Վոլտեր

Վոլտեր (ֆր.՝ Voltaire, նոյեմբերի 21, 1694(1694-11-21)^[1][2][3], Փարիզ, Ֆրանսիայի թագավորություն^[4][5] - մայիսի 30, 1778(1778-05-30)^{[4][6][7][…]}, Փարիզ, Ֆրանսիայի թագավորություն^[4][5], իսկական անունը՝ Ֆրանսուա-Մարի Արուե, ֆր.՝ François Marie Arouet, Voltaire բառը իր ազգանվան լատինացված ձևով և ֆրանսերեն le jeune (երիտասարդ) բառակապակցության սկզբնատառերով կազմված AROVET LI արտահայտության շրջագրությունն է), 18-րդ դարի ֆրանսիացի խոշորագույն լուսավորիչ-փիլիսոփաներից մեկն է, հայտնի է նաև որպես բանաստեղծ, արձակագիր, երգիծաբան, պատմաբան, հրապարակախոս, իրավապաշտպան, վոլտերականություն փիլիսոփայական ուղղության հիմնադիր։ Վոլտերն ունեցել է բեղուն գրիչ, թողել է ավելի քան 20,000 նամակ և 2,000 գիրք ու պամֆլետ։ Եղել է ֆրանսիական ակադեմիայի անդամ (1746)։ Նա սոցիալական բարեփոխումների ջատագով էր, Կաթոլիկ եկեղեցու մոլի քննադատ (թեև նրան է պատկանում հայտնի արտահայտությունը. «Եթե Աստված չլիներ, ապա պետք կլիներ նրան հորինել»)։ Ըստ որոշ տվյալների նրա IQ-ի ցուցանիշը մոտավորապես եղել է 190^[15]։

Վոլտեր ֆր.՝ Voltaire
Ծնվել է	նոյեմբերի 21, 1694(1694-11-21)[1][2][3] Փարիզ, Ֆրանսիայի թագավորություն[4][5]
Մահացել է	մայիսի 30, 1778(1778-05-30)[4][6][7][…] (83 տարեկան) Փարիզ, Ֆրանսիայի թագավորություն[4][5]
Գերեզման	Պանթեոն (Փարիզ) և Abbaye de Sellières[8]
Քաղաքացիություն	Ֆրանսիա
Դավանանք	աթեիզմ
Ուղղություն	Ազատամտականություն, Լուսավորության դարաշրջան և դեիզմ
Մասնագիտություն	փիլիսոփա, բանաստեղծ, պատմաբան, ակնարկագիր, դրամատուրգ, ինքնակենսագիր, օրագրի հեղինակ, բանաստեղծ-փաստաբան, գիտաֆանտաստիկ գրող, հանրագիտական, նամակագրության հեղինակ, քաղաքագետ և գրող
Գործունեության ոլորտ	փիլիսոփայություն
Պաշտոն(ներ)	historiographer of France? և seat 33 of the Académie française?
Անդամակցություն	Լոնդոնի թագավորական ընկերություն[9], Ֆրանսիական ակադեմիա, Պրուսիայի գիտությունների ակադեմիա[10], Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիա[11], Շվեդիայի բանահյուսության, պատմության և հնավաճառության թագավորական ակադեմիա[12], Մասոնականություն[13] և Ակադեմիա դելա Կրուսկա
Ալմա մատեր	Լյուդովիկոս Մեծի լիցեյ
Տիրապետում է լեզուներին	ֆրանսերեն[14]
Ազդվել է	Բլեզ Պասկալ, Կիկերոն, Լուկիանոս, Պիեռ Բեյլ, Իբն Տուֆեյլ, Նիկոլյա Մալբրանշ, Henry St John, 1st Viscount Bolingbroke?, Զրադաշտ, Կոնֆուցիոս, Միգել դե Սերվանտես, Ուիլյամ Շեքսպիր, Ժան Ռասին, Պլատոն, Ջոն Լոկ և Իսահակ Նյուտոն
Պարգևներ	և Լոնդոնի թագավորական ընկերության անդամ [9]
Հայր	François d'Arouet?
Մայր	Marguerite d'Aumard?
Ստորագրություն
Քաղվածքներ Վիքիքաղվածքում
Voltaire Վիքիպահեստում

