Սեփականություն

Սեփականություն, արտադրության, բաշխման, փոխանակության և սպառման պրոցեսում մարդկանց միջև պատմականորեն փոփոխվող օբյեկտիվ հարաբերությունների համակարգ, որը բնութագրում է արտադրության միջոցների և սպառման առարկաների յուրացումն անհատի, հասարակական խմբերի, դասակարգերի, պետության և հասարակության կողմից:Տվյալ սուբյեկտին (սեփականատիրոջը) պատկանող իրերի ամբողջությունը նրա սեփականության օբյեկտը կամ գույքն է, ուստի սեփականության հարաբերությունները կոչվում են նաև գույքային հարաբերություններ։

Էությունը

Հասարակության պատմական զարգացման պրոցեսում հարաբերությունները տարբեր գործոնների (ռազմական նվաճումների, պետական օրենսդրության, քաղաքական հեղափոխությունների և այլն) ազդեցությամբ փոխվում են և ընդունում հասարակական արտադրության եղանակին համապատասխան ձևեր։ Գոյություն ունեցող սեփականության հարաբերություններն ամրապնդում և պաշտպանում է պետությունը։ Նա օրենսդրական կարգով սահմանում է իրավական նորմերը, որոնք կարգավորում են մարդկանց միջև գույքի տիրապետման, օգտագործման և տնօրինման հարաբերությունները։ Դրա հետևանքով սեփականության իրական հարաբերություններն ստանում են իրավական հարաբերությունների ձև, իսկ դրանց սուբյեկտներն օժտվում են սեփականության որոշակի իրավունքով։ Սեփականությունը և այն կարգավորող իրավական նորմերն ունեն պատմական բնույթ։ Դրանք զարգանում և ընդունում են տարբեր ձևեր։ Պատմական առաջին ձևը եղել է հողի, աշխատանքի միջոցների և արդյունքների կոլեկտիվ, համայնական սեփականություն (տես Համայնք, Նախնադարյան համայնական հասարակարգ), որը հիմնվել է համատեղ աշխատանքի և համայնքի անդամների սոցիալական հավասարության վրա։ Հողի սեփականացումն իրագործվել է ոչ ոքի չպատկանող հողային տարածքների յուրացման կամ ուրիշ համայնքներից (ցեղերից) դրանց բռնի նվաճման միջոցով։ Պատմական երկար ժամանակաշրջանի ընթացքում համայնքները քայքայվել են, և առաջացել է մասնավոր սեփականությունը։ Սկսվել է մարդու շահագործումը մարդու կողմից, հասարակությունը բաժանվել է շահագործող և շահագործվող դասակարգերի։ Սեփականության ստրկատիրական ձևը հիմնվել է ստրուկների աշխատանքի յուրացման վրա, որոնք արտադրության միջոցների հետ ստրկատերերի սեփականություն էին։

Սեփականությունը տնտեսական կատեգորիա

Սեփականությունը` որպես տնտեսական հարաբերություն, ձևավորվել է դեռևս մարդկային հասարակության ստեղծման արշալույսին։ Սեփականության մասին սկզբնական պատկերացումները զուգորդվում են իրերի և բարիքների գոյության հետ։ Սեփականության նույնացումն իրերի տիրապետման հետ սեփականության մասին տալիս է աղավաղված, մակերեսային պատկերացում։ Սեփականատիրական հարաբերությունները մարդկանց միջև ծագում են բարիքների արտադրության, բաշխման, փոխանակության, տնօրինման և յուրացման ընթացքում։ Աշխատանքի արդյունքների յուրացումը հարաբերությունների մի ամբողջական համակարգ է, որն սկսվում է արտադրության միջոցների տնօրինմամբ և դրանք արտադրության մեջ կիրառելով և ավարտվում սպառման ոլորտում, որտեղ վերջնականապես ձևավորվում է հասարակության յուրաքանչյուր անդամի պահանջմունքները բավարարելու կենսամիջոցների ամբողջությունը։ Այդ հարաբերություններով հասարակության անդամների համար կատարվում է նաև սեփականության իրացումը։

Կարլ Մարքսի բնորոշմամբ, սեփականությունը վերաբերմունք է արտադրության պայմանների նկատմամբ որպես սեփականի և իրագործվում է միայն հենց արտադրության միջոցով։ Բոլոր հասարակարգերում առաջատար դերը պատկանում է արտադրության միջոցների սեփականության հարաբերություններին, որովհետև հասարակության տնտեսական կյանքի հիմքը պատմական որոշակի ձևով իրագործվող արտադրությունն է, որը հնարավոր չէ առանց համապատասխան նյութական գործոնների։ Արտադրության միջոցների սեփականությունը բնութագրում է տվյալ հասարակարգում տիրապետող հարաբերությունների սոցիալ-տնտեսական էությունը։ Այն որոշում է աշխատուժի կողմից արտադրության միջոցները գործողության մեջ դնելու և աշխատանքի պրոցեսն իրագործելու ձևը։ Արտադրության միջոցների սեփականությունը արտահայտում է սոցիալական զանազան խմբերի տնտեսական հարաբերությունների և փոխհարաբերությունների բնույթը։ Յուրաքանչյուր հասարակական-տնտեսական ֆորմացիա բնութագրվում է իրեն հատուկ սեփականության ձևերով։

