Ջերեմի Բենթամ

Ջերեմի Բենթամ (անգլ.՝ Jeremy Bentham, փետրվարի 15, 1748(1748-02-15)^{[1][2][3][…]}, , Մեծ Բրիտանիայի թագավորություն և Լոնդոն, Մեծ Բրիտանիայի թագավորություն^[4] - հունիսի 6, 1832(1832-06-06)^{[1][2][3][…]}, Լոնդոն, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն^[5]), անգլիացի սոցիոլոգ, իրավաբան, ազատականության (լիբեռալիզմի) խոշորագույն տեսաբաններից մեկը։ Օգտապաշտություն (ուտիլիտարիզմ) փիլիսոփայական ուսմունքի հիմնադիրը։ Համաձայն Բենտամի դասական բնորոշման՝ բարոյական է այն, ինչն առավելագույն երջանկություն է բերում առավելագույն թվով մարդկանց։

Ջերեմի Բենթամ անգլ.՝ Jeremy Bentham
Ծնվել է	փետրվարի 15, 1748(1748-02-15)[1][2][3][…] , Մեծ Բրիտանիայի թագավորություն և Լոնդոն, Մեծ Բրիտանիայի թագավորություն[4]
Մահացել է	հունիսի 6, 1832(1832-06-06)[1][2][3][…] (84 տարեկան) Լոնդոն, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն[5]
Քաղաքացիություն	Մեծ Բրիտանիայի թագավորություն,  Առաջին ֆրանսիական հանրապետություն և  Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն
Դավանանք	դեիզմ
Ուղղություն	ուտիլիտարիզմ
Մասնագիտություն	փիլիսոփա, վաճառական, փաստաբան, քաղաքագետ, սուֆրաժիստ, իրավապաշտպան, իրավաբան, animal rights advocate, գրող, տնտեսագետ, բողոքական բարեփոխիչ, քաղաքական տեսաբան և reformator
Գործունեության ոլորտ	փիլիսոփայություն, իրավունք[4], Սոցիալական փիլիսոփայություն[4], Քաղաքացիական իրավունք[4] և քաղաքացիական իրավունքներ[4]
Ալմա մատեր	Վեսմինստերի դպրոց (1760)[6] և Թագավորական քոլեջ[6]
Տիրապետում է լեզուներին	անգլերեն[7][8] և ֆրանսերեն
Հայր	Jeremiah Bentham?[9][10]
Մայր	Alicia Woodward Grove?[9]
Ստորագրություն
Jeremy Bentham Վիքիպահեստում

Կենսագրություն

Ծնվել է փաստաբանի ընտանիքում։ Մեծանալով որպես շնորհալի երեխա, օրինակ, նա սկսեց լատիներեն ուսումնասիրել երեք տարեկանից։ Եղբայր - Սամուել Բենթամ (Սամուել Բենթամ), անգլիացի ինժեներ-մեխանիկ էր։ Բենթամը մտերիմ էր նրա հետ։ Աովորել է իրավաբանություն Օքսֆորդում (1760-1763 թթ.): Սովորել է Վեսթմինսթերի դպրոցում, Քուինս քոլեջում, Օքսֆորդի համալսարանում, այնուհետև ընդունվել է Լինքոլնի իրավաբանական դպրոց։ Նա կտակել է, որ իր մարմինը պահպանվի սերունդների համար։ Նրա աճյունին հագցրել են տարազ, իսկ դեմքին մոմե դիմակ են պատրաստել։ Այս տեսքով գիտնականը դեռ ցուցադրվում է Լոնդոնի համալսարանական քոլեջի գլխավոր շենքում^[11][12]։ Երբեք ամուսնացած չի եղել։

