվեցին լեյբորիստներից անջատված խմբավորման՝ Սոցիալ դեմոկրատական կուսակցության հետ և 1988 թվականին կազմեցին ներկայիս Ազատական ժողովրդավարական կուսակցությունը, որը սոցիալ ազատական կուսակցություն է։

Ազատական դեմոկրատները 2005 թ. համապետական ընտրություններին և Տեղական խորհուրդների ընտրություններին ստացան ժողովրդի նկատելի աջակցությունը՝ նշանավորելով տասնամյակների ընթացքում առաջին անգամ ընտրություններում ազատական գաղափարախոսությամբ բրիտանական կուսակցության նման հաջողության արձանագրումը։ 2010 թ. համապետական ընտրություններից հետո ազատական ժողովրդավարները կոալիցիոն կառավարություն կազմեցին պահպանողականների հետ, որից հետո կուսակցության առաջնորդ Նիկ Քլեգը դարձավ Բրիտանիայի Միացյալ Թագավորության փոխվարչապետ, իսկ կուսակցության շատ ուրիշ անդամներ դարձան նախարարներ։ Թե՛ Բրիտանիայում և թե՛ Արևմտյան Եվրոպայի այլ երկրներում ազատական կուսակցությունները համագործակցել են սոցիալիստական ու սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունների հետ, ինչը տեսնում ենք 1900-ական թվականների վերջերում ու 21-րդ դարի սկզբին Հոլանդիայի Կարմիր կոալիցիայի օրինակում։ Հոլանդիայի պատմության մեջ խիստ նշանակալի Կարմիր կոալիցիան իմի բերեց առաջադիմական ձախ ազատականների՝ Դեմոկրատներ 66-ի (D66)^[133], շուկայական ազատականների ու կենտրոնամետ աջակերի Ազատության ու ժողովրդավարության ժողովրդական կուսակցության (VVD)^[134] և սոցիալ-դեմոկրատական Լեյբորիստական կուսակցության մեծ մասին. մի արտասովոր համադրություն, որն ի վերջո օրինականացրեց միասեռականների ամուսնությունը, էվթանազիան ու մարմնավաճառությունը և մտցրեց մարիխուանայի ազատ գործածության քաղաքականություն։

Ամերիկա

Colour photo of Roosevelt as the Ռուզվելտի գունավոր լուսանկարը TIME Magazine-ի 1933 թվականի հունվարի համարում

Ի հակադրություն Եվրոպայի, Հյուսիսային Ամերիկայում ազատականություն բառը ժամանակակից քաղաքականության մեջ գրեթե բացառապես վերաբերում է սոցիալ ազատականությանը։ Կանդայում ու ԱՄՆ-ում գերիշխող Ազատական կուսակցությունն ու Դեմոկրատական կուսակցությունը ակադեմիական գրականության մեջ հաճախ բնութագրվում են իբրև ժամանակակից ազատական կամ կենտրոնամետ ձախական կազմակերպություններ^{[135][136][137]}։ Կանադայում տևական ժամանակ իշխող Ազատական կուսակցությունը, որը խոսակցական լեզվում հայտնի է Գրից (Grits. փոխաբերաբար՝ «հաստատակամ» իմաստով) անվամբ, 20-րդ դարի ընթացքում գրեթե 70 տարի իշխել է երկրում։ Կանադայի պատմության ամենանշանավոր վարչապետերից մի քանիսն այդ կուսակցությունից են եղել. նրանցից են Պիեռ Տրյուդոն, Լեսթեր Բ. Փիրսոնն ու Ժան Կրետիենը, և այդ կուսակցությունն է եղել Կանադան սոցիալական պետություն դարձնելու հիմնական պատասխանատուն։ Ազատականների ահռելի հաջողությունը, որը փաստորեն իր նմանը չի ունեցել այլ ազատական ժողովրդավարություններում, ժամանակի ընթացքում քաղաքական շատ մեկնաբանների դրդել է նրանց բնորոշելու իբրև երկրի բնականորեն իշխող կուսակցություն^[138]։ Սակայն վերջին ընտրությունների ժամանակ կուսակցությունը վատ աշխատեց և ամբողջ համադաշնության կտրվածքով իր դիրքերը զիջեց Պահպանողական կուսակցությանն ու սոցիալ-դեմոկրատական Ժողովրդավարական նոր կուսակցությանը^[139][140]։

Միացյալ Նահանգներում Ժամանակակից ազատականության արմատները տանում են դեպի Ֆրանկլին Ռուզվելտի ժողովրդականություն վայելող նախագահությունը, որը Մեծ ճգնաժամի ընթացքում նախաձեռնեց Նոր կուրսի քաղաքականությունը և հաղթեց աննախադեպ չորս ընտրություններում. Ֆրանկլին Ռուզվելտի հիմնած Նոր կուրսի կոալիցիան կարևոր ժառանգություն թողեց և իր ազդեցությունն ունեցավ ամերիկյան հետագա բազմաթիվ նախագահների, այդ թվում և Ջոն Քենեդու վրա, որն ինքն իրեն ազատական էր համարում և գտնում, որ ազատական է նա, «ով առաջ է նայում, ոչ թե հետ, ով ողջունում է նոր գաղափարներն առանց կոշտ հակազդեցությունների..., ով մտածում է ժողովրդի բարօրության մասին»^[141]։ 20-րդ դարի վերջերին Հանրապետական կուսակցության մեջ պահպանողական հետդարձ զարգացավ այն տեսակի ազատականության դեմ, որ պաշտպանում էին Ռուզվելտն ու Քենեդին^[142]։ Պահպանողականության այս տեսակը հիմնականում արձագանքեց 1960-ականներին ծագած քաղաքացիական հուզումներին ու մշակութային փոփոխություններին^[142]։ Այն նպաստեց, որ իշխանության գային այնպիսի նախագահներ, ինչպիսին էին Ռոնալդ Ռեյգանը, Ջորջ Հ. Վ. Բուշն ու Ջորջ Վ. Բուշը^[143]։ 21-րդ դարասկզբի տնտեսական դժվարությունները 2008 թ. նախագահական ընտրություններում Բարաք Օբամայի հաղթանակով հանգեցրին սոցիալական ազատականության վերածննդին^[144]։ Լատինական Ամերիկայում ազատական հուզումներն սկսվել են 19-րդ դարում, երբ ազատական խմբավորումները հաճախ պայքարում էին և տարածաշրջանի մի քանի երկրներում բռնի կերպով տապալեցին պահպանողական վարչակարգերը։ Ազատական հեղափոխությունները այնպիսի երկրներում, ինչպիսին են Մեքսիկան ու Էկվադորը, Լատինական Ամերիկայի մեծ մասի համար ճանապարհ հարթեցին դեպի ժամանակակից աշխարհ։ Լատինամերիկյան ազատականները ընդհանուր առմամբ շեշտը դնում էին ազատ առևտրի, մասնավոր սեփականության և հակակղերականության վրա^[145]։ Այսօր Լատինական Ամերիկայում շուկայական ազատականները կազմակերպված են Լատինական Ամերիկայի կարմիր ազատականներ կենտրոնամետ աջական ցանցում, որի մեջ են մտնում մի քանի տասնյակ ազատական կուսակցություններ ու կազմակերպություններ։