Օբյեկտներ և սուբյեկտներ

Օբյեկտներ

Սեփականության օբյեկտը սեփականության հարաբերությունների պասիվ կողմն է՝ բնության առարկաների, իրերի, էներգիայի, տեղեկատվության, ունեցվածքի, հոգևոր և մտավոր արժեքների տեսքով, որոնք մասնակի կամ ամբողջական պատկանում են սուբյեկտին։ Սեփականության օբյեկտն այն իրերն են, առարկաները կամ տնտեսական համակարգի օղակները, որոնց վրա տարածվում է տվյալ սեփականությունը։ Սեփականության օբյեկտներ են նախնադարյան մարդու պարզունակ գործիքները, ստրկատիրության շրջանում՝ գլխավոր արտադրողական ուժը՝ ստրուկը և նրա աշխատանքի գործիքները, ֆեոդալիզմի պայմաններում՝ հողը և աշխատագործիքները, սկզբնական շրջանում՝ նաև ճորտ գյուղացին, կապիտալիզմի ժամանակ՝ արտադրության միջոցները, դրանցով արտադրված ապրանքները և կապիտալը, սոցիալիզմի պայմաններում՝ այն ամենը, ինչը տնօրինել է հասարակությունը։ Սեփականության առանձնահատուկ օբյեկտ է աշխատուժը։ Աշխատուժը մարդու մտավոր և ֆիզիկական ունակությունների ամբողջությունն է։ Հասարակության ամեն մի անդամ սոցիալական սուբյեկտ է և իրավունք ունի ինքնուրույն տնօրինելու իր աշխատուժը։ Այդ իմաստով էլ աշխատուժը սեփականության առանձնահատուկ օբյեկտ է՝ որպես ամեն մի մարդու աշխատանքային կարողությունների ամբողջություն, որպես հասարակական ամեն մի սուբյեկտի բացարձակ տնօրինման մենաշնորհ։

Սուբյեկտներ

Սեփականության սուբյեկտը կամ սեփականատերը սեփականատիրական հարաբերությունների ակտիվ կողմն է, որը հնարավորություն և իրավունք ունի տիրելու սեփականության օբյեկտը։ Սեփականության սուբյեկտները մարդիկ են, որոնք կարող են անձնավորել և իրացնել սեփականության իրավունքը։ Սեփականության սուբյեկտները որոշակի մարդիկ են, կոլեկտիվներ, հասարակությունը կամ հասարակական կառուցվածքի այն միավորը, որը տնօրինում և օգտագործում է սեփականության տվյալ օբյեկտները։ Սեփականության սուբյեկտները հասարակության տնտեսական զարգացման տարբեր դարաշրջաններում տարբեր են եղել։ Դրանք են՝ նախնադարյան համայնքը, տոհմային ավագանին, ստրկատերերը, ֆեոդալները, տնայնագործները, մանր ապրանք արտադրողները, ձեռնարկատերերը, մոնոպոլիաները և պետությունը, սոցիալիզմի պայմաններում՝ ձևականորեն նաև աշխատավորական կոլեկտիվները և հասարակական կազմակերպությունները։