Վոլտերի տունը Ֆեռնիում

Բաստիլ բանտ-ամրոցը, որտեղ, իր գրվածքների պատճառով, մենախցի դաժանագույն պայմաններում երկու անգամ բանտարվել է Վոլտերը:

Վոլտերի աճյունի տեղափոխումը Պանթեոն

Վոլտերի շիրիմը Փարիզի Պանթեոնում

Վոլտերի պատվին է դրվել (5676) Վոլտեր աստերոիդի անունը։

Կյանք և գործունեություն

Ֆրանսուա-Մարի Արուե՝ Վոլտերը ծնվել է Փարիզում, իրավաբան Ֆրանսուա Արուեյի ընտանիքի հինգ երեխաներից ամենափոքրն էր։ Մայրը՝ Մարի Մարգերիտ դ'Օմարն ունեցել է ազնվական ծագում։ Սովորել է ճիզվիտական քոլեջում 1704-1711 թթ., որտեղ սովորել է լատիներեն, հունարեն։ Հետագայում տիրապետել է նաև իտալերեն, իսպաներեն, անգլերեն լեզուներին։

Հակառակ հոր ցանկության, ով ուզում էր, որ Վոլտերը դառնա իրավաբան, նա սկսեց զբաղվել գրական գործունեությամբ։ Վոլտերի սրամտությունը նպաստում է, որ նա հայտնի դառնա որոշ արիստոկրատական ընտանիքներում, որոնց հետ շփումներ էր ունենում։ Հայրը նրան դասավորեց աշխատելու որպես քարտուղար Նիդերլանդներում Ֆրանսիայի դեսպանատանը։

Ավարտել է ճիզվիտական քոլեջը։ 1717 թվականին ռեգենտի դեմ գրած էպիգրամների համար բանտարկավել է Բաստիլիայում, 1726 թվականին արտաքսվել է Անգլիա։ Այստեղից ստացած իր տպավորություններն արտացոլող «Փիլիսոփայական նամակներ»-ում (1733) Վոլտերը ցույց է տվել, որ Անգլիայի հասարակարգը նախընտրելի է ֆրանսիականից, որտեղ իշխում է բացարձակ միապետությունը։ Ֆրանսիական պառլամենտի որոշմամբ գիրքը այրվել է (1734)։ Վոլտերը 10 տարի ապրել է Մարկիզ դյու Շատլեի տանը, 1745 թվականից՝ Լյուդովիկոս XV-ի, 1750 թվականից մինչև 1753 թվականը՝ պրուսիական թագավոր Ֆրիդրիխ II-ի արքունիքում։ 1758 թվականից հաստատվել է Ֆեռնեի կալվածքում (Ֆրանսիայի և Շվեյցարիայի սահմանագծում)։ 1760-ական թվականներին սրվել է պայքարն ընդդեմ կաթոլիկական եկեղեցու, «ճզմեք սողունին» (այսինքն՝ կաթոլիկական եկեղեցուն) բառերը դարձել են Վոլտերի նշանաբանը։ Այդ տարիներին նա հանդես է եկել կրոնական մոլեռանդության զոհերի պաշտպանությամբ (Կալասի գործը, 1762)։ Լուսավորյալ միապետության իդեալի հետ Վոլտերն առաջադրել է հանրապետության իդեալը՝ որպես պետական կարգի առավել բանական ձև («Հանրապետական գաղափարներ», 1762)։