Կարմիր ազատականների ցանցը ներկայացնում է աշխարհագրորեն միմյանցից տարբեր Մեքսիկայի Նոր դաշինքը (Nueva Alianza) և Կուբայի Ազատական միությունը, որը ձգտում է իշխանության գալ Կուբայում։ Տարածաշրջանի որոշ ազատական մեծ կուսակցություններ, սակայն, շարունակում են իրենց հավասարեցնել սոցիալական ազատականության գաղափարներին ու քաղաքականությանը։ Դրա նշանակալի մարմնավորումն է Կոլումբիայի Ազատական կուսակցությունը, որը Սոցիալիստական ինտերնացիոնալի անդամ է։ Մեկ այլ նշանավոր օրինակ է Պարագվայի Իրապես արմատական ազատական կուսակցությունը՝ երկրի ամենահզոր կուսակցություններից մեկը, որը նաև բնութագրվում է իբրև կենտրոնամետ-ձախակողմյան^[146]։

Այլ տարածաշրջաններ

Ավստրալիայում ազատականության ջահակիրն է հիմնականում կենտրոնամետ աջական Ազատական կուսակցությունը^[147]։ Ավստրալիայի ազատականները սատարում են ազատ շուկան և բաղկացած են ինչպես սոցիալ պահպանողական, այնպես էլ սոցիալ ազատական խմբակցություններից^{[147][148][149][150]}։ Հնդկաստանում, որն աշխարհի ամենախիտ բնակեցված ժողովրդավարական երկիրն է, քաղաքական կյանքում երկար ժամանակ իշխել է Հնդկաստանի Ազգային կոնգրեսը։ Այն հիմնադրվել է 19-րդ դարի վերջերին ազատական ազգայնականների կողմից՝ պահանջելով, որ ստեղծվի ավելի ազատական ու ինքնիշխան Հնդկաստան^[151]։ 20-րդ դարի առաջին տարիներին ազատականությունը շարունակել է մնալ այդ խմբի գաղափարական հիմնական հոսանքը, սակայն հետագա մի քանի տասնամյակի ընթացքում կուսակցության մտածողության վրա աստիճանաբար ավելացել է սոցիալիզմի ազդեցությունը։

Ասիայում ազատականությունը շատ ավելի երիտասարդ հոսանք է, քան Եվրոպայում կամ Ամերիկաներում։ Մայրցամաքի կտրվածքով, ազատականները կազմակերպված են Ասիայի ազատականների ու ժողովրդավարների խորհուրդի մեջ, որի կազմում են գտնվում այնպիսի հզոր կուսակցություններ, ինչպիսին են Ֆիլիպինների Ազատական կուսակցությունը, Թայվանի Ժողովրդավարական առաջադիմական կուսակցությունը և Թայլանդի Փիա Թաի կուսակցությունը։ Հնդկաստանում ու Ավստրալիայում կարելի է գտնել ազատականության ազդեցության երկու նշանակալի օրինակ, թեև Ասիայի մի քանի երկրներ մերժել են ազատականության հիմնական սկզբունքները։

Հնդկաստանի Ազգային կոնգրեսի նշանավոր պայքարն ի վերջո հանգեցրեց Հնդկաստանի անկախացմանը Բրիտանիայից։ Վերջին ժամանակներս կուսակցությունն ավելի ազատական հատկանիշներ է որդեգրել՝ պաշտպանելով բաց շուկաները և միաժամանակ ձգտելով սոցիալական արդարության։ 2009 թ. «Մանիֆեստում» այդ կուսակցությունը «աշխարհիկ ու ազատական» հնդկական ազգայնականությունը նախընտրեց նատիվիստական, համայնական ու պահպանողական գաղափարաբանական միտումներից, որոնք, ըստ նրա, պաշտպանում են աջականություն^[152]։ Ընդհանուր առմամբ, վերջին մի քանի տասնամյակում ասիական ազատականության հիմնական գիծը եղել է ժողովրդավարացումը՝ իբրև մայրցամաքի տնտեսական արագընթաց արդիականացումը խթանող մեթոդ^[153]։ Սակայն այնպիսի երկրներում, ինչպիսին Մյանմարն է, ազատական ժողովրդավարությանը փոխարինել է զինվորական բռնապետությունը^[154]։

Աֆրիկայում ազատականությունը համեմատաբար թույլ է։ Վաֆդ կուսակցությունը («Պատվիրակային կուսակցություն») ազգային ազատական քաղաքական կուսակցություն էր Եգիպտոսում։ Ըստ գնահատումների, 1920-ականների ու 1930-ականների շրջանում այն Եգիպտոսի ամենամեծ ժողովրդականություն վայելող ու ազդեցիկ քաղաքական կուսակցությունն էր։ Վերջերս սակայն ազատական կուսակցություններն ու հաստատությունները մեծ ցատկ են կատարել դեպի քաղաքական իշխանություն։ Մայրցամաքի կտրվածքով ազատականները կազմակերպված են Աֆրիկայի Ազատական ցանցում, որի մեջ են մտնում ազդեցիկ այնպիսի կուսակցություններ, ինչպիսին են Մորոկկոյի Ժողովրդական շարժումը, Սենեգալի Ժողովրդավարական կուսակցությունը և Կոտ դ’Իվուարի Հանրապետականների հավաքը։