Ֆեոդալիզմի ժամանակաշրջան

Ֆեոդ, հասարակարգի հիմքը հողի ֆեոդալական սեփականությունն էր և անձնապես կախյալ գյուղացիների՝ ճորտերի, շահագործումը։ Ի տարբերություն ստրուկի, ճորտը սեփականության հարաբերությունների մասնակից էր, քանի որ ուներ հողակտոր և այն մշակելու համար անհրաժեշտ արտադրության միջոցներ։ Նա հողային ռենտայի ձևով հարկադրաբար սեփականատիրոջն էր տալիս հավելյալ արդյունքը։ Ֆեոդալիզմի համար բնորոշ է եղել հողի նկատմամբ առանձին անձի ոչ բացառիկ սեփականությունը։ Փոխհարաբերություններն ինչպես ֆեոդալների դասակարգի (սենիորների, վասալների) ներսում, այնպես էլ հողասեփականատերերի և անմիջական արտադրողների միջև հիմնվել են անձնական տիրապետման և ենթարկման վրա։ Կապիտալիստի նախասկզբնական կուտակման հետևանքով, որն ուղեկցվել է արտադրողական ուժերի և ապրանքային արտադրության զարգացմամբ, առաջացել է կապիտալիստական կամ բուրժուական մասնավոր սեփականություն, դրա հետ նաև ձևականորեն ազատ, բայց ամեն ինչից զուրկ, միայն սեփական աշխատուժը տնօրինող մարդկանց զանգվածը՝ վարձու բանվորների դասակարգը։ Կապիտալիստական մասնավոր սեփականության պայմաններում անմիջական արտադրողը լրիվ անջատված է աշխատանքի իրային պայմաններից։ Այն հիմնված է կապիտալիստական ապրանքային արտադրության, ձևականորեն հավասար և ձևականորեն ազատ մասնավոր անձանց՝ որպես սեփականության սուբյեկտների վրա։ Կապիտալիստական մասնավոր սեփականության հիմքն ուրիշի աշխատանքի արդյունքների անհատույց յուրացումն է, հավելյալ արժեքի ստեղծման ձևով մարդու շահագործումը մարդու կողմից։ Մոնոպոլիստական, հատկապես կոմունիստական կապիտալիզմի առաջացմամբ տիրապետող է դառնում կապիտալիստական արտադրության կազմակերպման բաժնետիրական ձևը։ Ավելի մեծ նշանակություն են ձեռք բերում բուրժուական սեփականության ասոցիացված, կոլեկտիվ ձևերը, խոշորագույն բաժնետերերի որոշակի խմբերի սեփականությունը։ Սակայն այդ ձևերը չեն փոխում նրա կապիտալիստական բնույթը, քանի որ բանվոր դասակարգը մնում է արտադրության միջոցներից զուրկ։ Կապիտալիստական երկրներում գիտատեխնիկական հեղափոխությունը, սեփականության ասոցիացված ձևերի հետագա զարգացմանը զուգընթաց, մեծացնում է պետական կապիտալիստական սեփականության տնտեսական դերը։ Պետական սեփականություն է դառնում դրամական և արտադրողական կապիտալի շարունակ աճող մասը։ Պետական բյուջեի միջոցով վերաբաշխվում է ազգային եկամտի 25-30%-֊ը։ Զգալի է կապիտալ ներդրումների մեջ պետության բաժինը։ Կապիտալիստական շատ երկրներում ազգայնացմամբ կամ սեփական ներդրումների հաշվին ստեղծված տնտեսության պետական սեկտորում արտադրվում է համախառն հասարակական արդյունքի 20-40%-ը։ Որոշ երկրներում (Անգլիա, Ֆրանսիա, Իտալիա, Ավստրիա) պետական ձեռնարկությունները գերիշխում են արդյունաբերության մի շարք կարևորագույն ճյուղերում, իսկ ինֆրակառուցվածքի ճյուղերը (տրանսպորտ, կապ, ջրամատակարարում, օդանավակայաններ և այլն) գրեթե լրիվ պետականացված են։ Կապիտալիստական պետականացման պրոցեսի արագ զարգացումը պետական մոնոպոլիստական կապիտալիզմի բնորոշ գիծն է։ Ուժեղացնելով արտադրության հանրայնացումը, այդ պրոցեսը միաժամանակ նեղացնում է մոնոպոլիաների տիրապետման ոլորտը, ստեղծում սոցիալիզմին անցնելու նյութական նախադրյալներ։

Սոցիալիզմի ժամանակաշրջան

Սոցիալիզմի պայմաններում արտադրության գլխավոր միջոցները բռնի «ազգայնացվեցին» և հայտարարվեցին հասարակական սեփականություն։ Սոցիալիստական սեփականությունն իր սկզբնական ձևով հանդես եկավ որպես պետական-համաժողովրդական սեփականություն։ 1930-ական թվականներին գյուղատնտեսության կոլեկտիվացման արդյունքում հանդես եկավ կոոպերատիվ-կոլտնտեսային սեփականությունը։ Պետական-համաժողովրդական և կոոպերատիվ-կոլտնտեսային սեփականությունների՝ որպես սոցիալիստական սեփականության տարատեսակների գլխավոր առանձնահատկությունն այն էր, որ հասարակության անդամները տնտեսական կարծեցյալ հավասար պայմանների մեջ էին՝ որպես արտադրության միջոցների և արտադրված արդյունքի միասնական, կոլեկտիվ տերեր։ ԽՍՀՄ-ում սոցիալիստական սեփականության մի տարատեսակ էր նաև հասարակական կազմակերպությունների սեփականությունը, որն անհրաժեշտ էր դրանց կանոնադրական խնդիրներն իրականացնելու համար։ Խորհրդային Միությունում վերացավ մասնավոր սեփականությունը, սակայն պահպանվեց անձնական սեփականությունը, որի կազմում մտնում էին սպառման առարկաները, բնակարանը, անձնական օգտագործման մեքենան, ամենօրյա օգտագործման գույքը, օժանդակ տնտեսությունը՝ տնամերձ հողակտորով և մթերատու անասուններով (գյուղական վայրերում), ինչպես նաև բնակչության աշխատանքային խնայողությունները։