Վոլտերն եղել է Եվրոպայի հասարակական առաջադեմ կարծիքի առավել ցայտուն արտահայտիչը։ Ֆեռնեն դարձել է ուխտագնացության վայր։ Նրա հետ ստիպված էին հաշվի նստել եվրոպական միապետները՝ Եկատերինա II, Ֆրիդրիխ II, Գուստավ III և ուրիշներ։ Վոլտերի վերադարձը Փարիզ (1778) վերածվել է հաղթահանդեսի։ Փիլիսոփայական հայացքներով Վոլտերը դեիստ էր, Ջ. Լոկի, Ի. Նյուտոնի հետևորդը։ Ընդունելով բնության մատերիալիստական բացատրությունը՝ Վոլտերը չէր հրաժարվում աստծու որպես սկզբնապատճառի, գաղափարից, որը շարժում և շոշափելու ու մտածելու ունակություն էր հաղորդել նյութին։ Դատապարտելով կրոնական մոլեռանդությունը՝ Վոլտերը կրոնը համարել է հասարակական կարգուկանոնը և մասնավոր սեփականությունը պահպանելու համար անհրաժեշտ բարոյական ու սոցիալական զսպամիջոց։ «Լյուդովիկոս XIV-ի դարաշրջանը» (1751), «Քննախոսություն ժողովուրդների բարքերի և ոգու մասին» (1756), «Ռուսական կայսրության պատմությունը Պետրոս Մեծի թագավորության օրոք» (1759 թվականից 1763) պատմագրական աշխատությունները կարևոր ուղենիշ են եղել եվրոպական պատմագրության համար։ Վոլտերը ուշադրությունը հիմնականում սևեռել է ոչ թե թագավորների ու զորավարների, այլ ժողովուրդների պատմության, նրանց բարքերի, սովորույթների, մշակույթի վրա։ Վոլտերն իր գեղագիտության մեջ և դրամատուրգիայում շարունակել է XVII դարի կլասիցիզմի ավանդույթները՝ ողբերգությունը հագեցնելով ժամանակի քաղաքական և փիլիսոփայական մտքերով։ Հատկանշելի են «Մոլեռանդություն կամ Մահմեդ Մարգարեն» (1742), «Բրուաոս» (բեմադրություն՝ 1730, հրատարակություն՝ 1731), «Զաիր» (բեմադրություն՝ 1732), «Կեսարի մահը» (1735), «Ալզիր կամ Ամերիկացիք» (1736, հայկական հրատարակություն 1862), «Տանկրեդ» (բեմադրություն՝ 1760) ողբերգությունները։ Ֆրանսիայի Հենրիխ IV թագավորին նվիրված «Հենրիականը» (1728), պոեմում դատապարտել է ֆեոդալական անարխիան, Ժաննա դ’Արկին պատկերող «Օռլեանի կույսը» (1735) հերոսակոմիկական պոեմում պսակազերծել է Ֆրանսիայի սուրբ փրկչի մասին կրոնական լեգենդը, ծաղրել կրոնն ու հոգևորականությունը։

Վոլտերի քնարերգությանը բնորոշ է նրբագեղությունը, այն ներթափանցված է էպիկուրյան, երբեմն՝ հակակղերական մոտիվներով։ Փիլիսոփայական վերացական թեմաներով են գրված «Չափածո դատողություններ մարդու մասին» (1738), «Պոեմ բնական օրենքի մասին» (1756) և «Պոեմ Լիսաբոնի կործանման մասին» (1756) գործերը։ Վոլտերի գեղարվեստական ժառանգության մեջ առավել նշանակալի են նրա փիլիսոփայական. պատմվածքները՝ «Մեմնոն կամ Մարդկային իմաստություն» (1747), «Զադիգ կամ ճակատագիր» (1748), «Միկրո-մեգաս» (1752), «Կանդիդ կամ Լավատեսություն» (1759), «Պարզամիտը» (1767), «Բաբելոնյան իշխանուհին» (1768), որոնցում գլխավորապես քննադատված է հասարակական կարգ ու կանոնը, ծաղրված եկեղեցին, դատարանը, թագավորները։ Վոլտերն օգտագործելով արկածախնդրական թեման, ֆանտաստիկան, ստեղծել է մտքի հատուկ արվեստ, որտեղ գործող անձանց բախման ետևում կանգնած է գաղափարների բախումը, և սյուժեի զարգացումը ենթարկվում է փիլիսոփայական. դրույթների տրամաբանությանը։ Մեծ է նրա ազդեցությունը լուսավորական մտքի զարգացման վրա։ Վոլտերի ստեղծագործությունները հայերեն են թարգմանվել 19-րդ դարի սկզբից։ Մ. Պեշիկթաշլյանի թարգմանությամբ լույս է տեսել «Մահ Կեսարու» (1910) ողբերգությունը, Մ. Մամուրյանի՝ «Զադիգ կամ Նախասահմանություն» (1867), «ՄիքրոՄեղաս», «Ճերմակ և սև», «Ժան ու Քոլեն» (երեքը՝ մի գրքով, 1869) երկերը։