Աֆրիկյան երկրների մեջ Հարավային Աֆրիկան առանձնանում է իր նկատելի ազատական ավանդույթով, ինչը բացակայում է մայրցամաքի մյուս երկրներում։ 20-րդ դարի կեսերին կառավարության ապարտեիդի քաղաքականությանը հակադրվելու նպատակով կազմավորվեցին Հարավ Աֆրիկյան Ազատական կուսակցությունն ու Առաջադիմական կուսակցությունը։ Ազատականները կազմեցին բազմառասայական կուսակցություն, որն սկզբում արժանացավ քաղաքաբնակ սևամորթների ու համալսարանական կրթություն ստացած սպիտակամորթների նկատելի օժանդակությանը^[155]։ Այն վայելեց նաև «գյուղացիության արևմտականացած հատվածների» օժանդակությունը. դրա հանրային հավաքներին նշանակալի մասնակցություն էին ցուցաբերում սևամորթները.^[156]։ Իր ծաղկման շրջանում կուսակցությունն ուներ 7.000 անդամ, թեև ընդհանուր առմամբ սպիտակամորթ բնակչությանն ուղղված նրա կոչը չկարողացավ քաղաքական բովանդակալից փոփոխություններ մտցնել^[155]։ 1968 թվականին, այն բանից հետո, երբ կառավարությունը մի օրենք ընդունեց, որով արգելում էր կուսակցություններին ունենալ տարբեր ռասաների անդամներ, ազատականները ցրվեցին։ Այսօր Հարավային Աֆրիկայում ազատականությունը ներկայացված է Ժողովրդավարական դաշինքով, որն իշխող Աֆրիկայի ազգային կոնգրեսի պաշտոնական ընդդիմադիր կուսակցությունն է։ Ժողովրդավարական դաշինքը Ազգային ժողովի երկրորդ ամենամեծ կուսակցությունն է և ներկայումս ղեկավարում է Արևմտյան հրվանդանի նահանգային կառավարությունը։

Ներգործություն և ազդեցություն

Ժամանակակից հասարակության հիմնական տարրերն ազատական արմատներ ունեն։ Ազատականության վաղ ալիքները ժողովրդականացրին տնտեսական անհատականությունը և ընդարձակեցին սահմանադրական կառավարությունն ու խորհրդարանային իշխանությունը^[157]։ Ազատականների մեծագույն նվաճումներից մեկը թագավորական ու բացարձակ միապետական կարգերի քմահաճ բնույթի փոխարինումն էր օրենքով ամրագրված որոշումների կայացման գործընթացով^[157]։ Ազատականները ձգտում էին և հաստատեցին սահմանադրական կարգ, որը գնահատում է անհատական էական ազատությունները, որոնցից են խոսքի ազատությունն ու հավաքների ազատությունը, դատական անկախ համակարգն ու երդվյալ ատենակալներով դատավարությունները և արիստոկրատիայի արտոնությունների վերացումը^[157]։

Քաղաքական իշխանության մեջ արմատական այդ փոփոխությունները նշանավորեցին բացարձակ իշխանությունից անցումը դեպի սահմանադրական կարգ^[157]։ Ազատ շուկաների ընդլայնումն ու խթանումը ազատականների ևս մեկ կարևոր նվաճումն էր։ Սակայն, մինչև կարողանային շուկաներ հաստատել, ազատականները պետք է վերացնեին աշխարհի տնտեսական կառույցները։ Դրա համար նրանք վերջ տվեցին մերկանտիլիստական քաղաքականությանը, թագավորական մենաշնորհներին և տնտեսական գործունեության առջև դրված զանազան այլ արգելքների^[157]։ Նրանք ջանացին նաև ձերբազատվել առևտրի ներքին խոչընդոտներից՝ վերացնելով համքարությունները, տեղական սակագները, հանրային ունեցվածքները և հողի վաճառքի արգելքը^[157]։ Ժամանակակից ազատական մտքի ու պայքարի ավելի ուշ ալիքները մեծապես զբաղվում են քաղաքացիական իրավունքներն ընդլայնելու կարիքով։ 1960-ականներին ու 1970-ականներին Միացյալ Նահանգներում Ֆեմինիզմի երկրորդ ալիքի խնդիրները հիմնականում առաջ մղեցին ֆեմինիստական ազատական այնպիսի կազմակերպություններ, որոնցից էր Կանանց ազգային կազմակերպությունը^[158]։ Ի լրումն սեռական հավասարության, ազատականները քաղաքացիական իրավունքների խթանման իրենց ջանքերում պաշտպանում էին նաև ռասայական հավասարությունը, և քաղաքացիական իրավունքների համաշխարհային շարժումը երկու նպատակների առումով մի քանի նվաճումների հասավ 20-րդ դարում։ Ի թիվս տարածաշրջանային ու ազգային մի շարք շարժումների, 1960-ականներին քաղաքացիական իրավունքների շարժումը Միացյալ Նահանգներում հզոր կերպով առաջ մղեց հավասար իրավունքներ!!ի ազատական ձգտումները։ Նկարագրելով տվյալ ժամանակաշրջանի քաղաքական ձգտումները՝ որոշ պատմաբաններ հաստատել են, որ «ընտրական իրավունքի պայքարը նշանավորեց... իրենց ծաղման մեջ գտնվող երկու քաղաքական ուժերի՝ սևամորթների հավասարության պայքարի և ազատական բարեփոխումների շարժման մերձեցումը», ապա նշել են, թե ինչպես «սևամորթներին քվեաթերթիկներին մոտենալ թույլ տալու համար պայքարը համընկավ ազատականների կողմից բոլոր քաղաքացիների իրավունքները պաշտպանելու նպատակով դաշնային լայնատարած քայլերի կոչի հետ»^[159]։ Նախագահ Լինդոն Բ. Ջոնսոնի նախաձեռնած Մեծ հասարակության ծրագրով վերահսկվեց Medicare և Medicaid բժշկական պետական ապահովագրությունների ստեղծումը, Լավ սկիզբ (Head Start) և Աշխատանքի կորպուս (Job Corps) ծրագրերի հիմնումը՝ իբրև Պատերազմ աղքատության դեմ նախագծի մասեր, և շրջադարձային Քաղաքացիական իրավունքների 1963 թ. ակտի ընդունումը. սրանք բոլորը իրադարձությունների իրարահաջորդ մի շարք էին, որը որոշ պատմաբաններ անվանել են Ազատականության ժամ^[160]։