Սեփականության բովանդակությունը

Սեփականության տնտեսական իրացումը կատարվում է այն ժամանակ, երբ սեփականատերը դրանց օգտագործումից եկամուտ է ստանում։ Այդ եկամուտը սեփականություն հանդիսացող միջոցներով ստեղծված արդյունքի մի մասն է։ Այն կարող է լինել շահույթի, հարկի, զանազան վճարների տեսքով։ Սեփականության հարաբերությունները վարքագծի նորմեր են նյութական և հոգևոր բարիքների յուրացման առիթով, որոնք ցանկացած մարդ պետք է պահպանի ուրիշ մարդկանց հետ ունեցած փոխհարաբերություններում կամ էլ վնասներ կրի դրանք չպահպանելու դեպքում։ Սեփականության իրավունքի ճիշտ կիրառմամբ են հասարակության մեջ կարգավորվում առաջարկի և պահանջարկի գործընթացները։ Սեփականության բովանդակության մեջ գլխավորը և որոշիչը յուրացումն է։ Յուրացումը սեփականության օբյեկտի օտարումն է ուրիշ սուբյեկտների կողմից, որն իրականացվում է ինչպես տնտեսական, այնպես էլ ուժային և իրավական միջոցներով։ Դրա իրավունքի փոխանցումը տեղի է ունենում վաճառքի դեպքում, երբ սեփականության օբյեկտը նախկին տիրոջից անցնում է երկրորդ անձին։ Սեփականության բովանդակության մեջ կարևոր է առանձնացնել տիրապետում, տնօրինում և օգտագործում հասկացությունները, որոնք գործում են առանց սեփականության իրավունքի փոխանցման։ Դա նշանակում է, որ տվյալ օբյեկտի սեփականատերը մնում է նախկինը, իսկ որոշակի հանձնարարականով տվյալ սեփականության տնօրինումը, տիրապետումը կամ օգտագործումը հանձնվում է ուրիշի։

Տիրապետում

Տիրապետումը ոչ լրիվ, մասնակի յուրացում է։ Տիրապետումը սեփականության սկզբնական, ելակետային ձևն է, որն արտահայտվում է սեփականատիրոջ կողմից իրավական փաստաթղթային ձևակերպումով։ Սոցիալ-տնտեսական իմաստով տիրապետողը դեռևս չի համարվում լրիվ սեփականատեր, բայց նա պատասխանատու է օբյեկտի տնօրինման և օգտագործման հարցում։ Տիրապետողը արտադրության միջոցների և ընդհանրապես սեփականատիրոջն անձնավորող ներկայացուցիչն է։ Տիրապետելը սեփականության գործադրումն է սեփականատիրոջ կողմից որոշվող պայմաններում։ Օրինակ՝ սեփականության օբյեկտի վարձակալությունը կամ վարկը, որոնք տրվում են ժամկետայնության, վճարելիության, վերադարձելիության, ինչպես նաև եկամտի մի մասը յուրացնելու պայմանով։

Տնօրինում

Տնօրինումը սեփականատիրոջ ընդունած որոշումն է սեփականության օբյեկտի կիրառման վերաբերյալ՝ սեփականատիրոջ կողմից թույլատրելի սահմաններում։ Տնօրինումը սեփականության սուբյեկտի և օբյեկտի միջև հարաբերությունների իրացման առավել համապարփակ, բարձրագույն աստիճանն է, որը սուբյեկտին իրավունք և հնարավորություն է տալիս օբյեկտին վերաբերվելու և օգտագործելու օրենքի սահմաններում։ Սուբյեկտը, որն ունի տնօրինման իրավունք, հնարավորություն ունի իրացնելու սեփականատիրոջ հիմնական իրավասությունները։ Այսինքն՝ ուղիներ փնտրել սեփականության օբյեկտի գործադրման համար, գործարքներ կատարել, ինչպիսիք են՝ վաճառելը, վարձակալության տալը, նվիրատվություն կատարելը և այլն։ Ստանալով իրավունք և հնարավորություն, դառնում է սեփականության օբյեկտի իրական տնօրինող-սեփականատերը։

Օգտագործում

Օգտագործումը սեփականության և տիրապետման իրացման ձևն է։ Եթե տիրապետումը սեփականության գործառույթն է, ապա օգտագործումը տիրապետման գործառույթն է։ Օգտագործումը սեփականության օբյեկտի համապատասխան նշանակության փաստացի կիրառումն է՝ հաշվի առնելով օգտագործողի ցանկությունը։ Սեփականության օբյեկտի տիրապետումը և օգտագործումը կարող են միավորվել մեկ սուբյեկտի ձեռքում կամ բաժանվել առանձին սուբյեկտների միջև։ Այսինքն՝ ոչ սեփականատերը, ոչ էլ տիրապետողը չեն կարող իրը օգտագործել։ Կամ հակառակը՝ կարող է լինել սեփականատեր, բայց չօգտվել սեփականության օբյեկտից, այլ դա հանձնել ուրիշ սուբյեկտի։ Օրինակ՝ վարձու աշխատուժը օգտագործում է արտադրության միջոցներ՝ չլինելով դրանց սեփականատերը։ Կամ հյուրանոցի սեփականատերը հիմնականում չի ապրում հյուրանոցում։

Սեփականության իրավունքների փունջ

Սեփականության իրավունքի առանձնահատկությունը և պաշտպանությունը կապված է սեփականության օբյեկտների և սուբյեկտների կազմավորման ծախսերի հետ, որոնք կատարվում են դատական համակարգի և արդարադատության մարմինների և պետության կողմից։ Շուկայական տնտեսության պայմաններում ցանկացած պետությունում սեփականության իրավունքը պետք է պաշտպանվի պետության կողմից։ Պետության կողմից վատ կատարման դեպքում ֆիրման փնտրում է այլընտրանքային եղանակներ՝ իր սեփականությունը պաշտպանելու համար, որը որոշակի վարձի դիմաց պարտավորվում է պաշտպանել իր սեփականության իրավունքը։ Սեփականության իրավունքը դիտվում է որպես 11 տարրերից բաղկացած «իրավունքների փունջ»։ Իրավունքների ամբողջ «փունջը» 1961 թվականին առաջին անգամ ներկայացրել է անգլիացի իրավաբան Ա. Օնորեն։ Դրանք են՝