«Վոլտեր» անվան ծագումը

Վոլտերի կիսանդրին /քանդակագործ՝ Ժան Անտուան Հուդոն/

Voltaire բառը իր ազգանվան լատինացված ձևով և ֆրանսերեն le jeune (երիտասարդ) բառակապակցության սկզբնատառերով կազմված AROVET LI արտահայտության շրջագրությունն է։ Այս անունը փիլիսոփան իր համար ստեղծել է 1718 թվականին։

Չնայած այս փաստին Ռիչարդ Հոլմսը պնդում է անվան ծագման իր վարկածը ըստ որի Վոլտեր անունը որոշ չափով կապ ունի արագ և համարձակ ածականների հետ։ Այս փաստը կապված է "voltige" բառի հետ որը նշանակում է ակրոբատիկ հնարքներ ձիու վրա։ Այն կարելի է կապել նաև "volte-face" (դեմ առ դեմ հանդիպել թշնամուն) և "volatile" (ինչ որ թևավոր արարած) բառերի հետ։

Արուե-ն նրա աճող հեղինակությանը հարմար անուն չէր 1719 թ. մարտին Ժան Բատիստ Ռուսոին –ին ուղղված նամակը Վոլտերը եզրափակում է, խնդրելով, որ Ռուսոն իր պատասխան նամակը հասցեագրի իրեն որպես Վոլտեր։

Ետգրություն մեջ մասնավորապես նշվում է՝ "J'ai été si malheureux sous le nom d'Arouet que j'en ai pris un autre surtout pour n'être plus confondu avec le poète Roi" (Ես ինձ երջանիկ չեմ զգում Արուե անվան ներքո, այսպիսով ես սեփականացնում եմ ուրիշը, հիմնականում բանաստեղծ Ռուա-ի հետ շփոթված չլինելու համար։ Սա թերևս վերաբերում է Ադենե լե Ռուա-ին։ "oi" երկբարբառը արտասանվում է ժամանակակից "ouai"-ի նման, այնպես որ նմանությւոնը Արուեին պարզ է և թերևս հիմնավորված)։

Վոլտերն իր աշխատությունները ստորագրել է առնվազն 178 կեղծանուններով։

Վոլտերը Մեծ Բրիտանիայում

1726 թ. Վոլտերը պատասխանում է ֆրանսիացի ազնվական ասպետ՝ դը Ռոհանի վիրավորանքին, որի ծառայողները մի քանի օր անց ծեծում են Վոլտերին։ Այդ օրվանից սկսած Վոլտերը փնտրում էր հատուցում ու նույնիսկ պատրաստ էր պայքարել մենամարտում։ Ռոհանի արիստոկրատական ընտանիքը ձեռք է բերում ֆրանսիական արքա Լյուդովիկոս XV-ի ստորագրությամբ Վոլտերին բանտարկելու նամակ, նման նամակներ հաճախ գնվում էին հարուստ ազնվականների կողմից կողմից, անցանկալի իրավիճակներից խուսափելու համար։ Սա պատճառ է դառնում, որ Վոլտերը կանգնի առանց դատավարության և պաշտպանվելու հնարավորության ազատությունից զրկվելու վտանգի առաջ։ Վախենալով անորոշ տարիների անազատության սպառնալիքից՝ Վոլտերը առաջրկում է, որ իրեն աքսորեն Անգլիա՝ որպես այլընտրանքային պատիժ։ Ֆրանսիական իշխանությունները համաձայնվում են։ Այս միջադեպը հիմք է հանդիսանում Վոլտերի համար, որ հետագա տարիներին նա ձեռնամուխ լինի ֆրանսիական դատական համակարգի բարելավման պայքարին։ Նա մեկնում է Մեծ Բրիտանիա՝ 1726 թվականից 1728 թվականներին վարձով բնակվելով Լոնդոնի Մեյդեն Լայն Կոնվենտ Գարդեն թաղամասում։