Ազատականության մեկ այլ մեծ նվաճում է Ազատական ինտերնացիոնալիզմի ծագումը, որը վերագրվել է այնպիսի համաշխարհային կազմակերպությունների ստեղծմանը, ինչպիսին են Ազգերի լիգան և, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո՝ Միացյալ ազգերի կազմակերպությունը^[161]։ 18-րդ դարից ի վեր ազատականների մտածողության մեջ իշխել է ազատականությունն աշխարհով մեկ տարածելու և ներդաշնակ ու ազատական միջազգայնական կարգ կառուցելու գաղափարը^[162]։ «Որտեղ երկրի ներսում ծաղկել է ազատականությունը, այն ուղեկցվել է ազատական ինտերնացիոնալիզմի տեսլականով», գրել է մի պատմաբան^[162]։ Սակայն ազատական ինտերնացիոնալիզմի հանդեպ դիմակայությունը խորունկ ու խիստ է եղել. քննադատները պնդել են, որ գլոբալ փոխադարձ կախվածությունը կհանգեցնի ազգային ինքնիշխանության կորստի, և որ ժողովրդավարությունները կոռումպացված կարգ են ներկայացնում՝ անընդունակ ինչպես ներքին, այնպես էլ գլոբալ կառավարման^[163]։

Այլ հետազոտողներ գովաբանել են ազատական ինտերնացիոնալիզմի ազդեցությունը՝ պնդելով, որ գլոբալիզացիայի ասպարեզ գալը ազատական տեսլականի հաղթանակն է, որն առաջին անգամ հայտնվել է տասնութերորդ դարում։ Նրանք գտնում են նաև, որ ազատականությունը «աշխարհի գործերի միակ համապարփակ ու հուսադրող տեսլականն է»^[164]։ Ազատականության նվաճումները նշանակալի են եղել։ 1975 թ. աշխարհի մոտ 40 երկիր էր բնութագրվում իբրև ազատական ժողովրդավարական, սակայն 2008 թվականի դրությամբ այդ թիվը 80-ից ավելի է^[165]։ Ամենահարուստ ու ամենահզոր երկրների մեծ մասը ազատական ժողովրդավարություններ են՝ հասարակության բարեկեցության մեծ ծրագրերով^[166]։

Ծանոթագրություններ

1. Russell 2000, էջ. 577–8; Young 2002, էջ. 39.
2. Kathleen G. Donohue (2003 թ․ դեկտեմբերի 19). Freedom from Want: American Liberalism and the Idea of the Consumer (New Studies in American Intellectual and Cultural History). Johns Hopkins University Press. ISBN 9780801874260. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. «Դրանցից երեքը՝ ազատությունը վախից, խոսքի ազատությունը և կրոնի ազատությունը երկար ժամանակ ազատականության համար հիմնական դրույթներ են եղել։»
3. The Economist, Volume 341, Issues 7995-7997. The Economist. 1996. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. «Երեքն էլ հավատում են ազատական հասարակությանը՝ ըստ վերը բնութագրվածի. հասարակություն, որն ապահովում է սահմանադրական կառավարություն (օրենքի, ոչ թե մարդկանց իշխանություն) և կրոնի, մտքի, արտահայտության ու տնտեսական փոխգործակցության ազատություն, հասարակություն, որում...»
4. Sehldon S. Wolin (2004). Politics and Vision: Continuity and Innovation in Western Political Thought. Princeton University Press. ISBN 9780691119779. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. «Չնայած ազատականությունն իբրև հանրայնորեն դավանված գաղափարախոսություն իրականում վերացավ, այն պահպանեց փաստացի մենաշնորհը... Ամենից հաճախ հղված իրավունքներն են խոսքի, մամուլի, հավաքների, կրոնի, սեփականության ու ընթացակարգային իրավունքները։»
5. Edwin Brown Firmage, Bernard G. Weiss, John Woodland Welch (1990). Religion and Law: Biblical-Judaic and Islamic Perspectives. Eisenbrauns. ISBN 9780931464393. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. «Այստեղ կարիք չկա թվարկելու ժամանակակից ազատականության հիմունքներն ու սկզբունքները, որոնք շեշտում են խղճի ու կրոնի ազատությունները։»{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
6. John Joseph Lalor (1883). Cyclopædia of Political Science, Political Economy, and of the Political History of the United States. Nabu Press. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. «Ժողովրդավարությունը կապված է կառավարման ձևի հետ, ազատականությունը՝ ազատության ու ազատության երաշխիքների հետ։ Այդ երկուսը կարող են համընկնել. դրանք միմյանց չեն հակասում, սակայն նաև նույնական չեն և անպայմանորեն փոխկապակցված չեն։ Բարոյական առումով, ազատականությունը մտածելու, ճանաչվելու և կիրառվելու ազատությունն է։ Սա նախնական ազատականությունն է, քանի որ մտածելու ազատությունն ինքնին ազատություններից առաջինն ու ամենավեհն է։ Մարդը որևէ չափով կամ գործողության որևէ ոլորտում ազատ չի լինի, եթե չլինի գիտակցությամբ օժտված մտածող արարած։ Պաշտամունքի ազատությունը, կրթության ազատությունն ու մամուլի ազատությունը ամենաուղիղ իմաստով բխում են մտածելու ազատությունից։»
7. «Ամբողջ մարդկությունը... բոլորը հավասար են ու անկախ, ոչ ոք չպետք է վնասի ուրիշի կյանքին, առողջությանը, ազատությանը կամ ունեցվածքին». John Locke, Second Treatise of Government։
8. New Liberalism: Matthew Kalkman: 9781926991047: Amazon.com: Books. ASIN 1926991044. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն); Check |asin= value (օգնություն)
9. Միացյալ Նահանգներում հաճախ հղվում է պարզապես իբրև «ազատականություն»։
10. Liberalism in America: A Note for Europeans by Arthur Schlesinger, Jr. (1956) from: The Politics of Hope (Boston: Riverside Press, 1962).