Էթիկա

Նա իրական էր համարում միայն մասնավոր, անհատական շահերը, իսկ հանրային շահերը ամբողջականության մեջ:Բարոյագիտական իր ուսմունքը մեկնաբանված է «Deontology, or Science of Morals» (հատոր 1-2, 1834) աշխատությունում։ Բենթամի բարոյագիտությունը հիմնված է «օգուտի սկզբունքի» վրա, ըստ որի՝ մարդկանց գործողությունները, նրանց հարաբերությունները պետք է բարոյական գնահատական ստանան՝ ըստ իրենց բերած օգուտի։ Օգուտը որոշելիս հաշվի են առնվում անհատի մասնավոր շահերը։ Լուսավորիչների ուսմունքների`` Բենթամի մեկնաբանությունը վերածվեց «Ամենամեծ թվով անհատների ամենամեծ երջանկության» սկզբունքի, անձնական հաջողության հասնելու կոչի, որը մեծացնում է երջանկության ընդհանուր չափը (տե՛ս «Կոմունալ» հոդվածը):Բարոյականության չափանիշը «օգուտի, հաճույքի, բարության և երջանկության ձեռքբերումն է»։ Ջուլիա Աննասը մատնանշեց, որ այս դիրքորոշումը կիրենացիների հեդոնիզմի զարգացումն է, ովքեր երջանկությունը դիտարկում էին նույն կերպ, բայց միայն անհատական հարթության վրա, և ոչ թե հասարակական մասշտաբով^[13]։ Նշվում է, որ նա առաջիններից մեկն է, ում կողմից օգտագործել է «պատասխանատվություն» բառը «Հատված տախտակի վրա» (1776 թ.) շարադրությունում՝ «կառավարողների պատասխանատվության» ներքո, Բենթամը հասկացել է քաղաքացիներին իրենց գործողությունների համար պատասխան տալու (հաշիվ տալու) պարտավորություն^[14]։

Աշխարհայացք

Քաղաքական հայացքներով նա լիբերալիզմի կողմնակից էր։Սուր քննադատության ենթարկեց Ժ. Ժ. Ռուսոյի սոցիալական պայմանագրի տեսությունը՝ որպես ապստամբության ոգի արթնացնող, սակայն նա պաշտպանեց անգլիական պառլամենտի բարեփոխման պահանջները ընտրական իրավունքի ընդլայնման հիման վրա։ Նա պաշտպանել է ազատ առևտրի և անկաշկանդ մրցակցության գաղափարը, որը, նրա կարծիքով, պետք է ապահովի հասարակության խաղաղությունը, արդարությունը և հավասարությունը։Նա խոսքի ազատության, եկեղեցու և պետության տարանջատման, կանանց հավասարության, ամուսնալուծության իրավունքի, ստրկության արգելման, խոշտանգումների և մարմնական պատժի արգելման, միասեռականների պատժի վերացման կողմնակիցն էր։ Նա պաշտպանում էր կենդանիների իրավունքները։ Նրա հետևորդների թվում էր, մասնավորապես, Ուիլյամ Ջոնսոն Ֆոքսը^[15]։

Գնահատականներ

Փիլիսոփայության մարքսիստական պատմությունը համարում էր Մեծ Բրիտանիայի արդյունաբերական հեղափոխության շուկայական դարաշրջանի գաղափարախոսը։ Նա հավանությամբ էր խոսում «սթափ» մտքի մասին՝ անգլիական քաղաքական և տնտեսական համակարգը համարելով բնական և իդեալական սոցիալական ռեժիմ, իսկ անգլիական միջին խավի ներկայացուցիչը՝ «խելամիտ» մարդ։ Չնայած իր՝ Բենթեմի հանգիստ ու բարեհոգի բնավորությանը, նրա գաղափարներն ամենակոշտ գնահատականների պատճառ են դարձել։ Կ.Մարքսը նրան անվանել է «...բուրժուական հիմարության հանճարը»^[16]։