Վոլտերի արտաքսումը Մեծ Բրիտանիա տևել է երեք տարի, և այդ տարիների կենսափորձը ազդեցութուն է ունեցել նրա մտածողության վրա։ Նրան ոգևորում է Բրիտանական սահմանադրական միապետությունը՝ ի հակադրություն ֆրանսիական բացարձակ միապետության, և երկրում խոսքի և կրոնի ազատության մակարդակը։ Նրա վրա ազդեցություն ունեցսն նաև ժամանակի նեոկլասիցիզմը ներկայացնող գրողները և անգլիական գրականությունը, հատկապես Շեքսպիրի աշխատությունները, որոնք դեռևս համեմատաբար քիչ հայտնի էին Եվրոպայում։

Ըստ Վոլտերի՝ Շեքսպիրին պետք է հետամուտ լինեին ֆրանսիացի դրամատուրգները, քանի որ նրանք բացի շատ նուրբ լինելուց չէին կարողանում այնպիսի գործեր գրել, որոնք բեմադրելը կլիներ ավելի հեշտ։

Ավելի ուշ, Ֆրանսիայում Շեքսպիրի ազդեցության աճին զուգահեռ, Վոլտերը սկսեց բեմական ստեղծագործություններ գրել։ Նա օրինակ էր տալիս սեփական դրամաներով և քննադատում էր Շեքսպիրի գործերի մեջ այն ամենը, ինչն իր կարծիքով բարբարոսություն էր։

Վոլտերը ներկա է եղել Իսահակ Նյուտոնի հուղարկավորությանը և գովաբանել է անգլիացիներին, որ հերետիկոսական հավատալիքներով գիտնականին պատվով թաղել են Վեստմինստերյան աբբայությունում։

Երեք տարի վտարման մեջ գտնվելուց հետո Վոլտերը վերադարձավ Փարիզ և «Նամակներ Անգլիական Ժողովրդի Վերաբերյալ» էսսեների գրքում (տպագրվել է Լոնդնում 1733 թվականին) ներկայացրեց իր կարծիքները բրիտանական կառավարման համակարգի, գրականության և կրոնի վերաբերյալ։ 1734 թվականին Ռուենում տպագրվեց Փիլիսոփայական Նամակներ էսսեների գիրքը։ Վերջինիս փոփոխված տարբերակը լույս տեսավ անգլերենով 1778 թվականին վերանվանվելով Փիլիսոփայական Նամակներ Անգլիայի Մասին։

Վոլտերի ձեռագիրը

Ստեղծագործություններ

Փիլիսոփայական երկեր

• Le Mondain (1736)
• Sept Discours en Vers sur l'Homme (1738)
• Elements of the Philosophy of Newton (1745)
• Zadig (1747)
• Micromégas (1752)
• Candide (1759)
• Traité sur la tolérance (1763)
• Ce qui plaît aux dames (1764)
• Dictionnaire philosophique (1764)
• Idées républicaines (1765)
• La Philosophie de l'histoire (1765)
• Questions sur les Miracles (1765)
• L'Ingénu (1767)
• La Princesse de Babylone (1768)
• Des singularités de la nature (1768)

Թատերգություններ

Վոլտերի,,Էդիպ,, ողբերգության երկրորդ հրատարակության տիտղոսաթերթը /1718 թ./

Վոլտերը գրել է շուրջ վաթսուն թատերգություն, որոնցից մի քանիսը մնացել են անավարտ^[16]։ Ավարտուն թատերգություններից են հետևյալները.