1. տիրապետման իրավունք, այսինքն՝ բարիքների նկատմամբ բացառապես ֆիզիկական հսկողության իրավունք,
2. օգտագործման իրավունք, այսինքն՝ բարիքի օգտակար հատկության կիրառման իրավունք,
3. կառավարման իրավունք, այսինքն՝ իրավունք՝ որոշելու, թե ով և ինչպես պետք է ապահովի բարիքի օգտագործումը,
4. եկամտի ստացման իրավունք, այսինքն՝ բարիքի օգտագործումից ստացված արդյունքին տիրելու իրավունք,
5. ինքնուրույնության իրավունք, այսինքն՝ բարիքն օտարելու, օգտագործելու, փոփոխելու կամ ոչնչացնելու իրավունք,
6. անվտանգության իրավունք, այսինքն՝ բարիքի՝ բռնագրավումից և արտաքին միջավայրի վնասակար ազդեցությունից պաշտպանվածության երաշխիք,

1. բարիքը ժառանգաբար փոխանցելու իրավունք,
2. բարիքն անժամկետ տիրապետելու իրավունք,
3. բարիքի՝ արտաքին միջավայրին վնաս բերող օգտագործման ձևի արգելում,
4. հատուցման իրավունք, այսինքն՝ բարիքի բռնագանձման հնարավորություն՝ պարտքը վճարելու համար,
5. մնացորդային բնույթի իրավունք, այսինքն՝ խախտված իրավասությունների վերականգնումն ապահովող ընթացակարգերի և ինստիտուտների գոյության իրավունք։

Քոուզի թեորեմ

Հիմնական հոդված՝ Քոուզի թեորեմ

Նոր ինտիտուցիոնալ տնտեսագիտական տեսություն, որի համաձայն զրոյական տրանսակցիոն ծախսերի դեպքում շուկան հաղթահարում է ցանկացած արտաքին ազդեցություն։

Թեորեմը առաջին անգամ ձևակերպել է Ջորջ Ստիգլերը 1966 թվականին, հետևյալ կերպ․

Եթե սեփականության իրավունքները հստակ հայտնի են, իսկ տրանսակցիոն ծախսերը՝ զրոյական, ապա ռեսուրսների բաշխումը կմնա անփոփոխ և արդյունավետ անկախ սեփականության իրավունքների բաշխման փոփոխությունից։ - Ջորջ Ստիգլեր

Ստիգլերի ձևակերպումը հիմված էր Ռոնալդ Քուուզի «Սոցիալական ծախսերի խնդիրները» հոդվածի հիման վրա, որը հրատարակվել էր 1960 թվականին(անգլ.՝ «The Problem of Social Cost»)^[1]։

Քոուզը ապացուցեց այս հասկացությունը էքստերնալաների օրինակի հիման վրա, այսինքն՝ ցանկացած գործունեության կողմնակի բարդություններ, որոնք անմիջական չեն վերաբերվում են իր մասնակիցներին, այլ՝ երրորդ կողմին։

Ավելի ուշ այս խնդիրը ուսումնաիրեց տնտեսագետ Արթուր Պիգուն «Տնտեսագիտության տեսության բարեկեցություն» գրքում(անգլ.՝ The Economics of Welfare)։ Պիգույի կարծիքով բացասական էքստերնալները հանգեցնում են ապրանքների գերարտադրության, իսկ դրական էքստերնալաները՝ ապրանքների չարտադրման, այս դեպքերում նա առաջարկեց պետության միջամտությունը տնտեսություն այդ հետևանքների չեզոքացման համար, որը նա անվանեց «շուկայի ձախողում»^[2]։

Քոուզը հերքեց այն տեսակետը, որը էքտերնալները բերում են «շուկայի ձախողման»։ Իր կարծիքով, էքստերնալային խնդիրների կանխարգելման համար անհրաժեշտ է սեփականության իրավունքների հաստակ բաշխում ռեսուրսների մեջ և տրանսակցիոն ծախսերի նվազեցում։

Քոուզի թեորեմը բացահայտում է սեփականության իրավունքների տնտեսական գաղափարը։ Նրա կարծիքով, որքան հստակ են ներկայացված սեփականության իրավունքները, այնքան ավելի արագ են արտաքին ծախսերը վերածվում ներքինի։