Գրականություն

• Адам Смит. Беккариа и Бентам. Джон Милль. Прудон. Ротшильды : Биогр. повествования / [Составление, общ. ред. Н. Ф. Болдырева; Послесл. А. Ф. Арендаря]. — Челябинск: Урал, 1998. — 506,[2] с. — (Биографическая серия, 1890—1915; Т. 32). — ISBN 5-88294-089-3
• Барлова Ю. Е. «Надзор и прибыль»: общественное призрение и социальная помощь в теоретических конструктах Иеремии Бентама. // Диалог со временем, № 33, 2010.
• Бентам, Иеремия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Бентам Иеремия // Бари — Браслет. — М. : Советская энциклопедия, 1970. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 3).
• И. В. Борисова. Бентам // Новая философская энциклопедия : в 4 т. / пред. науч.-ред. совета В. С. Стёпин. — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Мысль, 2010. — 2816 с.
• Блауг М. Бентам, Иеремия // 100 великих экономистов до Кейнса = Great Economists before Keynes: An introduction to the lives & works of one hundred great economists of the past. — СПб.: Экономикус, 2008. — С. 31—34. — 352 с. — (Библиотека «Экономической школы»). — 1500 экз. — ISBN 978-5-903816-01-9.
• Грязин И. Н. Иеремия Бентам : (1748—1832). — Таллинн: Олион, 1990. — 148,[2] с. — (Мыслители прошлого). — ISBN 5-450-01314-0
• Должно ли преследовать лихву законом? : Попул. излож. учения Бентама и Тюрго о лихве — СПб.: А. П. Червяков, 1865. — [2], 70 с.
• История политических учений. / Под ред. С. Ф. Кечекьяна и Г. И. Федькина. — М.: Госюриздат, 1955. — С. 374—380.
• Левенсон П. Я. Беккариа и Бентам, их жизнь и общественная деятельность: Биогр. очерк П. Я. Левенсона : С портр. Беккарии и Бентама, грав. в Лейпциге Геданом. — СПб.: тип. т-ва «Обществ. польза», 1893. — 94 с.
• Луи Лиарrufr Английские реформаторы логики в XIX в.: Гершель. Иэвелль. Милль. Спенсер. Бентам. Гамильтон. Де-Морган. Буль. Джевонс / Пер. с 3 фр. изд. Н. Давыдова. — СПб.: тип. Х. Брауде, 1897. — [4], 201 с.
• Покровский П. А. Бентам и его время / Петр Покровский. прив.-доц. Петрогр. ун-та. — Пг.: тип. А. Э. Коллинс, 1916. — [2], XVI, 688 с. — (Записки Юридического факультета Петроградского университета; Вып. 3).
• Философский энциклопедический словарь. — М.: Советская энциклопедия, 1983. — С. 49.
• Философский век. Альманах. Вып. 9. Наука о морали: Дж. Бентам и Россия/ Отв. редакторы Т. В. Артемьева, М. И. Микешин. — СПб., 1999.[1]
• Ярош К. Иеремия Бентам, его отношение к учению о естественном праве. — Харьков: тип. М. Ф. Зильберберга, 1886. — [2], 128 с.
• Jeremy Bentham. Edited by F. Rosen. Aldershot, 2007 (International Library of Essays in the History of Social and Political Thought).

Ծանոթագրություններ

1. Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
2. Plamenatz J. P., Duignan B. Encyclopædia Britannica
3. Internet Philosophy Ontology project
4. Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ
5. Бентам Иеремия // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
6. Oxford Dictionary of National Biography / C. Matthew — Oxford: OUP, 2004.
7. Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
8. CONOR.Sl
9. Kindred Britain
10. Lundy D. R. The Peerage
11. «Bentham and UCL». University College London (անգլերեն). Bentham Project. 2018 թ․ մայիսի 17. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 16-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 2-ին.
12. «Auto-Icon». University College London (անգլերեն). Bentham Project. 2018 թ․ մայիսի 17. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ մայիսի 4-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 2-ին.
13. Annas J. The Morality of Happiness — Oxford University Press, 1995. — P.230.
14. Аль-Ани Н.М. (июль 2014). «Ответственность и её классическая и неклассическая парадигмы». Журнал Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук (ռուսերեն). Научное издательство «Институт стратегических исследований». էջեր 182–187. ISSN 2073-0071. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 2-ին. «Во многих европейских языках слово «ответственность» восходит к латинскому глаголу «respondere», буквально означающему «обещать» или «давать взамен», а в более широком смысле — «отвечать». Абстрактное существительное от данного глагола, по-видимому, появилось не раньше второй половины XVIII столетия. Во всяком случае, одним из первых, кто использовал слово «responsibility» («ответственность»), считается английский философ-моралист и правовед Иеремия Бентам (1748-1832), который в своем сочинении «Фрагмент о правлении» (1776) под «responsibility of governors» («ответственностью правителей») понимал их обязанность отвечать (отчитываться) перед гражданами за свои действия [см.: 2, p. 94, etc].»
15. «Фокс, Вильям-Джонсон». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
16. Маркс К., Энгельс Ф. Соч. — 2 изд. — Т. 23 — С. 624, прим.

Արտաքին հղումներ

• Օգտապաշտության մասին Վարդան Հովսեփյանի հանրագիտարան-բլոգում

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ջերեմի Բենթամ» հոդվածին։