• Œdipe (1718)
• Mariamne (1724)
• Éryphile (1732)
• Zaïre (1732)
• Mahomet (1741)
• Mérope (1743)
• La princesse de Navarre (1745)
• Nanine (1749)
• L'Orphelin de la Chine (1755)^[17][18]
• Socrate (published 1759)
• La Femme Qui a Raison (1759)
• Irène (1778)

Պատմագիտական երկեր

• History of Charles XII, King of Sweden (1731)
• The Age of Louis XIV (1751)
• The Age of Louis XV (1746–1752)
• Annals of the Empire – Charlemagne, AD 742 – Henry VII 1313, Vol. I (1754)
• Annals of the Empire – Louis of Bavaria, 1315 to Ferdinand II 1631 Vol. II (1754)
• Essay on Universal History, the Manners, and Spirit of Nations (1756)
• History of the Russian Empire Under Peter the Great (Vol. I 1759; Vol. II 1763)

Գրականություն

• Shank, J. B. (2008). The Newton Wars. U of Chicago Press. էջ 260. ISBN 9780226749471.
• Holmes, Richard (2000). Sidetracks: Explorations of a Romantic Biographer. HarperCollins. էջեր 345–66.
• Thacker, Christopher (1971). Voltaire. Taylor & Francis. էջ 3. ISBN 978-0-7100-7020-3. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
• App, Urs (2010). The Birth of Orientalism. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-4261-4.
• -{Besterman, Theodore, Voltaire, (1969).}-
• -{Brumfitt, J. H. Voltaire: Historian (1958) online edition}-
• Davidson, Ian (2010). Voltaire. A Life. London: Profile Books}. ISBN 978-1-60598-287-8.
• -{Durant, Will, The Story of Civilization. Vol. IX: The Age of Voltaire. New York: Simon and Schuster, 1965.}-
• -{Gay, Peter, Voltaire's Politics, The Poet as Realist, Yale University, 1988.}-
• Hadidi, Djavâd (1974). Voltaire et l'Islam. Publications Orientalistes de France. ISBN 978-2-84161-510-0.
• -{Knapp, Bettina L. Voltaire Revisited}- (2000)
• Mason, Haydn (1981). Voltaire, A Biography. ISBN 978-0-8018-2611-5.
• McElroy, Wendy (2008). «Voltaire (1694–1778)». In Hamowy, Ronald (ed.). The Encyclopedia of Libertarianism. Thousand Oaks, CA: SAGE; Cato Institute. էջ 523. doi:10.4135/9781412965811.n319. ISBN 978-1-4129-6580-4. LCCN 2008009151. OCLC 750831024.
• Muller, Jerry Z. (2002). The Mind and the Market: Capitalism in Western Thought. Anchor Books. ISBN 978-0385721660.
• Pearson, Roger (2005). Voltaire Almighty: a life in pursuit of freedom. Bloomsbury. ISBN 978-1-58234-630-4.
• -{Quinones, Ricardo J. Erasmus and Voltaire: Why They Still Matter (University of Toronto Press; 2010) 240 pages; Draws parallels between the two thinkers as voices of moderation with relevance today.}-
• -{Schwarzbach, Bertram Eugene, Voltaire's Old Testament Criticism, Librairie Droz, Geneva, 1971.}-
• -{Torrey, Norman L., The Spirit of Voltaire, Columbia University Press, 1938.}-
• Vernon, Thomas S. (1989). «Chapter V: Voltaire». Great Infidels. M & M Pr. ISBN 978-0-943099-05-7. Արխիվացված է օրիգինալից 8. 02. 2001-ին. Վերցված է 15. 07. 2017-ին.
• Wade, Ira O. (1967). Studies on Voltaire. New York: Russell & Russell.
• -{Wright, Charles Henry Conrad, A History of French Literature, Oxford University Press, 1912.}-
• -{"The Cambridge Companion to Voltaire", ed by Nicholas Cronk, 2009.}-
• -{Korolev, S. Voltaire et la reliure des livres // Revue Voltaire. Paris, 2013. #13. стр. 233–40.}-
• -{René Pomeau, La Religion de Voltaire, Librairie Nizet, Paris, 1974.}-
• -{Valérie Crugten-André, La vie de Voltaire }-
• -{Morley, J., The Works of Voltaire, A Contemporary Version, (21 vol 1901), online edition}-