    ԱՄՆ-ում «ազատականություն» բառի գործածությունը շատ քիչ ընդհանրություն ունի այդ բառի կիրառման հետ որևէ այլ երկրի քաղաքականության մեջ, թերևս՝ բացի Բրիտանիայից։

11. Gross, p. 5.
12. Kirchner, pp. 2–3.
13. Colton and Palmer, p. 479.
14. Emil J. Kirchner, Liberal Parties in Western Europe, «Ազատական կուսակցություններն առաջին քաղաքական կուսակցություններն էին, որ կազմավորվեցին, և խորհրդարաններում ու կառավարություններում մասնակցության նրանց երկարամյա ու ազդեցիկ պատմությունը կարևոր հարցեր է բարձրացնում...», Cambridge University Press, 1988, ISBN 978-0-521-32394-9
15. Liberalism, Encyclopædia Britannica
16. Rothbard, The Libertarian Heritage: The American Revolution and Classical Liberalism].
17. «The Rise, Decline, and Reemergence of Classical Liberalism». Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
18. West, 1996, էջ xv
19. Delaney, p. 18.
20. Godwin et al., p. 12.
21. Copleston, pp. 39–41.
22. Locke, p. 170.
23. Forster, p. 219.
24. Zvesper, p. 93.
25. Feldman, Noah (2005). Divided by God. Farrar, Straus and Giroux, pg. 29 («Ջոն Լոքն էր, որ խղճի ազատության պահանջը վերածեց կառավարության տիրույթը կրոնի տիրույթից տարբերակելու համակարգային փաստարկման»)
26. Feldman, Noah (2005). Divided by God. Farrar, Straus and Giroux, pg. 29
27. McGrath, Alister. 1998. Historical Theology, An Introduction to the History of Christian Thought. Oxford: Blackwell Publishers. pp. 214–5.
28. Bornkamm, Heinrich (1962). «Die Religion in Geschichte und Gegenwart - Chapter: Toleranz. In der Geschichte des Christentums» (German). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link), 3. Auflage, Band VI, col. 942
29. Hunter, William Bridges. A Milton Encyclopedia, Volume 8 (East Brunswick, NJ: Associated University Presses, 1980). pp. 71, 72. ISBN 0-8387-1841-8.
30. Steven Pincus (2009). 1688: The First Modern Revolution. Yale University Press. ISBN 0300156057. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 7-ին.
31. «England's revolution». The Economist. 2009 թ․ հոկտեմբերի 17. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
32. Windeyer, W. J. Victor (1938). «Essays». In Windeyer, William John Victor (ed.). Lectures on Legal History. Law Book Co. of Australasia.
33. Constitutional Debates on Freedom of Religion: A Documentary History. Westport, CT: Greenwood Press. 1999. {{cite book}}: Cite uses deprecated parameter |authors= (օգնություն)
34. Professor Lyman Ray Patterson, Copyright And `The Exclusive Right' Of Authors Journal of Intellectual Property, Vol. 1, No.1 Fall 1993. http://digitalcommons.law.uga.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1342&context=fac_artchop
35. «Letter on the subject of Candide, to the Journal encyclopédique July 15, 1759». University of Chicago. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հոկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 7-ին.
36. Bernstein, p. 48.
37. Roberts, p. 701.
38. Milan Zafirovski (2007). Liberal Modernity and Its Adversaries: Freedom, Liberalism and Anti-Liberalism in the 21st Century. BRILL. էջեր 237–38. ISBN 9004160523.
39. Frey, Foreword.
40. Frey, Preface.
41. Ros, p. 11.
42. Palmer and Colton, (1995) pp. 428–9.
43. Frederick B. Artz, Reaction and Revolution: 1814–1832 (1934) pp 142–3
44. William Martin, Histoire de la Suisse (Paris, 1926), pp 187-88, quoted in Crane Brinson, A Decade of Revolution: 1789–1799 (1934) p 235
45. Turner, p. 86
46. Cook, p. 31.
47. Mills, pp. 63, 68
48. Mills, p. 64
49. The Wealth of Nations, Strahan and Cadell, 1778
50. Mills, p. 66
51. Mills, p. 67
52. Mills, p. 68
53. See, e.g., Donald Markwell, John Maynard Keynes and International Relations: Economic Paths to War and Peace, Oxford University Press, 2006, chapter 1.
54. Richardson, p. 32
55. Mills, p. 76
56. Gray, pp. 26–27
57. Palmer and Colton, p. 510.
58. Palmer and Colton, p. 509.
59. Palmer and Colton, pp. 546–7.
60. Richardson, pp. 36–7
61. Mill, John Stuart On Liberty Penguin Classics, 2006 ISBN 978-0-14-144147-4 pages 90–91
62. Mill, John Stuart On Liberty Penguin Classics, 2006 ISBN 978-0-14-144147-4 pp. 10–1
63. Mill, John Stuart and Bentham, Jeremy edited by Ryan, Alan. (2004). Utilitarianism and other essays. London: Penguin Books. էջ 11. ISBN 0-14-043272-8. {{cite book}}: |author= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
64. Nicholson, P. P., “T. H. Green and State Action: Liquor Legislation’, History of Political Thought, 6 (1985), 517–50. Reprinted in A. Vincent, ed., The Philosophy of T. H. Green (Aldershot: Gower, 1986), pp. 76–103
65. Adams, Ian (2001). Political Ideology Today (Politics Today). Manchester: Manchester University Press. ISBN 0719060206.
66. The Routledge encyclopaedia of philosophy, p. 599
67. Geoffrey Lee – The People's Budget: An Edwardian Tragedy Արխիվացված 2012-03-05 Wayback Machine
68. Gilbert, "David Lloyd George: Land, The Budget, and Social Reform," The American Historical Review Vol. 81, No. 5 (Dec., 1976), pp. 1058–66