Ձևեր և տեսակներ

Հանրային

Հանրային սեփականությունը դրսևորվում է պետական և մունիցիպալ սեփականության ձևերով։

Պետական

Պետական սեփականության դերը պայմանավորված է պետության տնտեսական դերով։ Շուկայական հարաբերությունների տիրապետության և բազմասեփականության պայմաններում չկա մի երկիր, որտեղ պետությունը չզբաղվի ակտիվ տնտեսական գործունեությամբ։ Պետության դերը տնտեսության կարգավորման բնագավառում աճում է։ Այն երկրներում, որտեղ զարգացած են շուկայական հարաբերությունները, հարկերի միջոցով կենտրոնանում և վերաբաշխվում է համախառն ազգային արդյունքի հիմնական մասը։ Պետական սեփականության օգտագործման հիմքը տնտեսության այն ոլորտներն են, որոնցում մեծ է կենտրոնական կառավարման և պետական ներդրումների պահանջարկը, իսկ շահութաբերությունը չի համարվում հիմնական գործունեության չափանիշ, այն գործում է՝ ելնելով հասարակության շահերից։ Պետական սեփականությունն անհրաժեշտ է նաև ոչ պետական ձեռնարկություններին և բանկերին սնանկացման դեպքում օգնելու, դրանց ֆինանսներն առողջացնելու և կարգավորելու տնտեսական գործունեության ժամանակ։ Պետական սեփականությունը իրականացնում է տնտեսական մակրոկարգավորումը, ձևավորում է հասարակության տնտեսական զարգացման ռազմավարությունը, ապահովում է ազգային տնտեսության լավագույն կառուցվածքը։ Պետական սեփականությունն ուղղվում է բնակչության սոցիալական պաշտպանվածությանը և բարեկեցության բարձրացմանը։ Անկախ տնտեսական և սոցիալական համակարգից, պետական սեփականությունը մեծ մասամբ գործում է պակաս արդյունավետությամբ, քան սեփականության մյուս ձևերը։ Պետական սեփականությունը ծավալվում է այնպիսի ոլորտներում, որտեղ շուկայի հնարավորությունները շատ սահմանափակ են, սակայն պետական սեփականության արդյունավետությունը նորմալ գործող շուկաներում նվազում է, որովհետև սեփականատերը դիմազրկված է, իսկ պետական ձեռնարկությունը ճկուն չէ և կորցնում է շուկայական կողմնորոշումը։ Պետական սեփականության պայմաններում գրեթե անհնար է հրաժարվել յուրացման խարդախ գործարքներից, ստվերային տնտեսությունից, կաշառակերությունից, համընդհանուր անտնտեսվարությունից և այլ տնտեսական հանցագործություններից։

Մունիցիպալ

Մունիցիպալ սեփականությունը հանրային սեփականության տարատեսակ է։ Մունիցիպալ կամ համայնքային ձեռնարկությունների գերագույն տնօրենները տեղական իշխանություններն են (քաղաքային, գյուղական և համայնքային), որոնք իրականացնում են արտադրական կամ սպասարկման գործունեություն և համալրում են համայնքի սեփականությունը։ Համայնքի սեփականությունը տնօրինում են տեղական ինքնակառավարման մարմինները։ Համայնքի սեփականությունն են կազմում համայնքի տարածքում գտնվող կրթական, մշակութային, առողջապահական հիմնարկները, կոմունալ և կենցաղային սպասարկման ձեռնարկությունները, տեղական նշանակության բոլոր կառույցները, տարածքի հանգստի գոտիները, բնակարանային ֆոնդը, ոչ բնակելի տարածքները, վարչական շենքերը, տրանսպորտային միջոցները, անշարժ ու շարժական այլ գույքը։ Համայնքի սեփականությունը գոյանում է պետական ձեռնարկությունները կամ պետական սեփականություն հանդիսացող գույքը համայնքի սեփականությանը հանձնելուց, համայնքի ենթակայության տակ գտնվող ձեռնարկությունների և կազմակերպությունների գործունեությունից, բարեգործական հատկացումներից, քաղաքացիների և ձեռնարկությունների նվիրատվությունից, օրենսդրությամբ չարգելված այլ աղբյուրներից։

Անհատական

Սեփականության հիմնական ձևը հասարակության զարգացման պատմական դարաշրջաններում եղել է անհատական սեփականությունը, որը տարբեր օբյեկտներ և սուբյեկտներ է ունեցել։ Անհատական սեփականության բովանդակությունն սեփականության որոշակի օբյեկտների տնօրինումն ու օգտագործումն է առանձին անհատների կողմից։ Անհատական սեփականության տարատեսակներն են՝ մասնավոր սեփականությունը, անձնական սեփականությունը, անհատական գյուղացիական տնտեսությունը։

Մասնավոր

Մասնավոր սեփականություն գիտաբառը պայմանականորեն ընդունվել է պետական, արքունական ունեցվածքը մյուսներից տարբերելու և սահմանազատելու համար։ Դրա համար էլ սեփականության բոլոր տեսակները, որոնք պետական չեն, համարվել են մասնավոր։ Մասնավոր սեփականություն ասելով հասկանում ենք ոչ պետական սեփականության յուրաքանչյուր ձև։ Պետությունը հանդես է գալիս որպես ամբողջ հասարակության ներկայացուցիչ, իսկ սեփականության մնացած սուբյեկտները հասարակության մի մասն են կազմում, դրա համար էլ նրանց ունեցվածքը իրավացիորեն համարվում է մասնավոր սեփականություն։ Մասնավոր սեփականությունը ծագելով ուշ նախնադարում՝ անցել է զարգացման բարդ ու երկարատև ուղի։ Մասնավոր սեփականությունը սեփականության այնպիսի ձև է, որը տնօրինվում է առանձին անհատի կողմից և հասարակական սեփականության մյուս օբյեկտներից առանձնացված է։ Մասնավոր սեփականություն են համարվում.