Ծանոթագրություններ

1. Voltaire (նիդերլ.)
2. Կերպարվեստի արխիվ — 2003.
3. François Marie dit VOLTAIRE Arouet / B. Delmas — 2009.
4. Краткая литературная энциклопедия (ռուս.) — М.: Советская энциклопедия, 1962. — Т. 1.
5. Вольтер // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
6. Itaú Cultural Enciclopédia Itaú Cultural (порт.) — São Paulo: Itaú Cultural, 2001. — ISBN 978-85-7979-060-7
7. Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)
8. https://www.pariszigzag.fr/secret/histoire-insolite-paris/restes-voltaire-eparpilles-dans-paris
9. Past Fellows database (բրիտ․ անգլ.)
10. https://www.bbaw.de/die-akademie/akademie-historische-aspekte/mitglieder-historisch/historisches-mitglied-francois-marie-arouet-de-voltaire-2892
11. Persée — 2005.
12. https://vitterhetsakademien.se/ledamoter/ledamoter/de-voltaire-francois-marie-arouet.html
13. http://www.mvmm.org/c/docs/loges/9ss.html
14. CONOR.Sl
15. «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 8-ին.
16. Dates of the first performance, unless otherwise noted. Garreau, Joseph E. (1984). "Voltaire", vol. 5, pp. 113–17, in McGraw-Hill Encyclopedia of World Drama, Stanley Hochman, editor in chief. New York: McGraw-Hill. 978-0-07-079169-5.
17. Liu, Wu-Chi (1953). «The Original Orphan of China». Comparative Literature. 5 (3): 206–07. JSTOR 1768912.
18. This is an adaptation of the famous Chinese play The Orphan of Zhao, based on historical events in the Spring and Autumn period.

Արտաքին հղումներ

• Château de Cirey – Residence of Voltaire Արխիվացված 2012-10-29 Wayback Machine, visitvoltaire.com
• Gabrielle Émilie Le Tonnelier de Breteuil Marquise du Châtelet, School of Mathematics and Statistics, University of St Andrews, Scotland
• Hewett, Caspar J. M. (2006 թ․ օգոստոս). «The Great Debate: Life of Voltaire». Վերցված է 2008 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
• The Société Voltaire
• An analysis of Voltaire's texts (in the "textes" topic) (Ֆրանսերեն)
• Complete French ebooks of Voltaire (Ֆրանսերեն)
• Biography and quotes of Voltaire
• Institut et Musée Voltaire, Geneva, Switzerland Արխիվացված 2009-05-12 Wayback Machine
• (Ֆրանսերեն) Works by Voltaire edited at athena.unige.ch
• Internet Encyclopaedia of Philosophy on Voltaire
• Monsieur de Voltaire Correspondence in French
• VisitVoltaire.com site with images Արխիվացված 2009-02-05 Wayback Machine
• Complete listing of current published editions of Voltaire's works
• Voltaire's Candide and Leibniz
• Voltaire's works: works: text, concordances and frequency list
• Voltaire's writings from Philosophical Dictionary. Selected and Translated by H.I. Woolf, 1924
• Worldly and Personal Influences on Voltaire's Writing
• Voltaire at the Eighteenth-Century Poetry Archive (ECPA)
• Վոլտերի գործերը Գուտենբերգ նախագծում
• Works by Voltaire at ManyBooks
• Voltaire's works and chronology
• About Voltaire in "Lucidcafé" Արխիվացված 2006-05-12 Wayback Machine
• Online Library of Liberty – The Works of Voltaire (1901). Some volumes, including mostly the unabridged Dictionnaire philosophique, translated by William F. Fleming
• (Ֆրանսերեն) Voltaire, his work in audio version Արխիվացված 2010-12-30 Wayback Machine

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վոլտեր» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վոլտեր» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 11, էջ 492)։