69. Տես Քեյնսի աշխատությունները
70. Pressman, Steven (1999). Fifty Great Economists. London: London: routledge. էջեր 96–100. ISBN 0-415-13481-1.
71. Keith Tribe, Economic careers: economics and economists in Britain, 1930–1970 (1997), p. 61
72. Cassidy, John (2011 թ․ հոկտեմբերի 10). «The Demand Doctor». The New Yorker.
73. Palmer and Colton, p. 808.
74. Knoop, p. 151.
75. Colomer, p. 62.
76. Larry Diamond (2008). The Spirit of Democracy: The Struggle to Build Free Societies Throughout the World. Henry Holt. էջ 7. ISBN 9780805078695.
77. Peerenboom, pp. 7–8.
78. Antoninus, p. 3.
79. Young 2002, էջեր. 25–6.
80. Young 2002, էջ. 24.
81. Young 2002, էջ. 25.
82. Gray, p. xii.
83. Wolfe, pp. 33–6.
84. Young 2002, էջ. 45.
85. Young 2002, էջեր. 30–1.
86. Young 2002, էջ. 30.
87. Young 2002, էջ. 31
88. Young 2002, էջ. 32.
89. Young 2002, էջեր. 32–3.
90. Gould, p. 4.
91. Young 2002, էջ. 33.
92. Wolfe, p. 74.
93. Adams, pp. 54–5.
94. Wempe, p. 123.
95. Adams, p. 55.
96. Adams, p. 58.
97. Young 2002, էջ. 36.
98. Wolfe, p. 63.
99. Young 2002, էջ. 39.
100. Young 2002, էջեր. 39–40.
101. Young 2002, էջ. 40.
102. Young 2002, էջեր. 42–3.
103. Young 2002, էջ. 43.
104. Young 2002, էջ. 44.
105. Jensen, p. 1.
106. Jensen, p. 2.
107. Falco, pp. 47–8.
108. Grigsby, p. 108.
109. Koerner, p. 14.
110. Grigsby, pp. 119–22.
111. Koerner, pp. 9–12.
112. Gerald F. Gaus, Chandran Kukathas. Handbook of political theory. London, England, UK; Thousand Oaks, California, USA; New Delhi, India: SAGE Publications, 2004. p. 420.
113. Ian Adams (1998). Ideology and Politics in Britain Today. Manchester University Press. էջեր 127–. ISBN 978-0-7190-5056-5. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 1-ին.
114. Stanislao G. Pugliese. Carlo Rosselli: socialist heretic and antifascist exile. Harvard University Press, 1999. p. 99.
115. Noel W. Thompson. Political economy and the Labour Party: the economics of democratic socialism, 1884-2005. 2nd edition. Oxon, England, UK; New York, New York, USA: Routledge, 2006. pp. 60–1.
116. Nadia Urbinati. J.S. Mill's political thought: a bicentennial reassessment. Cambridge, England, UK: Cambridge University Press, 2007 p. 101.
117. Steve Bastow, James Martin. Third way discourse: European ideologies in the twentieth century. Edinburgh, Scotland, UK: Edinburgh University Press, Ltd, 2003. p. 72.
118. Lightfoot, p. 17.
119. Susser, p. 110.
120. Riff, pp. 34–6.
121. Riff, p. 34.
122. Wolfe, p. 116.
123. «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 10-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 8-ին.
124. Wolfe, p. 23.
125. Adams, p. 11.
126. German songs like "Die Gedanken sind frei" (thoughts are free) can be dated even centuries before that.
127. Kirchner, p. 3.
128. Kirchner, p. 4.
129. Kirchner, p. 10.
130. Karatnycky et al., p. 247.
131. Hafner and Ramet, p. 104.
132. Various authors, p. 1615.
133. Schie and Voermann, p. 121.
134. Gallagher et al., p. 226.
135. Puddington, p. 142. After a dozen years of centre-left Liberal Party rule, the Conservative Party emerged from the 2006 parliamentary elections with a plurality and established a fragile minority government.
136. Grigsby, pp. 106-7. [Talking about the Democratic Party] Its liberalism is for the most part the later version of liberalism – modern liberalism.
137. Arnold, p. 3. Modern liberalism occupies the left-of-center in the traditional political spectrum and is represented by the Democratic Party in the United States.
138. Chodos et al., p. 9.
139. Lawrence Martin (2011 թ․ նոյեմբերի 22). «The great Liberal fall started long before Iggy». Toronto: The Globe and Mail. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 25-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 16-ին.
140. Chantal Hébert (2011 թ․ հոկտեմբերի 17). «The decline of Liberal brand in Canada continues unabated this fall». The Globe and Mail. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 16-ին.
141. Alterman, p. 32.
142. Flamm and Steigerwald, pp. 156–8.
143. Patrick Allitt, "The Conservatives", p. 253, Yale University Press, 2009, ISBN 978-0-300-16418-3
144. Wolfe, p. xiv.
145. Dore and Molyneux, p. 9.
146. Ameringer, p. 489.
147. Monsma and Soper, p. 95.
148. «A new battleline for Liberal ideas». The Australian. 2009 թ․ հոկտեմբերի 26.
149. «Vote 1 Baillieu to save small-l liberalism». The Age. Melbourne.
150. Karatnycky, p. 59.
151. Hodge, p. 346.
152. 2009 Manifesto Արխիվացված 2010-08-01 Wayback Machine Indian National Congress. Retrieved 2010-02-21.
153. Routledge et al., p. 111.
154. Steinberg, pp. 1–2.
155. Van den Berghe, p. 56.
156. Van den Berghe, p. 57.
157. Gould, p. 3.
158. Worell, p. 470.
159. Mackenzie and Weisbrot, p. 178.
160. Mackenzie and Weisbrot, p. 5.
161. Sinclair, p. 145.
162. Schell, p. 266.
163. Schell, pp. 273–80.
164. Venturelli, p. 247.
165. Farr, p. 81.
166. Pierson, p. 110.