1. Տնատնտեսությունը՝ որպես տնտեսական միավոր, որն իրականացնում է բարիքների արտադրություն սեփական կարիքների համար։
2. Օրենքով սահմանված (լեգալ) մասնավոր ձեռնարկությունները, որոնք գործում են համապատասխան օրենսդրությամբ։ Սրանց շարքն են դասվում ցանկացած մասշտաբի ձեռնարկությունները՝ լինեն անհատական, տնայնագործական, միջին, թե խոշոր չափերի։
3. Ընդհատակյա մասնավոր ձեռնարկությունները, որոնք դասվում են «ստվերային տնտեսության» շարքը։ Դրանց թվում են ապրանքների արտադրության և ծառայությունների ոլորտի այն բոլոր ձեռնարկությունները, որոնցում մասնավոր անձինք գործում են առանց իշխանության հատուկ թույլտվության։
4. Մասնավոր ունեցվածքի կամ անձնական խնայողության ցանկացած տեսակ, եթե այն տրված է վարձով կամ մասնավոր անձանց միջև դրամական գործարքներ են կնքված։

Մասնավոր հատվածը զարգանում է ինքնաբերաբար, առանց որևէ արտաքին միջամտության, որն էլ վկայում է մասնավոր սեփականության կենսունակության մասին։ Մասնավոր սեփականության դասական ձև է կապիտալիստական սեփականությունը։ Իր տնտեսական բովանդակությամբ այն սկզբունքորեն տարբերվում է մասնավոր սեփականության նախորդ բոլոր ձևերից։ Կապիտալիստական սեփականությունը նման է մանր ապրանք արտադրողների սեփականությանը։ Տարբերում են երկու տիպի մասնավոր սեփականություն, մեկը՝ հիմնված արտադրողի անձնական աշխատանքի, մյուսը՝ վարձու աշխատանքի վրա։

Անձնական

Տնտեսական հասկացություն, արտահայտում է հասարակության առանձին անդամների միջև տնտեսական հարաբերություններ՝ կապված բարիքների արտադրության, բաշխման, փոխանակության և յուրացման հետ։ Անձնական սեփականությունը հիմնականում ապահովում է մարդկանց անձնական կյանքի վերարտադրությունը։ Անձնական սեփականությունն առաջացել է նախնադարյան հասարակարգում, երբ առանձին ընտանիքներ հարաբերականորեն առանձնացել են համայնքի սեփականությունից։ Անձնական սեփականությունը կարող է դրսևորվել.

• սպառման առարկաների անձնական տնօրինման,
• անձնական օժանդակ տնտեսության,
• անհատական աշխատանքային գործունեության ձևով։

Անձնական սեփականության հիմքն անձնական աշխատանքն է։ Բայց ձեռնարկատիրոջ անձնական սեփականության մասշտաբները շատ ավելի մեծ են, քան աշխատավորներինը։ Աշխատավորների բացարձակ մեծամասնության անձնական սեփականության չափերը սահմանափակվում են աշխատավարձով։ Շարունակական սղաճը, աշխատավորներից գանձվող հարկերի մեծացումը, աշխատավարձի «սառեցումը», աշխատավարձի բարձրացման համար գործադուլային շարժման սահմանափակումները կրճատում են աշխատավորների իրական եկամուտները, որն էլ իր հերթին սահմանափակում է անձնական սեփականության չափերը։

Կոլեկտիվ

Կոլեկտիվ սեփականության հիմնական գիծն այն է, որ արտադրության միջոցների և ստեղծված արդյունքի յուրացումն ունի կոլեկտիվ, խմբային ձև։ Կոլեկտիվ սեփականությունն ամենից առաջ սեփականության խմբային ձևն է, որի տարատեսակներից հարկ ենք համարում քննարկել կոոպերատիվ սեփականությունը, հասարակական կազմակերպությունների սեփականությունը և խառը սեփականությունը, որոնք էլ իրենց հերթին ընդգրկում են բազմաթիվ այլ տեսակներ։ Կոլեկտիվ ձեռնարկությունները լայն տարածում ունեն արդյունաբերության, գյուղատնտեսության, շինարարության, տրանսպորտի, առևտրի, հասարակական սննդի, վճարովի ծառայությունների ոլորտներում և արտադրության ու սոցիալ-տնտեսական կյանքի այլ բնագավառներում։