Գրականություն

• Adams, Ian. Ideology and politics in Britain today. Manchester: Manchester University Press, 1998. ISBN 0-7190-5056-1
• Alterman, Eric. Why We're Liberals. New York: Viking Adult, 2008. ISBN 0-670-01860-0
• Ameringer, Charles. Political parties of the Americas, 1980s to 1990s. Westport: Greenwood Publishing Group, 1992. ISBN 0-313-27418-5
• Amin, Samir. The liberal virus: permanent war and the americanization of the world. New York: Monthly Review Press, 2004.
• Antoninus, Marcus Aurelius. The Meditations of Marcus Aurelius Antoninus. New York: Oxford University Press, 2008. ISBN 0-19-954059-4
• Arnold, N. Scott. Imposing values: an essay on liberalism and regulation. New York: Oxford University Press, 2009. ISBN 0-495-50112-3
• Auerbach, Alan and Kotlikoff, Laurence. Macroeconomics Cambridge: MIT Press, 1998. ISBN 0-262-01170-0
• Barzilai, Gad. Communities and Law: Politics and Cultures of Legal Identities University of Michigan Press, 2003. ISBN 978-0-472-03079-8
• Bell, Duncan. "What is Liberalism?". Political Theory, 42/6 (2014).
• Brack, Duncan and Randall, Ed (eds.). Dictionary of Liberal Thought. London: Politico's Publishing, 2007. ISBN 978-1-84275-167-1
• George Brandis, Tom Harley & Donald Markwell (editors). Liberals Face the Future: Essays on Australian Liberalism, Melbourne: Oxford University Press, 1984.
• Alan Bullock & Maurice Shock (editors). The Liberal Tradition: From Fox to Keynes, Oxford: Clarendon Press, 1967.
• Chodos, Robert et al. The unmaking of Canada: the hidden theme in Canadian history since 1945. Halifax: James Lorimer & Company, 1991. ISBN 1-55028-337-5
• Coker, Christopher. Twilight of the West. Boulder: Westview Press, 1998. ISBN 0-8133-3368-7
• Colomer, Josep Maria. Great Empires, Small Nations. New York: Routledge, 2007. ISBN 0-415-43775-X
• Cook, Richard. The Grand Old Man. Whitefish: Kessinger Publishing, 2004. ISBN 1-4191-6449-X
• Delaney, Tim. The march of unreason: science, democracy, and the new fundamentalism. New York: Oxford University Press, 2005. ISBN 0-19-280485-5
• Diamond, Larry. The Spirit of Democracy. New York: Macmillan, 2008. ISBN 0-8050-7869-X
• Dobson, John. Bulls, Bears, Boom, and Bust. Santa Barbara: ABC-CLIO, 2006. ISBN 1-85109-553-5
• Dorrien, Gary. The making of American liberal theology. Louisville: Westminster John Knox Press, 2001. ISBN 0-664-22354-0
• Farr, Thomas. World of Faith and Freedom. New York: Oxford University Press US, 2008. ISBN 0-19-517995-1
• Falco, Maria. Feminist interpretations of Mary Wollstonecraft. State College: Penn State Press, 1996. ISBN 0-271-01493-8
• Fawcett, Edmund. Liberalism: The Life of an Idea. Princeton, NJ: Princeton University Press, 2014. ISBN 978-0-691-15689-7
• Flamm, Michael and Steigerwald, David. Debating the 1960s: liberal, conservative, and radical perspectives. Lanham: Rowman & Littlefield, 2008. ISBN 0-7425-2212-1
• Frey, Linda and Frey, Marsha. The French Revolution. Westport: Greenwood Press, 2004. ISBN 0-313-32193-0
• Gallagher, Michael et al. Representative government in modern Europe. New York: McGraw Hill, 2001. ISBN 0-07-232267-5
• Gifford, Rob. China Road: A Journey into the Future of a Rising Power. Random House, 2008. ISBN 0-8129-7524-3
• Godwin, Kenneth et al. School choice tradeoffs: liberty, equity, and diversity. Austin: University of Texas Press, 2002. ISBN 0-292-72842-5
• Gould, Andrew. Origins of liberal dominance. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1999. ISBN 0-472-11015-2
• Gray, John. Liberalism. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1995. ISBN 0-8166-2801-7
• Grigsby, Ellen. Analyzing Politics: An Introduction to Political Science. Florence: Cengage Learning, 2008. ISBN 0-495-50112-3
• Gross, Jonathan. Byron: the erotic liberal. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers, Inc., 2001. ISBN 0-7425-1162-6
• Hafner, Danica and Ramet, Sabrina. Democratic transition in Slovenia: value transformation, education, and media. College Station: Texas A&M University Press, 2006. ISBN 1-58544-525-8
• Handelsman, Michael. Culture and Customs of Ecuador. Westport: Greenwood Press, 2000. ISBN 0-313-30244-8
• Hartz, Louis. The liberal tradition in America. New York: Houghton Mifflin Harcourt, 1955. ISBN 0-15-651269-6
• Heywood, Andrew (2003). Political Ideologies: An Introduction. New York, NY: Palgrave Macmillan. ISBN 0-333-96177-3.
• Hodge, Carl. Encyclopedia of the Age of Imperialism, 1800–1944. Westport: Greenwood Publishing Group, 2008. ISBN 0-313-33406-4
• Jensen, Pamela Grande. Finding a new feminism: rethinking the woman question for liberal democracy. Lanham: Rowman & Littlefield, 1996. ISBN 0-8476-8189-0
• Johnson, Paul. The Renaissance: A Short History. New York: Modern Library, 2002. ISBN 0-8129-6619-8
• Kanazawa, Satoshi (2010). «Why Liberals and Atheists Are More Intelligent» (PDF). Social Psychology Quarterly. 73 (1): 33–57. JSTOR 25677384.
• Karatnycky, Adrian. Freedom in the World. Piscataway: Transaction Publishers, 2000. ISBN 0-7658-0760-2
• Karatnycky, Adrian et al. Nations in transit, 2001. Piscataway: Transaction Publishers, 2001. ISBN 0-7658-0897-8
• Kelly, Paul. Liberalism. Cambridge: Polity Press, 2005. ISBN 0-7456-3291-2
• Kirchner, Emil. Liberal parties in Western Europe. Cambridge: Cambridge University Press, 1988. ISBN 0-521-32394-0
• Knoop, Todd. Recessions and Depressions Westport: Greenwood Press, 2004. ISBN 0-313-38163-1
• Koerner, Kirk. Liberalism and its critics. Oxford: Taylor & Francis, 1985. ISBN 0-7099-1551-9
• Leroux, Robert, Political Economy and Liberalism in France: The Contributions of Frédéric Bastiat, London and New York, 2011.
• Leroux, Robert, Davi M. Hart (eds), French Liberalism in the 19th Century, London and New York: London, 2012.
• Lightfoot, Simon. Europeanizing social democracy?: the rise of the Party of European Socialists. New York: Routledge, 2005. ISBN 0-415-34803-X
• Losurdo, Domenico. Liberalism: a counter-history. London: Verso. 2011
• Lyons, Martyn. Napoleon Bonaparte and the Legacy of the French Revolution. New York: St. Martin's Press, Inc., 1994. ISBN 0-312-12123-7
• Mackenzie, G. Calvin and Weisbrot, Robert. The liberal hour: Washington and the politics of change in the 1960s. New York: Penguin Group, 2008. ISBN 1-59420-170-6
• Manent, Pierre and Seigel, Jerrold. An Intellectual History of Liberalism. Princeton: Princeton University Press, 1996. ISBN 0-691-02911-3
• Donald Markwell. John Maynard Keynes and International Relations: Economic Paths to War and Peace, Oxford University Press, 2006.
• Mazower, Mark. Dark Continent. New York: Vintage Books, 1998. ISBN 0-679-75704-X
• Monsma, Stephen and Soper, J. Christopher. The Challenge of Pluralism: Church and State in Five Democracies. Lanham: Rowman & Littlefield, 2008. ISBN 0-7425-5417-1
• Palmer, R.R. and Joel Colton. A History of the Modern World. New York: McGraw Hill, Inc., 1995. ISBN 0-07-040826-2
• Perry, Marvin et al. Western Civilization: Ideas, Politics, and Society. Florence, KY: Cengage Learning, 2008. ISBN 0-547-14742-2
• Pierson, Paul. The New Politics of the Welfare State. New York: Oxford University Press, 2001. ISBN 0-19-829756-4
• Puddington, Arch. Freedom in the World: The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties. Lanham: Rowman & Littlefield, 2007. ISBN 0-7425-5897-5
• Riff, Michael. Dictionary of modern political ideologies. Manchester: Manchester University Press, 1990. ISBN 0-7190-3289-X
• Rivlin, Alice. Reviving the American Dream Washington D.C.: Brookings Institution Press, 1992. ISBN 0-8157-7476-1
• Ros, Agustin. Profits for all?: the cost and benefits of employee ownership. New York: Nova Publishers, 2001. ISBN 1-59033-061-7
• Routledge, Paul et al. The geopolitics reader. New York: Routledge, 2006. ISBN 0-415-34148-5
• Russell, Bertrand (2000) [1945]. History of Western Philosophy. London: Routledge. ISBN 0-415-22854-9.
• Ryan, Alan. The Philosophy of John Stuart Mill. Humanity Books: 1970. ISBN 978-1-57392-404-7.
• Ryan, Alan. The Making of Modern Liberalism (Princeton UP, 2012)
• Ryan, Alan. On Politics: A History of Political Thought: From Herodotus to the Present. Allen Lane, 2012. ISBN 978-0-87140-465-7.
• Shell, Jonathan. The Unconquerable World: Power, Nonviolence, and the Will of the People. New York: Macmillan, 2004. ISBN 0-8050-4457-4
• Shaw, G. K. Keynesian Economics: The Permanent Revolution. Aldershot, England: Edward Elgar Publishing Company, 1988. ISBN 1-85278-099-1
• Sinclair, Timothy. Global governance: critical concepts in political science. Oxford: Taylor & Francis, 2004. ISBN 0-415-27662-4
• Song, Robert. Christianity and Liberal Society. Oxford: Oxford University Press, 2006. ISBN 0-19-826933-1
• Stacy, Lee. Mexico and the United States. New York: Marshall Cavendish Corporation, 2002. ISBN 0-7614-7402-1
• Steinberg, David I. Burma: the State of Myanmar. Georgetown University Press, 2001. ISBN 0-87840-893-2
• Steindl, Frank. Understanding Economic Recovery in the 1930s. Ann Arbor: University of Michigan Press, 2004. ISBN 0-472-11348-8
• Susser, Bernard. Political ideology in the modern world. Upper Saddle River: Allyn and Bacon, 1995. ISBN 0-02-418442-X
• Trivers, Robert L. (1971). «The Evolution of Reciprocal Altruism» (PDF). The Quarterly Review of Biology. 46 (1): 35–57. JSTOR 2822435.
• Van den Berghe, Pierre. The Liberal dilemma in South Africa. Oxford: Taylor & Francis, 1979. ISBN 0-7099-0136-4
• Van Schie, P. G. C. and Voermann, Gerrit. The dividing line between success and failure: a comparison of Liberalism in the Netherlands and Germany in the 19th and 20th Centuries. Berlin: LIT Verlag Berlin-Hamburg-Münster, 2006. ISBN 3-8258-7668-3
• Various authors. Countries of the World & Their Leaders Yearbook 08, Volume 2. Detroit: Thomson Gale, 2007. ISBN 0-7876-8108-3
• Venturelli, Shalini. Liberalizing the European media: politics, regulation, and the public sphere. New York: Oxford University Press, 1998. ISBN 0-19-823379-5
• Wallerstein, Immanuel. The Modern World-System IV: Centrist Liberalism trimphant 1789-1914. Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 2011.
• Wempe, Ben. T. H. Green's theory of positive freedom: from metaphysics to political theory. Exeter: Imprint Academic, 2004. ISBN 0-907845-58-4
• Whitfield, Stephen. Companion to twentieth-century America. Hoboken: Wiley-Blackwell, 2004. ISBN 0-631-21100-4
• Wolfe, Alan. The Future of Liberalism. New York: Random House, Inc., 2009. ISBN 0-307-38625-2
• Worell, Judith. Encyclopedia of women and gender, Volume I. Amsterdam: Elsevier, 2001. ISBN 0-12-227246-3
• Young, Shaun (2002). Beyond Rawls: An Analysis of the Concept of Political Liberalism. Lanham, MD: University Press of America. ISBN 0-7618-2240-2.
• Zvesper, John. Nature and liberty. New York: Routledge, 1993. ISBN 0-415-08923-9

Արտաքին հղումներ

• Ազատականություն հոդվածը Բրիտանիկա հանրագիտարանում
• Liberalism/Antiliberalism A critical survey
• Guide to Classical Liberal Scholarship Արխիվացված 2013-10-02 Wayback Machine
• Социальная психология. Групповая динамика Курта Левина. Կուրտ Լևինի գիտափորձից հատվածներ լիբերալ ղեկավարման վերաբերյալ - 3:55 րոպե (ռուս.)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ազատականություն» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 604)։