Կոոպերատիվ

Կոոպերատիվի անդամների կամավոր միավորում, համատեղ արտադրություն կամ այլ գործունեություն ծավալելու նպատակով։ Կոոպերատիվ սեփականություն են համարվում արտադրության միջոցները և այն ունեցվածքը, որոնք անհրաժեշտ են տնտեսական նպատակների, ինչպես նաև արտադրված արդյունքի իրացման համար։ Կոոպերատիվի կազմում հնարավոր է ստեղծել այլ կառուցվածքային ենթաստորաբաժանումներ, օրինակ՝ արտադրամասեր, ֆերմաներ, արհեստանոցներ, խանութներ և այլն, որոնք գործում են կոլեկտիվ, ընտանեկան, վարձակալական կամ անհատական կապալի սկզբունքներով։ Կոլեկտիվ սեփականությունը տարածված է շատ երկրներում։ Ներկայումս աշխարհում գործում են մոտ 1 միլիոն կոոպերատիվ կազմակերպությունների ավելի քան 120 տարատեսակներ, որոնք ընդգրկում են շուրջ 600 միլիոն մարդ։ Տարածում ունեն կոոպերատիվների երեք հիմնական ձևեր՝ արհեստագործական, արտադրական և սպառողական։ Արհեստագործական կոոպերատիվը միավորում է մանրապրանքարտադրողներին և տնայնագործներին, որոնք համատեղ են լուծում հումքի ձեռքբերման և պատրաստի արտադրանքի իրացման հետ կապված հարցերը։ Արտադրողներն իրենք են համարվում արտադրության միջոցների և արտադրված արդյունքի սեփականատերը։ Արհեստագործական և արտադրական կոոպերատիվները հիմնված են անդամների անձնական աշխատանքային ներդրումների վրա։ Առանձնանում են գյուղատնտեսական կոոպերատիվները, որոնք նախկին ԽՍՀՄ տարածքում դրսևորվել էին կոլտնտեսությունների ձևով։ Սպառողական կոոպերատիվները հիմնականում զբաղվում են ապրանքների առք ու վաճառքով, որը կազմակերպվում է փայատիրական սկզբունքով։

Խմբային

Խմբային են համարվում հասարակական կազմակերպությունների սեփականությունը։ Դրանց մեջ են մտնում արհեստակցական միությունների, Կարմիր խաչի, գիտատեխնիկական ընկերությունների, ստեղծագործական միությունների, եկեղեցու սեփականությունը։ Հասարակական կազմակերպությունների սեփականությունը իրենից ներկայացնում է նյութական բարիքների տիրապետման, օգտագործման և տնօրինման բնագավառում ծագած տնտեսական հարաբերություններ։ Հասարակական կազմակերպությունների սեփականությունը անհրաժեշտ է նրանց կանոնադրական պահանջները իրականացնելու համար։ Սրանք տարբերվում են հանրային և կոլեկտիվ սեփականություններից։ Հասարակական կազմակերպությունների սեփականությունը մասամբ է ընդգրկում արտադրության ոլորտը։ Այն օգտագործվում է ոչ արտադրական նպատակներով, ուղղվում է կրթական, սպորտային և պաշտպանական միջոցառումների անցկացմանը, արհեստակցական, ստեղծագործական, գիտական և այլ կազմակերպությունների անդամների շահերի իրացմանը։ Դրանց ձևավորման աղբյուրը հիմնականում անդամավճարային մուծումներն են։

Խառը

Խառը սեփականության ձևը հիմնված է տարբեր սեփականությունների և կազմակերպությունների սեփականության միավորման վրա։ Այդ ընկերությունները և կազմակերպությունները բնութագրվում են գործընկերների կապիտալների միավորմամբ, որոնք կազմակերպվում են բաժնետիրական սկզբունքով։ Դրանք համատեղ են իրականացնում իրենց տնտեսական գործունեությունը, ապահովում են կողմերի մասնակցությունը կառավարմանը և շահույթի ու ռիսկի բաժանմանը։ Խառը ընկերությունները և կազմակերպությունները իրենց սոցիալ-տնտեսական բնույթով, գործունեության իրականացման մեթոդներով և նպատակներով խիստ բազմազան են։ Դրանք լինում են՝

• նյութական արտադրության ոլորտում գործող ընկերություններ (արդյունաբերության, գյուղատնտեսության, շինարարության),
• ծառայությունների ոլորտում գործող (ապահովագրական, կենցաղային, բանկային, խորհրդատվական և այլն),
• կոմպլեքսային բնույթի ընկերություններ և կազմակերպություններ։

Ազգային պատկանելության տեսակետից խառը ընկերությունները լինում են՝

• ազգային, որին մասնակցում է մեկ երկրի կապիտալը,
• միջազգային, որին մասնակցում է տարբեր երկրների ընկերությունների կապիտալը։

Ծանոթագրություններ

1. Coase, Ronald H. «The Problem of Social Cost», Journal of Law and Economics 3 (1960), 1-44
2. «The Economics of Welfare». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 29-ին.

Աղբյուրներ

• Աղաջանյան Հովսեփ, Տնտեսագիտության տեսության ընդհանուր հիմունքները.-Եր.։ Տնտեսագետ, 2008.- 172 էջ
• Տնտեսագիտության տեսություն (ուսումնական ձեռնարկ), խմբ.՝ տ.գ.դ., պրոֆ. Գ.Ե. Կիրակոսյանի և տ.գ.թ., պրոֆ. Ի.Ե. Խլղաթյանի.-Եր., Տնտեսագետ, 2009.- 752 էջ։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 10, էջ 347)։